التاریخ الامین...
از کتاب‌های تاریخی در باره مدینه، نوشته عبدالعزیز مدنی (معاصر) این کتاب، که نام کامل آن التاریخ الأمین لمدینة سیّد المرسلین است، یک دوره تاریخ مدینه و آگاهی‌هایی از مکان‌ها و مناطق این شهر را دربر دارد. کتاب از اندک آثار تاریخی است که با
از كتاب‌هاي تاريخي در باره مدينه، نوشته عبدالعزيز مدني (معاصر)
اين كتاب، كه نام كامل آن التاريخ الأمين لمدينة سيّد المرسلين است، يك دوره تاريخ مدينه و آگاهي‌هايي از مكان‌ها و مناطق اين شهر را دربر دارد. كتاب از اندك آثار تاريخي است كه با صبغه شيعي نوشته شده و مؤلف با تكيه بر گزارش‌هاي تاريخي كوشيده است نقش اهل بيت پيامبر (ص) در تاريخ مدينه را ترسيم نمايد. مي‌توان گفت كه التاريخ الامين پاسخي به برخي كمبودهاي متون تاريخ مدينه در ميان اهل سنت است. اين متون از نقش امامان معصوم: در تحولات سياسي و اجتماعي مدينه، اندك سخن گفته و حتي در گزارش غزوه‌هاي نبوي (ص) از سهم امام علي (ع) در پيروزي‌هاي مسلمانان ياد نكرده‌اند.
عبدالعزيز مدني زاده 1383ق. در مدينه، روحاني شيعه عربستاني ساكن قم، تحصيلات خود را در أحساء عربستان و سپس دمشق آغاز كرده و در حوزه علميه قم پي گرفته است.[1] از او چند اثر ديگر از جمله فجر الاسلام في تاريخ مكة و المشاعر الحرام (قم، 1425ق.) چاپ شده است.
مدني در تأليف التاريخ الامين، بيشتر به منابع و مصادر شيعي استناد كرده و در بسياري از گزارش‌هاي تاريخي، از منابع متأخر و بيش از آن‌كه از منابع كهن بهره جويد، از تراجم و متون حديثي سود برده است. دو كتاب تاريخ المدينة المنوره ابن شبه (ص68) و وفاء الوفاء سمهودي (ص112، 242) از منابع كهن تاريخ مدينه هستند كه نويسنده گاه بدان‌ها استناد كرده است. عمده منابع ديگر، بحارالانوار مجلسي (ص40، 47)، شرح نهج البلاغه ابن ابي‌الحديد (ص52، 56) و اعيان الشيعه محسن امين (ص55، 80) است. از ديگر منابع او، مصادر تاريخي مانند تاريخ مسعودي (ص262) و الكامل ابن اثير (ص194، 255) است. استناد به منابع غير مرتبط مانند استناد قصيده مدحيه فرزدق در منقبت امام علي بن الحسين (ع) به حياة الحيوان دميري[2] از كاستي‌هاي اين كتاب است. (ص257-258)
در منابع اهل سنت، بيشتر در شرح و تحليل تاريخ و تحولات سياسي و اجتماعي مدينه، تنها بر شخصيت و سيره پيامبر گرامي (ص) تأكيد شده و از مكان‌ها و آثار تاريخي ويژه مدينه كه با ايشان مرتبط بوده، گفت‌وگو شده و از ديگر آثار كمتر سخن رفته است. از جمله، تنها چاه‌هايي كه پيامبر (ص) از آن‌ها آب نوشيده يا وضو گرفته و مساجدي كه در آن نماز خوانده، معرفي گشته‌اند. در التاريخ الامين حضرت علي (ع) محور اين گزارش‌ها قرار گرفته و همه موضوعات از جمله جاي‌ها و غزوه‌ها به فراخور نسبت با حضرت علي (ع) بررسي شده‌اند. (ص124، 126، 140، 386-392)
مطالب كتاب در 10 باب تنظيم شده است. در آغاز كتاب، پس از اشاره به نام‌هاي مدينه، تحقيقي اجمالي در باره موقعيت جغرافيايي مدينه و كوه‌ها، وادي‌ها و چاه‌هاي معروف آن صورت گرفته است. (ص13-32) از مباحث ويژه كتاب، گسترش علوم و معارف اسلامي در مدينه بر اثر تلاش اهل بيت: است. معرفي فشرده دانش‌هاي هر يك از امامان معصوم: ساكن مدينه و گزارش‌هايي از مرجعيت علمي و مشروعيت مقام آن بزرگواران، در اين مبحث ارائه شده كه پشتوانه نويسنده، بيشتر اعيان الشيعه محسن امين بوده است. (ص331-338)
از موضوعات مهم كتاب، محل دفن بزرگان آغاز اسلام است كه بخشي از آن به دفن شدگان در بقيع اختصاص يافته است. (ص356-368) برخي از گزارش‌هاي تاريخي مانند روايت دفن پيامبر (ص) در خانه عايشه نيز در اين ميان نقد شده (ص350-353) و نويسنده با ذكر مستنداتي، خانه حضرت فاطمه3 را مدفن ايشان دانسته است. (ص353-356)
چشمه‌هاي مدينه از ديگر موضوعات كتاب هستند كه برخي از آن‌ها مانند عين امام علي (ع) (ص33) و عين فدك (ص35) به ندرت در منابع اهل سنت ياد شده‌اند. نظرگاه نويسنده در بررسي مناطق و مكان‌ها و آبادي‌هاي مدينه، گاه كلامي است. او در اين جا از رويداد فدك و نقدهاي پيرامون آن و استدلال‌هاي قرآني حضرت فاطمه3 در باب مالكيت فدك سخن گفته است. (ص47-51)
از مباحث كتاب، تركيب جمعيت و ساكنان مدينه است. نويسنده در اين جا از نخاوله*، طايفه‌اي شيعي، و تاريخ سكونت آن‌ها در مدينه ياد كرده است. اين نام به پيشه آنان اشاره دارد كه پرورش نخل و كار در نخلستان‌هاي مدينه بوده و اهميت اين پيشه را در معيشت آنان نشان مي‌دهد. نويسنده مدعي است نخاوله از شهروندان اصيل مدينه هستند و به انصار نسب مي‌برند. (ص79) نويسنده از شخصي كه او را موثق مي‌‌شمارد، گزارش كرده كه نَسَب نخاوله به طور كامل در سندي كهن نزد يكي از افراد خاندان نگهداري مي‌شود. (ص80) او به نقل از جعفر خليلي، بررسي بوركهارت سوييسي را در باره اين طايفه آورده كه بر پايه آن، نخاوله قومي اصيل و دلير بوده‌اند كه در باغ‌هاي متعلق به امام حسن (ع) كار مي‌كردند و بسياري از كشاورزان مدينه از آنان هستند. (ص79) نخاوله بعدها با قبيله حرب هم‌پيمان شدند و بر ضد ترك‌هاي عثماني جنگيدند. قبيله‌هاي گوناگون كوچكتري از اين قبيله ريشه گرفته‌اند. مردم نخاوله بيشتر در عوالي و منطقه قبا سكونت داشتند (ص80) و شخصيت‌هاي اجتماعي، سياسي و علمي برجسته‌اي از آنان برخاستند، از جمله محمد علي هاجوج، محمد علي عمروي، عطية بن حسين بن ناجي، عبدالهادي يوسف، حيدر محسن، حسين بن موسي، محمد حمزاوي، صالح محمد جدعان، موسي ابوعيفه، صالح ابومحسن و محسن الإساود. (ص80-83)
نويسنده نبردها و غزوه‌هاي رخ داده در مدينه را از يكديگر جدا كرده؛ زيرا در باور وي، جنگ‌هاي روزگار جاهليت ميان يهود و اوس و خزرج بوده و غزوه‌ها و جنگ‌هاي پيامبر (ص) با انگيزه‌اي متفاوت و براي تبليغ دين و گسترش اسلام رخ داده است. (ص107-223)كوشش نويسنده در بازخواني غزوات، بيشتر با هدف نشان دادن دليري و فداكاري حضرت علي (ع) در مبارزه بر ضد مشركان و دفاع از پيامبر گرامي (ص) است.
وضعيت مدينه در روزگار امويان، عباسيان، عثمانيان و شرفاي حجاز در باب پنجم بررسي شده است. به گفته نويسنده، در روزگار امويان، تعارضي سخت ميان فرهنگ اهل بيت: و سياست اموي در مدينه جريان داشت و بني‌اميه در مبارزه با اهل بيت: و پيشگيري از گسترش فرهنگ علوي مي‌كوشيدند. رخداد كربلا و حتي رويداد حره كه بسياري از صحابه و دوستاران اهل بيت: در آن كشته شدند، در قلمرو همين سياست مي‌گنجد. (ص247-260)
در پايان كتاب، در هفت بخش، تصاويري از مقابر بقيع، مساجد مدينه، بارگاه‌ها و زيارتگاه‌ها، چشمه‌ها، چاه‌ها، خانه‌ها، بازار و جز آن آمده است. (ص477-543)
كتاب التاريخ الامين به سال 1418ق. با 563 صفحه وزيري در انتشارات امين قم چاپ شده است.