تاریخ معالم المدینة...
کتابی در معرفی مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی مدینه، نوشته سید احمد یاسین خیّاری (1321-1380ق.) کتاب تاریخ معالم المدینة المنوره قدیماً و حدیثاً مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی مدینه را معرفی کرده و از اوضاع فرهنگی، اجتماعی و عمرانی این
كتابي در معرفي مكان‌ها و آثار مذهبي و تاريخي مدينه، نوشته سيد احمد ياسين خيّاري (1321-1380ق.)
كتاب تاريخ معالم المدينة المنوره قديماً و حديثاً مكان‌ها و آثار مذهبي و تاريخي مدينه را معرفي كرده و از اوضاع فرهنگي، اجتماعي و عمراني اين شهر از دوره پيش از اسلام تا 1380ق. سخن گفته است. نويسنده در اين اثر، وضعيت گذشته و حال مكان‌ها و آثار را توضيح داده و در ارائه اطلاعات، افزون بر منابع مكتوب، از ديده‌هاي خويش نيز ياري گرفته است. او در مقدمه، انگيزه خود را از انتخاب اين موضوع، فضيلت و اهميت شهر مدينه دانسته است. (ص12-13) اين كتاب به كار راهنمايي زائران و علاقه‌مندان شهر مدينه نيز مي‌آيد.
سيد احمد ياسين خيّاري مدني ازهري حسيني، تاريخ‌نگار مدينه، از دانشمندان حرم نبوي به سال 1321ق. در مدينه زاده شد و تحصيلات خود را در همين شهر آغاز و در دانشگاه الازهر قاهره كامل كرد. خيّاري سال‌ها در مدينه به تدريس فنّ قرائت قرآن و مديريت مدارس و ديگر فعاليت‌هاي فرهنگي مانند تأسيس، تجهيز و مديريت كتابخانه حرم نبوي (ص73) اشتغال داشت. از او آثاري در علوم قرآني و تاريخ بر جاي مانده است. از آثار تاريخي او است: الاوائل في تاريخ المدينة المنوره[1]، الخير العرمرم في اصل و تاريخ بئر زمزم، امراء المدينة المنورة و حكامها من عهد النبوة حتي اليوم، التحفة الشماء في تاريخ العين الزرقاء. كتاب حاضر واپسين اثر او است و گويا خيّاري مي‌خواسته مباحثي را بر آن بيفزايد (نك: ص255)؛ اما پيشتر به سال 1380ق. درگذشته است.[2] (نك: ص256، پاورقي محقق)
كتاب به‌گونه مختصر، بيشتر مكان‌ها و آثار اسلامي و تاريخي مدينه را معرفي كرده است. خيّاري از منابع پيشين تاريخ محلي مدينه مانند اخبار مدينه ابن زباله، اخبار مدينه ابن شبَّه، وفاء الوفاء سمهودي و التعريف بما آنست الهجره نوشته مطري، بهره برده است. (ص152-153) بخشي از آگاهي‌هاي كتاب حاصل ديده‌ها و شنيده‌هاي خود او از وضعيت مدينه در روزگار معاصر است. واپسين گزارش‌هاي كتاب به سال 1380ق. يعني سال وفات نويسنده بازمي‌گردد. (ص269) كتاب داراي نقشه‌ها و تصاويري پرشمار از مكان‌ها و آثار است. به ظاهر، اين كتاب از نخستين آثار مصوّر در باره مدينه است. براي برخي بناها و مكان‌ها، دو تصوير از وضعيت پيشين و تازه درج شده است كه امكان مقايسه دو وضعيت را براي خواننده فراهم مي‌كند. (براي نمونه: ص161-162، 164-165)
دقت در موضوع‌بندي و پرهيز از حاشيه‌پردازي، عنوان‌بندي كتاب را آسان كرده است. مطالب كتاب را مي‌توان به آگاهي‌هاي عمراني، مذهبي، سياسي، اجتماعي و نظامي تقسيم كرد. كتاب 15 بخش (باب) دارد كه موضوعات آن‌ها عبارتند از: تاريخ سياسي و مذهبي مدينه پيش و پس از هجرت (ص15-53)، مساجد شهر مدينه شامل تاريخ و وصف مسجد نبوي و ديگر مساجد مدينه از جمله مساجد كهن كه امروزه شناخته نيستند و نيز مساجد بنا شده پس از پيامبر، قصرهاي كهن و مشهور مدينه، چاه‌ها، وادي‌ها، چشمه‌ها، تنگه‌هاي ورودي شهر، كوه‌ها، زمين‌هاي پوشيده از سنگ‌هاي آتشفشاني، مكان‌هاي تاريخي و كهن متفرقه، ديوارهاي شهر، و اميران مدينه. (ص167-269) چنان‌كه از عناوين بخش‌ها و كلمه «مشهور» در برخي از آن‌ها برمي‌آيد، خيّاري در معرفي برخي مكان‌ها و آثار مدينه دست به گزينش زده و تنها آن دسته را كه مشهورند، ياد كرده است.
خياري در معرفي مساجد، تعميرها و بازسازي‌هاي آن‌ها را برشمرده و وضعيت كنوني آن‌ها را نيز توضيح داده است. (براي نمونه: ص119-121) نيز گاه آگاهي‌هايي از وضع فعاليت‌هاي مذهبي در آن مسجد را به دست داده و مثلاً گفته است كه امروزه اين مسجد همچنان برپا است و امام راتب دارد. (براي نمونه: ص159) گاه نيز نام امام راتب مسجد هنگام تأليف كتاب را نگاشته است. (براي نمونه: ص161) محقق كتاب نيز آگاهي‌هاي پس از نويسنده را تا سال 1410ق. در پانوشت‌ها افزوده است. (براي نمونه: ص21، 22، 24،31، 269) خيّاري گاه نظر خود را در باره موضوعي زير عنوان «ملاحظاتي في ...» آورده است. براي نمونه، زير عنوان «ملاحظاتي في سور المدينه» قدمت حصار مدينه را 1105 سال تخمين زده است. (ص254)
محقق كتاب، عبيدالله امين كردي، بخشي را با عنوان «ملحق توسعة المساجد في عهد خادم الحرمين الشريفين» در 23 صفحه (ص272-295) به انتهاي كتاب افزوده كه به تغييرات و گسترش‌هاي مسجدالنبي و مكان‌هاي پيراموني آن و برخي مساجد مدينه در دوره ملك فهد مي‌پردازد. اين بخش شامل آماري دقيق از گسترش‌هاي مسجدالنبي، مسجد قبا (ص281-284)، مسجد قبلتين (ص285-289) و مسجد ميقات (ص290-291) است و مساحت قسمت‌هاي مختلف اين مساجد را به تفكيك و دقت بيان كرده است.
چاپ‌ها: كتاب تاريخ معالم المدينه نخست به سال 1380ق. تأليف شد و در سال 1410ق. با يادداشت‌ها و افزوده‌هاي عبيدالله محمد امين كردي در انتشارات دارالعلم للطباعة و النشر جدّه در قطع وزيري با 340 صفحه به چاپ رسيد. همين چاپ به سال‌هاي 1411ق. و 1412ق. دو بار ديگر تجديد گشت. به سال 1419ق. گروهي از فضلاي عرب تحقيق و مأخذيابي روايات ديني و تاريخي كتاب را بر عهده گرفتند و يادداشت‌هايي بر آن افزودند كه در نشر عامه، در 478 صفحه وزيري به چاپ رسيد. (ص10)