تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه

اين كتاب با هدف راهنمايي حاجيان و آشنايي آنان با تاريخ و جغرافياي عمومي مكه و مدينه نوشته شده است و مطالب آن در طول چند دهه مورد توجه حاجيان و روحانيان و مديران كاروان‌ها بوده است.

 

نويسنده، حسين عمادزاده، به سال 1284ش. در اصفهان زاده شد و از دانش‌آموختگان حوزه علميه بود. او از سيد ابوالحسن اصفهاني، شيخ محمد رضا مظفر و سيد محمد حجت كوه‌كمره‌اي اجازه روايت گرفته است. از او مقالاتي بسيار در نشريات و بيش از 120 تأليف در موضوعات مذهبي و بيشتر در باره زندگاني اهل بيت: برجا مانده كه از آن جمله است: زندگاني چهارده معصوم، زندگاني امير المؤمنين و تاريخ جغرافيايي كربلا. (نك: ص431) او به سال 1369ش. در تهران درگذشت.

 

توضيح عقايد اسلامي و اسرار حج به تناسب موضوعات، از ويژگي‌هاي كتاب است. خواننده با مطالعه اين اثر، ضمن آشنايي با دو شهر مقدس و مناسك حج، نمايي كلي از عقايد اسلامي به دست مي‌آورد. نويسنده توجهي ويژه به آمار و ارقام دارد كه در محاسبه اوزان، اندازه ساختمان‌ها يا بخش‌هاي آن‌ها، فاصله شهرها و نيز تاريخ رخدادها نمودي بيشتر يافته است. تصاويري رنگي و سياه و سفيد از مكان‌هاي مقدس و مهم مكه و مدينه در چند جاي كتاب آمده و آيات و روايات و اشعار بسيار به تناسب موضوعات از نويسنده و ديگران در كتاب گنجانده شده است. بيان پيشينه تاريخي مكان‌ها و آثار، همراه گزارش از وضعيت فعلي آن‌ها كه گاه حاصل ديده‌هاي نويسنده است، از ويژگي‌هاي اين اثر شمرده مي‌شود. براي نمونه، هنگام وصف زمزم، از پيشينه تاريخي آن و وضعيت كنوني آن‌كه نُه حوض پيرامون آن ساخته‌اند، سخن گفته (ص134) در وصف قبرستان جنة المعلي، تغييرهاي روي داده از آغاز تا كنون را ياد كرده و وضعيت موجود را برشمرده (ص175) و در وصف مسجدالحرام آورده كه در بيست سال اخير بر ساختمان مسجد افزوده‌اند و صفا و مروه به مسجدالحرام پيوسته است. (ص138) عمادزاده در پاره‌اي موضوعات كتاب به نقد آراي مستشرقان در زمينه حج و مكه و مدينه پرداخته است. از جمله، اين ديدگاه را كه سقايت حاجيان در مكه در برابر مزد انجام مي‌شده، رد كرده است. (ص135)

 

نويسنده در تأليف كتاب از بسياري منابع كهن و معاصر سود برده است كه برخي از مهم‌ترين موارد آن‌ها عبارتند از: اخبار مكه از ازرقي، المنتقي في اخبار ام القري* و الجامع اللطيف في فضائل مكة و البيت الشريف* نوشته ابن ظهيره، و تاريخ مكه احمد سباعي. (نك: ص423)

 

ƒ محتوا: كتاب از 40 صفحه مطالب مقدماتي و چند فصل تشكيل شده است. مقدمه چاپ اول و ششم و نيز مقدمه‌اي بدون ذكر تاريخ و نوبت چاپ، همراه با 60 آيه در باره مسائل حج، در آغاز كتاب جاي گرفته است. (ص6-15) فصل اول كتاب به زندگاني حضرت ابراهيم و اسماعيل به عنوان سازندگان كعبه (ص44-59) و پيامبر اسلام (ص) و اميرمؤمنان (ع) به عنوان آموزندگان حج اختصاص يافته (ص60-72) كه در30 صفحه نگاشته شده است. نويسنده در 50 صفحه بعد با نام «بنا و باني و بنّاي مسجدالحرام و مسجدالاقصي» به بررسي تاريخ ساخت اين دو مسجد و تحولات آن تا دوره معاصر پرداخته است. وي در اين فصل، افزون بر تاريخ مسجد الاقصي و مسجدالحرام، از معراج، رسم‌هاي جاهلي، مناصب مكه و تاريخ سياسي آن پيش از اسلام سخن گفته است. (ص73-122)

 

از موضوعات مهم كتاب، تاريخ جغرافيايي و اوضاع اجتماعي مكه است كه در فصل سوم در 55 صفحه تدوين شده است. در اين فصل، افزون بر نام‌هاي مكه، به طول و عرض جغرافيايي و ارتفاع آن از سطح دريا، كوه‌ها، و غارها و نيز موقعيت، جمعيت، تعداد خانه‌هاي مكه، شمار حاجيان، مساحت عربستان، مسافت مكه تا شهرهاي ديگر، منابع آب، بيماري‌هاي شايع مكه، گسترش‌هاي مسجدالحرام و هزينه آن‌ها، تعداد ستون‌ها، مناره‌ها، و درهاي مسجدالحرام اشاره شده است. اشاره به قبرستان، مساجد، مدارس و كتابخانه‌هاي مكه پايان‌بخش اين فصل است. مدارس اسلامي تأسيس شده از سال 1303ق. تا 1333ق. و تعداد محصلان آن، تعداد كتاب‌هاي كتابخانه‌ها، و تحولات آرامگاه جنة المعلي در طول تاريخ از واپسين موضوعات فصل سوم است. (ص123-176)

 

160 صفحه پسين كتاب با موضوع حج، مناسك و ادعيه در سه فصل تدوين شده است. تاريخ جغرافيايي و اوضاع اجتماعي مدينه (ص339-413) عنوان فصل ديگر كتاب با 70 صفحه است كه به لحاظ تشريح تغييرهايي كه نخستين بار در دوره معاصر در مدينه صورت گرفته، اهميت دارد. اين فصل با بررسي خاك، آب و هواي مرطوب و گرم مدينه، چشمه‌ها و منابع آبي، روستاهاي پيرامون شهر، كوه‌ها، فاصله آن تا ديگر شهرها، و اخلاق و روحيات مردم مدينه آغاز مي‌شود و با وصف ديوار گرداگرد شهر، جمعيت، بخش‌هاي آن، مساجد، كتابخانه‌ها، مزارها، تكايا، و بقيع به پايان مي‌رسد. در اين گزارش، مدينه قصبه‌اي است كه به تازگي ديوارهاي پيرامون آن برداشته شده و جمعيت آن 15 هزار تن است كه از تبارهاي متفاوت هستند. نيز در اين گزارش، به شيعيان نخاوله* توجه شده و كشاورزي مدينه وابسته به آنان شمرده شده است. (ص343-344) نويسنده در وصف مكه نيز به خانواده‌هاي شيعي اين شهر اشاره كرده و شمار آن‌ها را 50 خانواده دانسته است.

 

ƒ چاپ‌ها: اين كتاب بارها چاپ شده است؛ از جمله در انتشارات كتابخانه خرد تهران به سال 1327ش. و انتشارات مكتب قرآن و عترت در قطع وزيري و 444 صفحه كه تا سال‌هاي نخستين دهه پنجاه نسخه‌هاي پرشماري از آن منتشر شده است. عمادزاده در پايان مقدمه چاپ اول، تاريخ 1324ش. را ثبت كرده است. (ص21) در چاپ 1354ش. وي مطالبي به كتاب افزوده كه رهاورد ديده‌هاي وي در سفر سي سال بعد است. او آگاهي‌هايي را كه در اين مدت از منابع كتابخانه‌هاي ايران، عراق، حجاز، سوريه و مصر به دست آورده، نيز به اين چاپ افزوده است. (ص16-21)