التحفة الإیقاظیة فی...

سفرنامه حج، نوشته سليمان فيضي

 

اين سفرنامه به نام التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه، آگاهي‌هايي از وضعيت اجتماعي، سياسي، مذهبي، فرهنگي، عمراني و اقتصادي مكه و مدينه در 1328ق./1910م. را به دست مي‌دهد. راه دريايي حج جنوب ايران و عراق و وضعيت امنيتي راه‌هاي حرمين شريفين نيز در اين سفرنامه شرح داده شده است. نويسنده نگرشي سياسي- عبادي به حج دارد و حج را داراي ابعاد و كاركردهاي سياسي و اجتماعي مي‌داند.

 

سليمان فيضي، نويسنده و اديب و فعال سياسي مشهور عراقي، به سال 1302ق./1885م. در موصل عراق زاده شد. به سال 1911م. از دانشكده حقوق استانبول فارغ التحصيل شد و سپس به وكالت روي آورد. دوران زندگاني او، هم‌زمان با سلطه عثماني بر عراق و سپس اشغال آن به دست انگلستان بود. وي با سلطه حكومت عثماني بر عراق مبارزه مي‌كرد و با اين هدف، نخستين نشريه عرب‌زبان بصره را به سال 1909م. با نام الإيقاظ منتشر ساخت. در اواخر سال 1913م. به وكالت از مردم بصره، به مجلس نوّاب عثماني راه يافت. چند سال در دانشكده حقوق دانشگاه بغداد تدريس كرد و سپس به بصره بازگشت. سليمان فيضي را از افراد اثرگذار در استقلال كشور عراق و تحولات اجتماعي آن دانسته‌اند. وي سرانجام به سال 1370ق./1951م. در شهر بغداد درگذشت. (ص9-12) او جز اين كتاب آثاري ديگر نيز در زمينه‌هاي ادبي، حقوقي و سياسي- اجتماعي دارد. (مقدمه، ص12-14)[1]

 

التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه از نخستين آثار سليمان فيضي است. او به دليل اعتقادش به ضرورت بيداري مسلمانان، كتاب را التحفة الإيقاظيه ناميده است. (ص17)برخي دانشمندان و اديبان معاصر بر اين كتاب تقريظ‌هايي نگاشته‌اند. (ص18) كتاب به لحاظ آگاهي‌هاي گسترده كه از برخي مكان‌هاي مذهبي مكه و مدينه و وضعيت حج‌گزاران در نيمه اول سده چهاردهم ق. به دست مي‌دهد، حائز اهميت است. برخي از موضوعات گزارش‌هاي او، از جمله آداب و رسم‌هاي اغوات (خادمان حرم) هنگام زيارت قبر پيامبر (ص) در آن دوره بر اهميت آن افزوده است. نگاه اجتماعي و سياسي نويسنده به حج و مناسك آن، از ديگر وجوه اهميت كتاب است. در باور او، حج افزون بر پاداش اخروي، فوايد دنيوي نيز دارد و مايه كمال زندگي اجتماعي مسلمانان و استواري پايه‌هاي جامعه اسلامي است. به گفته وي، دانشوران مسلمان بايد به حج‌‌گزاران گوشزد كنند كه افزون بر گزاردن مناسك ديني، به ابعاد سياسي و اجتماعي حج نيز بپردازند و از آن‌ها شناخت كافي بيابند. (ص108-109)

 

فيضي در ششم شوال 1328ق. با يك كشتي روسي، از بصره، تنگه فاو، خرمشهر، آبادان، بوشهر، بندر لنگه، بندر عباس، تنگه هرمز، اقيانوس هند و عدن گذشته و به درياي سرخ و جده رسيده است. او پس از گزاردن مناسك در مكه، به مدينه و سپس با قطار به شام رفته و از حلب به بغداد بازگشته است. سفر او در 22 محرم 1329ق. پايان پذيرفته است. كتاب، خاطرات مسير برگشت را در خود ندارد. فيضي در معرفي شهرهاي ميان راه، نخست ويژگي‌هاي جغرافيايي را ارائه و سپس وضعيت سياسي و حكومتي، عمراني، اقليمي، جمعيتي و اقتصادي را شرح كرده است. نويسنده به دليل دلبستگي به مباحث سياسي، برخي مناطق را با نگاه سياسي بررسيده است. براي نمونه، هنگام عبور از خرمشهر و آبادان، از حضور انگليسي‌ها و تلاش آنان براي نفوذ در منطقه و دريافت امتياز نفت اشاره كرده است. (ص45-49)

 

موضوع ناامني راه، بخشي از گزارش‌هاي سفرنامه را به خود اختصاص داده است. به گفته فيضي، فقط راه جده تا مكه به سبب حضور نيروهاي نظامي، امن بوده است. (ص76) كاروان فيضي در ميان راه مكه و مدينه، با حمله راهزنان روبه‌رو شد و يك تن از همراهان او زخمي گشت. (ص139-140) او سفر به تنهايي در اين مسير را بسيار خطرناك شمرده است. (ص136-137) وضعيت امنيتي شهر مدينه نيز مناسب نبوده و سليمان فيضي به دليل ناامني پيرامون شهر نتوانسته به زيارت قبرهاي شهداي احد و مسجد قبا و ديگر آثار اسلامي بيرون مدينه برود. (ص155)

 

در اين سفرنامه، قرنطينه از مشكلات حاجيان شمرده شده است. مأموران بهداشت در برخي از بنادري كه كشتي فيضي و همراهانش لنگر انداخته، به آنان اجازه خروج نداده و آن‌ها را در كشتي حبس كرده‌اند. (ص63) در جده نيز آنان را چند روز معطل كرده و سرانجام ايشان را واداشته‌اند تا به جزيره ابوسعد روند و در آن جا دوره سخت قرنطينه را بگذرانند. اين قانون تنها ويژه حاجيان بوده و قرنطينه براي غير حاجيان به كار گرفته نمي‌شده است. (ص69-70)

 

سليمان فيضي روز دوم ذي‌قعده وارد شهر مكه شده و به خانه مطوّف شهر بصره رفته (ص74، 78، 80) و با وساطت دو تن از اغوات حرم مكي كه دوستي ديرين با او داشته‌اند، خانه‌اي نزديك باب ابراهيم اجاره كرده است. (ص82) فيضي مكه را شهري با ساختمان‌هاي چند طبقه و خيابان‌هاي باريك و نامنظم و بازارهاي پر از كالاهاي گوناگون وصف كرده است. (ص84) مكه حداقل100 هزار تن جمعيت داشته كه يك چهارم آنان از مردم هندوستان، عراق، سوريه، مغرب، يمن و بخارا بوده‌اند. فيضي وضعيت اقتصادي و معيشتي مردم بومي مكه را كه بيشتر از راه خدمت به حاجيان ارتزاق مي‌كرده‌اند، نامناسب و دليل فقر آنان را وضعيت سخت اقليمي و جوّي دانسته است. (ص92-93) بخشي از گفتار او در باره مكه، به وصف مسجدالحرام، درهاي آن، كعبه، اركان چهارگانه و ديگر آثار و مكان‌هاي حرم مكي اختصاص يافته است. (ص85-94) معرفي پرده كعبه و تاريخ آن با بهره‌گيري از سفرنامه بتنوني، مبحثي مفصل را به خود اختصاص داده و در پايان آن، هزينه‌هاي سالانه پرده‌داري كعبه در آن زمانه آمده است. (ص87-90) به گزارش اين سفرنامه، مِنا 300 خانه دارد كه در ايام حج مسكوني مي‌شوند. نيز داراي بازاري است كه اجناس حاجيان را تأمين مي‌كند. (ص113) فيضي گزارش‌هاي تاريخي مفصل و نيز شرحي از ديده‌هاي خود در باره چشمه زبيده آورده كه در تأمين آب آشاميدني مكه اهميتي بسزا داشته است. (ص94-95)

 

تدريس دانش‌هاي ديني مانند حديث، تفسير قرآن و فقه در مسجدالحرام رواج داشته؛ اما از دانش‌هاي نو غفلت مي‌شده و به باور فيضي، اين در شأن جهان اسلام نيست. او گزارشي مختصر از مدرسه صولتيه، بزرگ‌ترين مدرسه مكه، به دست داده است. اين مدرسه به همت دانشمندي هندي تأسيس شده و 200 طلبه داشته و بخشي از هزينه‌هاي آن از كمك‌ها و هداياي مسلمانان هندي تأمين مي‌شده است. (ص95-97) فيضي در مراسم اهداي جايزه مدرسه به طلاب، سخنراني كرده و متن آن را در سفرنامه آورده است. (ص98-101) او با چند تن از دانشمندان مكي و غيرمكي نيز ديدار داشته كه شرح آن را نوشته است. (ص111-112)

 

بخشي از مطالب مربوط به مكه، به معرفي اميران آن در سده سيزده و چهارده ق. اختصاص يافته كه همگي از شرفاي مكه بوده و به امام حسن (ع) نسب مي‌برده‌اند. حاكم وقت مكه، حسين بن علي بن محمد و آغاز حكومت او 1327ق. بوده است. (ص103)

 

سليمان فيضي در روز 22 ذي‌حجه از مكه به سوي مدينه حركت كرده است. (ص123) در گزارش او، مدينه شهري با حدود 5000 خانه، بازاري پررونق و دست‌كم120 هزار تن جمعيت است. (ص149) مردم بومي مدينه تنگدست و فقير؛ اما غيربوميان بيشتر بازرگان و ثروتمند بوده‌اند. (ص154) بخشي از گزارش‌هاي كتاب به معرفي و وصف مكان‌هاي مقدس و تاريخي مانند دروازه‌هاي شهر و ساختمان مسجدالنبي (ص)، اشياي موجود در مسجد و حجره نبوي و نيز تاريخ تعميرها و گسترش‌هاي مسجد اختصاص يافته است. (ص151-153) فيضي سفارش‌نامه‌اي از شيخ اغوات مكه، احمد ابراهيم آغا، براي شيخ اغوات حرم مدني، ابراهيم آغا، در دست داشته و بدين رو، با همراهي او توانسته است سه بار وارد حجره نبوي شود و از آداب و مراسم اغوات هنگام زيارت و ورود به حجره، گزارشي بنگارد. (ص156-157) فيضي قبرستان بقيع و مرقد بزرگان آغاز اسلام از جمله اهل بيت: را زيارت كرده؛ اما از چگونگي بناهاي موجود در آن سخني نگفته است.(ص148)

 

گزارشي كوتاه از مدارس ديني مدينه نيز در سفرنامه آمده كه بيشتر جلسات درس آن‌ها در حرم نبوي بر‌گزار مي‌شده است. رونق اين مدارس كمتر از مدارس مكه بوده است. (ص155)

 

ƒچاپ‌ها: التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه نخست به سال 1331ق./1913م. در شهر بصره و در انتشارات محموديه چاپ شد. اين كتاب به سال 1998م. با تصحيح و مقدمه باسل سليمان فيضي، در انتشارات دارالساقي بيروت با دو كتاب ديگر از سليمان فيضي با نام‌هاي الرواية الإيقاظيه و البصرة العظمي در يك مجلد با نام مؤلفات مختاره در قطع رقعي با 355 صفحه بار ديگر به چاپ رسيد كه سفرنامه 163 صفحه از آن را در بر داشت.

---