تحفة الحرمین (۲)

 

اين اثر منظوم، مكان‌ها و آثار مذهبي و تاريخي مكه و مدينه را در قالب مثنوي معرفي كرده و بسياري از آگاهي‌هاي آن، حاصل ديده‌هاي نويسنده در سفر حج سال 1203ق. به مكه و مدينه است. (ص173)

 

از شرح حال و زندگي سراينده منظومه آگاهي چندان در دست نيست؛ جز آن‌كه خود را محمد رحيم الدين قادري متخلص به «رحيم» خوانده است. او از دانشمندان ساكن هندوستان در سده سيزدهم ق. بوده و جاه و احترامي نزد محمد علي والاجاه حاكم ارَكات (← تذكرة الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق) داشته[1] و اين اثر را به همو تقديم كرده است. قادري به مذهب خود تصريح نكرده است. او خلفاي اهل سنت را ستوده (ص216-217، 230) و در باره قبر عثمان بن عفان در بقيع گفته است: «بقيع را تو زيارت كن ز آداب/مزار حضرت عثمان، تو درياب.» (ص230) نيز در يادكرد از بزرگاني كه در بقيع دفن شده‌اند، از امام حسن (ع) با تعبير «امام دوم» ياد كرده: «زيارت كن امام دويمين را». همچنين حضرت محمد باقر (ع) را «امام» خوانده است. (ص230)

 

قادري از راه ميان هند و حجاز هيچ نگفته است. سفر مردم هندوستان به حجاز در روزگار او دريايي بوده و آنان از بندر بمبئي، درياي عرب، خليج عدن و درياي سرخ به جده مي‌رسيده‌اند. هنديان بيشتر در دريا و در محاذات يلملم احرام مي‌بسته‌اند؛ چنان‌كه قادري نيز تصريح كرده كه ميقات هند، يلملم* است. (ص180) آنان از جده به مكه و سپس مدينه مي‌رفته و سپس همين راه را بازمي‌گشته‌اند.

 

منظومه در قالب مثنوي و در بحر هَزَج سروده شده و ابيات آن روان و آسان‌ياب است و در ادامه آن، دو قصيده نيز آمده است. (ص236-241) برخي ابيات به سفرنامه بودن منظومه تصريح دارند؛ همچون ابياتي كه راه مكه به مدينه را وصف مي‌كنند و منازل ميان راه را برمي‌شمرند: «روان گشتم ز مكه سوي يثرب/كه در جنت رسيده كوي يثرب.../به عُصفان رو كه آن جا چار چاهست/خُليص از اين مكان بر شاهراهست». (ص211) و نيز ابياتي كه سفر او را به طائف گزارش مي‌كنند: «رفتيم به سوي شهر طايف/چون باغچه گوي شهر طايف/ديديم مقام ابن عباس/مستيم ز جام ابن عباس». (ص200-201، 215-216) وي در برخي از ابيات تصريح كرده كه آن چه را گزارش مي‌كند، خود ديده است. (براي نمونه: ص199، 220) بر پايه برخي اشارات قادري، او در تأليف سفرنامه از كتاب‌هاي تاريخي نيز بهره برده است؛ از جمله آن جا كه در يادكرد قبرهاي بقيع سروده است: «ز تاريخ مدينه گشت معلوم». (ص231)

 

گزارش‌هاي سفرنامه از مساحت و اندازه مكان‌ها و اشياي مقدس دو شهر مكه و مدينه و برشمردن بقعه‌هاي بقيع در آن زمانه، ارزش تاريخي دارد. سفرنامه‌هاي فارسي بيشتر مربوط به يك سده پس از اين سفرنامه‌اند و اين بر ارزش سفرنامه حاضر مي‌افزايد. ترغيب قادري به زيارت قبور و تبرك و توسل، در بسياري از ابيات او نمود دارد (ص199، 230) و اين با توجه به مذهب وي، شايان توجه است.

 

تحفة الحرمين در دو بخش سامان يافته است. بخش اول به مكه پرداخته و با نام «فهرست نقش مكه» ناميده شده و 42 فصل دارد. بخش دوم در 25 فصل با عنوان «فهرست شكل مدينه منوره» نام يافته است. مطالب اين سفرنامه را مي‌توان در چهار دسته گنجاند: اول) آثار و مكان‌هاي مكه و مدينه. دوم) مدح و شوق. سوم) مناسك و آداب حج. چهارم) حكاياتي در باره رخدادهاي آغاز اسلام. بيشتر مطالب سفرنامه به موضوع نخست اختصاص يافته است. ساختار موضوعات تاريخي منظومه به كتاب‌هاي كهن تاريخ مكه شباهت دارد كه از بناي كعبه به دست فرشتگان و بازسازي‌هاي آن آغاز مي‌كنند و به موضوعاتي مانند مكان‌هايي كه پيامبر (ص) در آن‌ها نماز خوانده، مي‌پردازند. بدين روي، در اين سفرنامه، از ماجراي سفر و رخدادها و مشكلات آن سخن نرفته و اين اثر بيشتر در شمار آثار حرمين‌شناسي جاي مي‌گيرد تا سفرنامه حج. (مقدمه مصحح، ص172) سفرنامه‌هايي ديگر از دانشوران شبه قاره هند نيز در دست است كه چنين شيوه‌اي برگزيده‌اند.[2]

 

قادري در بخش اول كه ويژه مكه است، پس از مدح نواب محمد علي والاجاه (ص178) به مناسك، واجبات و مستحبات حج پرداخته و سپس ميقات حج‌گزاران مناطق گوناگون جهان را برشمرده و ميقات مردم هند را يلملم دانسته است. (ص180) مباحث اين بخش همان مطالب عمومي كتاب‌هاي تاريخ محلي مكه است كه برخي از آن‌ها عبارتند از: حدود حرم و برخي احكام آن، بنا و بازسازي‌هاي كعبه از بناي آن به دست فرشتگان تا بازسازي سلطان مراد سوم عثماني (حك: 982-1003ق.) (ص181)، جاي‌هايي از مسجدالحرام كه پيامبر (ص) در آن‌ها نماز خوانده (ص182) و كعبه و اركان آن و حجرالاسود. (ص183، 185-186) او گزارشي از باب الرحمه آورده و از محمد علي والاجاه به عنوان اهداكننده اين در ياد كرده است. (ص185-186) قادري فاصله ميان برخي مكان‌ها مانند صفا و مروه را با گام‌هاي خود اندازه گرفته و ثبت كرده است. (ص196) او برخي از دفن شدگان قبرستان معلات مكه را نام برده و از وجود بقعه‌اي بر مزار حضرت خديجه گزارش داده است. قادري از قبر منسوب به آمنه مادر پيامبر (ص) در اين قبرستان ياد كرده (ص199) كه به سخني ديگر، مرقد او در ابواء، جايي ميان مكه و مدينه، است.[3]

 

بخش دوم به شهر مدينه اختصاص دارد. مبحث مربوط به منازل مكه تا مدينه (ص211) تنها موردي است كه قادري به طريق سفر و منازل ميان راه توجه كرده است. برخي از ابيات اين بخش، از ناامني راه و خطر راهزنان نشان دارد. (ص212)

پاره‌اي از ديگر موضوعات اين بخش عبارتند از: دروازه‌هاي مدينه (ص214)، مسجدالنبي و بازسازي‌ها و گسترش‌هاي تاريخي آن از هنگام ساخت تا گسترش مهدي خليفه عباسي (ص223-224)، احاديثي از پيامبر (ص) در باره فضيلت زيارت ايشان (ص219)، درهاي مسجدالنبي(ص215)، ضريح پيامبر و ترتيب قبر خلفاي اول و دوم (ص216)، و خادمان يا اغوات* مسجدالنبي كه به گفته او 90 تن بوده‌اند. (ص226)

 

گزارش سفرنامه در باره بقيع، شخصيت‌هاي ديني مدفون در آن، و گنبدهاي قبور، آگاهي‌هاي ارزشمندي در بر دارد. قادري فصلي را با عنوان «در بيان گنبدهاي جنة البقيع» بدين موضوع اختصاص داده و از وجود گنبد بر قبر ابراهيم فرزند پيامبر، عباس بن عبدالمطلب، چهار امام شيعيان، نافع قاري مشهور، و برخي ديگر گزارش داده است. (ص230-231) مرقد چند شخصيت ديني ديگر در بيرون بقيع، از جمله صفيه عمه پيامبر، فاطمه بنت اسد، و اسماعيل بن جعفر در چند بيت ياد شده است. قادري از وجود گنبدهايي بر اين قبرها گزارش داده؛ اما به تفصيل در اين زمينه سخن نگفته است. (ص231)

 

از اين سفرنامه، نسخه‌اي در كتابخانه مركزي دانشگاه تهران به شماره 6049 نگهداري مي‌شود و رسول جعفريان آن را با يك مقدمه در 71 صفحه در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاري (ج1) چاپ كرده كه مبناي مقاله حاضر است.[4]

 

 

---