تحفة الکرام فی...

كتاب تحفة الكرام في تاريخ مكة و بيت‌الله الحرام از اندك آثاري است كه شيعيان در تاريخ محلي مكه پديد آورده‌اند. نويسنده از دانشمندان مشهور امامي است كه در كربلا زاده شد. در فقه، اصول، كلام، تفسير، رجال و حديث چيره‌دست بود. پدرانش از دانشمندان بزرگ امامي بودند و با برخي خاندان‌هاي علمي شيعه، از جمله مجلسي، خويشاوندي داشتند؛ چنان‌كه خود از مجلسي اول با عنوان «جد» و از مجلسي دوم با عنوان «دايي» ياد مي‌كند.[1]

 

بحر العلوم تحصيلاتش را در كربلا نزد پدرش مرتضي بن محمد (م.1204ق.) و شيخ يوسف بحراني (م.1186ق.) آغاز كرد و از استادان نجف همچون شيخ مهدي فتوني عاملي (م.1183ق.)، شيخ محمد تقي دورقي (م.1186ق.) و شيخ محمد باقر هزارجريبي (م.1205ق.) بهره جست. سپس به حوزه درس وحيد بهبهاني (م.1206ق.) در كربلا راه يافت[2] و در دانش و اجتهاد به جايي رسيد كه وحيد بهبهاني در اواخر عمر خود، مردم را در مسائل احتياطي به او ارجاع مي‌داد.[3] سپس به مشهد رفت و هفت سال در آن جا ماند و نزد ميرزا مهدي اصفهاني (م.1218ق.) به فراگيري فلسفه پرداخت. لقب «بحر العلوم» را همين حكيم به او داد.[4] وي شاگردان بسيار تربيت كرد و به شماري از آن‌ها اجازه روايت داد؛ از جمله سيد صدرالدين عاملي (م.1263ق.)، شيخ جعفر نجفي صاحب كشف الغطاء (م.1227ق.) و سيد جواد عاملي صاحب مفتاح الكرامه (م.1208ق.).[5]

 

بحر العلوم در اواخر سال 1193ق. به حج رفت و دو سال در مكه اقامت گزيد. از كارهاي او در اين مدت، تعيين دقيق ميقات‌هاي احرام، مشخص كردن مواقف حج، تعويض سنگفرش‌هاي مسجدالحرام به سنگ‌هاي غير معدني كه سجده بر آن‌ها صحيح است و نيز تدريس مذاهب چهارگانه فقهي بود.[6] از او جز چند اثر در عبادات و معاملات، علم رجال[7] و چند رساله در مناسك و احكام حج، همانند اجوبة عن مسائل في الحج اثري بر جاي نمانده است.[8] بحر العلوم در نجف وفات يافت و نزديك آرامگاه شيخ طوسي به خاك سپرده شد.[9]

 

تحفة الكرام از اندك كتاب‌هايي است كه دانشمندان شيعه در تاريخ محلي مكه نگاشته‌اند. بحر العلوم در اين كتاب از منابع گوناگون و معتبر سود برده است؛ همانند كهن‌ترين اثر موجود، اخبار مكه ازرقي (براي نمونه: ص48، 51، 53، 202)، اخبار مكه فاكهي (براي نمونه: ص45)، شفاء الغرام (براي نمونه: ص41، 88، 91)، الجامع اللطيف (براي نمونه: ص143-144، 155)، و الإعلام بأعلام بيت الله الحرام. (براي نمونه: ص50، 56، 209)

 

مبناي بحر العلوم در اين كتاب، جز در مواردي اندك (براي نمونه: ص176) گزارش ديدگاه‌ها و سخنان ديگران است، بي‌آن‌كه خود داوري كند. او افزون بر پرداختن به تاريخ محلي مكه، به بيان احكام فقهي حج و حرم نيز نظر داشته است. (براي نمونه: ص181-182)

 

تحفة الكرام حاوي22 موضوع اصلي است كه برخي از مهم‌ترين موارد آن‌ها بدين قرارند: كعبه و ويژگي‌هاي ظاهري و تعداد دفعات ساخت و ساز آن (ص41-124)، حجرالاسود و ويژگي‌هاي ظاهري و پيشينه و فضيلت آن (ص127-136)، ركن يماني و فضيلت و رخدادهاي تاريخي مربوط به آن (ص139-140)، شاذروان و ويژگي‌هاي ظاهري و جواز طواف آن (ص149-152)، حجر اسماعيل و اندازه و حدود و ويژگي‌هاي ظاهري آن و پيشينه تاريخي و تغييرها و نوسازي‌هاي آن (ص165-168)، مقام ابراهيم و سبب ايستادن حضرت ابراهيم بر آن و اندازه و حدود و مسائل فقهي مربوط به آن و پيشينه تاريخي و تغييرهايي كه گويا بر اثر سيل در آن پديد آمده‌اند (ص179-184)، زمزم و چگونگي پيدايش اين چشمه و تغييرهاي تاريخي آن و نام‌هايش (ص187-196)، مسجدالحرام و حدود آن و تغييرهايش و مباحثي از اين دست كه نخست هيچ ديوار و بنايي پيرامون آن نبوده است و مردم مكه براي بزرگداشتش ديوار و خانه‌هايي پيرامون آن ساخته‌اند (ص199-214)، مَسْعي و حدود و طول آن و پاسخ به اين اشكال فقهي كه سعي از كارهاي تعبدي است و بايد در محل ويژه آن صورت بگيرد، در حالي كه بعضي از قسمت‌هاي مَسْعي در حال حاضر با دوران پيامبر (ص) متفاوت است (ص217-226)، مكه و تاريخ و حدود و نام‌هايش و هشت نام قرآني آن (ص229-234)، حرم و سبب نام‌گذاري آن، حدود جغرافيايي حرم و علامات و انصاب آن (ص235-243)، عرفه و حدود آن (ص245-250)، منا و حدود و اندازه آن، جمرات و موضع آن و حكم فقهي رمي جمرات، محصّب و محدوده و نام‌هاي
آن (ص253-264)، و نيز ملحقات شامل جهات قبله ديگر كشورها، مختصري از زندگي پيامبر، و ايمان اجدادش. (ص293-300)

 

محمد جواد جلالي و خالد غفوري كتاب را با بهره‌گيري از نسخه‌اي خطي كه با نسخه معتبر خطي مؤلف مقابله شده، تصحيح كرده و در 344 صفحه و قطع وزيري به سال 1425ق. در انتشارات مشعر به چاپ رسانده‌اند.

 

 

---