تذکار الحجاز

 

اين كتاب خاطرات نويسنده در سفر حج به سال 1341ق./1923م. و برخي از رويدادهاي سياسي حجاز در آغاز دهه بيستم م. و نيز روابط و اختلاف‌هاي حكومت مصر و حجاز در امور مربوط به حج و مشكلات حاجيان مصري را بازتاب داده است.

 

عبد العزيز صبري، اديب و شاعر مصري، در روستاي خياريه از توابع استان دقهليه مصر زاده شد. از شرح حال و زندگي و تاريخ تولد و مرگش گزارشي در دست نيست. صبري كتاب خود را پس از پايان سفر نگاشته و آن را به شريف حسين (حك: 1340-1350ق.) بنيان‌گذار حكومت هاشمي در حجاز كه از او با تعبير پادشاه عرب ياد كرده، هديه داده است. (ص8-9) از ديگر آثار بر جاي مانده از او، ديوان شعر و رساله‌اي به نام انفس الاعلاق في مكارم الاخلاق و زهرة الصبا است.[1]

 

تذكار الحجاز با يادكردي مختصر از تاريخ عرب كه به گفته نويسنده با تاريخ حج ارتباط دارد، آغاز شده است. (ص7، 14) جغرافياي جزيرة العرب، قوم‌شناسي عرب، بخشي از تاريخ جزيرة العرب در دوران جاهليت و در آغاز اسلام، تاريخ خلافت اسلامي، و تاريخ نهضت عربي در آغاز سده بيستم م. از ديگر مطالب آغازين كتاب است. (ص14-51) نويسنده در ادامه به شرح سفر خود پرداخته و گاه به تفصيل به برخي از مطالب تاريخي پرداخته است. از جمله، بخشي را به تاريخ حج در روزگار جاهليت و اسلام اختصاص داده و در اين بخش، از وصف كعبه و ساختمان آن، مقام ابراهيم، چاه زمزم و برخي مكان‌ها و اشياي مرتبط با مسجدالحرام (ص149-162)، و شيوه انجام مناسك حج در زمان خلفاي نخستين و خلفاي بني‌اميه و بني‌عباس و پادشاهان مسلمان سخن گفته است. (ص163-179) بر پايه آن چه در پايان كتاب آمده، نويسنده در نظر داشته است جلد دوم كتاب را به شرح زيارتش از مدينه اختصاص دهد. (ص223) صبري در متن كتاب از اشعار خود و ديگران به مناسبت موضوعات كتاب و نيز در وصف چهره‌هاي سياسي روزگار خويش سود برده است. (براي نمونه: ص48، 73-76، 144)

 

تذكار الحجاز حاوي آگاهي‌هاي فراوان از تاريخ شبه جزيره عربي و تاريخ اسلام و تحليل‌هاي نويسنده در باره اوضاع سياسي آن روزگار است. (براي نمونه: ص80-81) وي سخت در پرتو نهضت ملي‌گرايي عربي و استقلال‌طلبي عرب‌ها از حكومت تركان عثماني قرار داشته و از همين رو، با حكومت خاندان هاشمي بر حجاز احساس نزديكي كرده و رفتارهاي اين حكومت را ستايش نموده است. او به هر بهانه به موضوع استعمار و لزوم استقلال كشورهاي مسلمان پرداخته است. (ص70-73)

 

كتاب با بيان ماجراي سفر حاجيان مصري از راه درياي سرخ به بندر جده آغاز شده است. سفر صبري با كشتي يك شركت اروپايي صورت گرفته و با سختي فراوان همراه بوده است. به گفته او، در اين سفر، هيچ‌گونه امكانات رفاهي و بهداشتي در اختيار مسافران نبوده و مسافران با آزار كارگران كشتي نيز روبه‌رو بوده‌اند. اين وضعيت صبري را به شكايت از حكومت مصر واداشته است. (ص52-57) او حكومت مصر را كه تحت حكمراني فؤاد اول (حك: 1922-1936م.) بوده، با حكومت حجاز مقايسه كرده و از امكاناتي كه دولت حجاز براي آسايش مسافران فراهم مي‌كند، قدرداني نموده است. (ص55-57)

 

صبري در يادكرد خاطرات خود از شهر مكه، بيش از آن‌كه به اعمال حج يا وصف شهر و آداب و رسم‌هاي مردم بپردازد، به بيان احساسات و احوال باطني خود پرداخته است. (ص63-67) اقامت او در مكه پانزده روز به درازا كشيده و در اين روزها بارها با ملك حسين ديدار كرده است. (ص77) نويسنده ملك حسين را مردي دانا و اديب و خنده‌رو وصف كرده و سخنان او را در باره وهابيان، نبرد جهاني اول، و نهضت ملي‌گرايي عربي آورده است. (ص78-90) صبري در گزاردن مراسم حج و شست‌وشوي كعبه با ملك حسين همراه بوده است. (ص79) او ناسزاها و تهمت‌هاي روزنامه‌هاي مصري را بر ضد ملك حسين به دليل هم‌پيماني‌اش با انگليس، نابجا دانسته است. (ص80) صبري در اين سفر با برخي از اعضاي نهضت ملي‌گرايي عربي و سران آن‌ها چون امير علي وليعهد حجاز، حكمران شهر مدينه، قاضي ديوان عالي، مدير پست و برق و تلفن، و پليس شهر آشنا شده است. (ص91)

 

ماجراي اختلاف دولت مصر و حجاز بر سر اعزام هيئت پزشكي مصري به حجاز و مشروح مذاكرات مسؤولان و نامه‌نگاري‌هاي مرتبط با آن، حجمي انبوه از كتاب را به خود اختصاص داده است. (ص95-99، 102-105، 133-146) به گفته وي، در آن سال، اين هيئت پيش از محمل حاجيان مصري به جده رسيدند و نزديك اداره گمرك مستقر شدند و اعلاميه‌هايي حاوي مطالب نگران‌كننده به ويژه در باره آب زمزم پخش كردند و چون به اخطار حكومت حجاز توجه نكردند، از ادامه كوشش بازداشته شدند. (ص60) ريشه اين اختلاف به درخواست دولت مصر براي حضور دو هيئت پزشكي در جده و مكه و مخالفت حكومت هاشمي حجاز با اين درخواست بازمي‌گشت. دولت حجاز تأكيد داشته كه هيئت پزشكي بايد همراه با محمل حركت كند و حضور هيئت دوم در جده لازم نيست. به گفته صبري، علت اين مخالفت، نگراني ملك حسين از دسيسه‌چيني انگليس به دست مصريان بوده است. (ص94-132)

 

وزير فرهنگ دولت وقت حجاز، صبري را به جشني در يكي از مدارس مكه به مناسبت تجليل از ملي‌گرايي عربي، براي سخنراني دعوت كرد. وي به اين مناسبت شعري سرود كه بخشي از آن را در كتاب آورده است. (ص186-192)

 

شرح برخي خدمات حكومت حجاز به حاجيان و رسيدگي به وضع عمومي كشور و برقراري امنيت راه‌ها، بهبود حمل و نقل عمومي، و پرداختن به بهداشت و سلامت از واپسين مطالب كتاب است. صبري اين اصلاحات را از دستاوردهاي نهضت عربي به شمار آورده است. (ص193-215)

 

المطبعة السلفيه اين كتاب را به سال 1342ق. در مصر به چاپ رسانده است. كتاب شامل 228 صفحه در قطع وزيري است و صفحاتي شامل عكس چهره‌هاي برجسته بدون شماره در آن آمده است.

 

 

---