ترکیه
کشوری مسلمان در غرب آسیا و جنوب شرقی اروپا جمهوری ترکیه با مساحت 779452 کیلومتر مربع و جمعیت 80694485 تن (آمار جولای 2013م.) از شمال به دریای سیاه، از جنوب به دریای مدیترانه وکشورهای سوریه و عراق، از غرب به دریای اژه و کشورهای یونان و بلغارست
كشوري مسلمان در غرب آسيا و جنوب شرقي اروپا
جمهوري تركيه با مساحت 779452 كيلومتر مربع و جمعيت 80694485 تن (آمار جولاي 2013م.) از شمال به درياي سياه، از جنوب به درياي مديترانه وكشورهاي سوريه و عراق، از غرب به درياي اژه و كشورهاي يونان و بلغارستان، و از شرق به كشورهاي گرجستان و ارمنستان و آذربايجان و ايران محدود شده است.[1]
اين كشور از دو بخش آسيايي و اروپايي تشكيل شده است كه بخش آسيايي آن 97% از خاك تركيه را تشكيل مي‌دهد و در برگيرنده سراسر شبه جزيره آناتولي (آسياي صغير) است و بخش اروپايي آن در جنوب شرقي شبه جزيره بالكان و قاره اروپا قرار دارد. اين كشور به 80 استان تقسيم مي‌شود و پايتخت آن آنكارا است.[2] (تصوير شماره 23)
تركان 80%، كردها 17%، عرب‌ها 2% و لازها و گرجيان مسلمان وشمار اندكي از ارمنيان و يونانيان 1% باقي‌مانده را تشكيل مي‌دهند. تركي، زبان رسمي اين كشور است كه در گذشته با خط عربي نوشته مي‌شد و از هنگام تشكيل جمهوري تركيه، با خط لاتين نگاشته مي‌شود.[3]
بيش از 99% مردم تركيه مسلمانند و از اين شمار 80% اهل سنت و 15 تا 20% علوي وگروهي هم شيعه امامي هستند. پيروان اهل سنت بيشتر حنفي و شافعي به شمار مي‌روند. حنفيان بيشتر در سرزمين‌هاي مركزي و غربي تركيه سكونت دارند و شافعيان كه بيشتر كرد هستند و جمعيتشان كمتر از حنفيان است، در مناطق شرقي كشور سكنا گزيده‌اند. شيعيان كه شمار آن‌ها حدود 1 تا 5/1 ميليون تن برآورد شده، بيشتر در شرق و شمال شرقي تركيه نزديك مرزهاي تركيه با ايران و ارمنستان ساكن هستند.[4]
آسياي صغيردر حدود 500 ق.م. به تصرف هخامنشيان درآمد و پس از يورش اسكندر به سال 233ق.م. به دست سلوكيان افتاد و پس از مدتي روميان بر آن حكم راندند. پس از آن‌كه روم به دو بخش شرقي وغربي تقسيم شد، تركيه كنوني زير نظر روم شرقي (امپراتوري بيزانس) قرار گرفت. در سال 463ق./1071م. تركمن‌هاي مسلمان سلجوقي در نبرد ملازگرت، روميان را شكست دادند و نيمه شرقي تركيه را به دست گرفتند. اين، سبب نفوذ اسلام و زبان تركي در ميان مردم آن سرزمين شد؛ اما همچنان نيمه غربي در دست امپراتوري بيزانس باقي ماند.[5]
پس از كوچ قبايل تركمن مسلمان از شرق ايران به آسياي صغير، آنان به تدريج دولت‌هاي كوچك محلي تشكيل دادند. قبيله قايي يكي از مشهورترين اين قبايل بود. عثمان بيك، رهبر اين قبيله، به سال 699ق./1300م. حكومتي را كه بعدها عثماني نام گرفت، بنيان نهاد. عثمان بيك و 36 پادشاه ديگر در سال‌هاي 1299 تا 1922م. بر قلمروي گسترده با نام امپراتوري عثماني حكومت كردند.[6]
تركيه در جنگ جهاني اول از هم پاشيد و مورد تهاجم بريتانيا و متحدانش قرار گرفت. وي جمهوري تركيه را به سال 1302ق. / 1923م. بر پايه اصل جدايي دين از سياست بنا كرد و ملقب به آتاترك گشت. از اين رو، تركيه نخستين كشور سكولار در جهان اسلام قلمداد مي‌شود. او براي نوشتن زبان تركي، خط لاتين را مرسوم كرد و براي صنعتي كردن تركيه بسيار كوشيد.[7]
حجگزاري تركيه: دوره عثماني مهم‌ترين دوره تاريخ حجگزاري اين منطقه است. گزارش‌هاي فراوان در باره ارتباط دولت عثماني و حرمين در منابع گوناگون يافت مي‌شود. (← عثمانيان)
حكمرانان عثماني توجهي ويژه به حجاز داشتند و در طول سال‌ها به عنوان خادم الحرمين به زائران خانه خدا خدمت ميكردند. اين دولت براي حراست و حفاظت از مسير حج و شهرهاي مقدس و نيز زائران خانه خدا، مسؤوليت مستقيم داشت و هر سال كمك‌هاي نقدي فراوان به مكه و مدينه مي‌فرستاد. از آن جمله، ارسال صره همايوني و هداياي حكمرانان عثماني و رجال دربار براي مردم حرمين شريفين بود.[8]
استانبول در مسير حج زائران مناطق بسيار همچون آسياي ميانه و جمهوري‌هاي شوروي قرار داشت و مردم اين مناطق به دليل حمايت و ياري‌هاي دولت عثماني، اين مسير را ترجيح مي‌دادند. دولت عثماني كاروان‌سراها و تكيه‌هاي فراوان براي استراحت اين حاجيان در مسير ساخته بود. ايرانيان نيز به دليل امنيت بيشتر قلمرو عثماني، بيشتر از اين مسير به حج مي‌رفتند. بندرهاي اين كشور همچون سينوب و سامسون محل گرد آمدن حاجيان كشورهاي گوناگون بود و حاجيان از آن جا به سفر ادامه مي‌دادند.[9]
آثاري متعدد از مردم اين منطقه در حوزه مناسك حج و علم المنازل نگارش يافته كه از آن جمله دليل المناهل و مرشد الحاج نوشته عبدالقادر است. اين كتاب شرح منازل حج از اسكدار به شام و از آن جا به قدس و سپس مدينه و مكه را به دست مي‌دهد. منازل الحج نوشته قيس داودي اثري ديگر است كه به شرح منازل حج از استانبول به مصر و سپس حج پرداخته است. منازل حما، مناسك حج نوشته مصطفي سنايي شرحي از منازل حج از اسكدار به شام و سپس حج به دست داده است. نهجة المنازل از محمد اديب بن محمود درويش، منازل ميان اسكدار تا شام و سپس مكه را ياد كرده است. سياحت‌نامه يوسف نابي به نام تحفة الحرمين* و منظومه در مناسك حج نوشته نالي محمد افندي قونوي (م.1058ق.) از ديگر آثار در حوزه حج هستند كه به زبان تركي نگاشته شده‌اند.[10] الرحلة الحجازيه* نوشته اولياء چلپي (م.1095ق.) از ديگر سفرنامه‌هاي معروف تركي است. چلپي در اين اثر، شرح سفر خود از استانبول به حجاز را به زبان تركي نگاشته است.[11]
برخي از ساكنان مكه را تركان تشكيل مي‌دادند. بر پايه گزارشي، به سال 1877م. بيش از 500 ترك در مكه ساكن بودند. بيشتر اين ساكنان در شاخه‌هاي گوناگون نظامي مشغول به كار بودند و برخي نيز به تجارت و فروش لباس، ادويه و وسايل اروپايي اشتغال داشتند. قاضيان مكه بيشتر دانشوراني ترك بودند كه از سوي دولت عثماني به مكه فرستاده مي‌شدند. اين قاضيان رياست مراسمي را بر عهده داشتند كه در آن، اميران مكه به حكمراني نصب مي‌شدند.[12]
مردم تركيه براي سفر حج به بندر ازمير مي‌رفتند و با عبور از درياي مديترانه، به بندر سعيد در مصر مي‌رفتند و پس از شش تا هفت روز سفر بر درياي سرخ، در بندر جده پياده مي‌شدند. اين حاجيان پيش از سفر به مكه چند روز در مدينة الحجاج مي‌ماندند. هر گروه از حاجيان ناگزير از انتخاب مطوف ويژه خود بودند. مطوف معمولا فقط مسكن و آب براي حاجيان فراهم مي‌كرد.[13]
چند سال پيش از اعلان جمهوريت در تركيه، با خارج شدن منطقه حجاز از حاكميت عثماني و بسته شدن راه‌هاي آن سرزمين، سفر حج با ركود روبه‌رو شد و شمار حاجيان در اين سال‌ها بسيار كاهش يافت. از آن پس نيز مشكلات اقتصادي و رفتارهاي دين‌ستيزانه حكومت، موجب شد كه بي‌رونقي حج ادامه يابد. اين وضعيت حدود 30 سال يعني از سال 1917 تا 1947م. به درازا انجاميد. در اين سال‌ها برخي به صورت غير رسمي و بعضي با گذرنامه‌هاي ويژه بازرگانان، به حج مي‌رفتند.[14] به سال 1947م. اعزام حاجيان به صورت رسمي آغاز گشت و در سال بعد ديگر بار تعطيل شد. مي‌توان سال 1949م. را سرآغاز اعزام رسمي حاجيان ترك به حج دانست. عوامل متعدد همچون فشار مردم بر حكومت براي بازگشايي راه حج، پايان يافتن دوره تك‌حزبي در تركيه، و اعزام ترك‌هاي ساكن مرزهاي روسيه تأثيري بسزا بر گشايش رسمي راه حج داشت.[15] با وجود مشكلات ديگر چون رواج وبا و دشواري‌هاي دريافت ويزا، شمار حاجيان رفته رفته افزايش يافت و در سال 1950م. به حدود 9000 تن رسيد.[16] در اين سال‌ها، حاجيان ترك در كاروان‌هايي از سه مسير سوريه، فلسطين و اردن و از سه مسير زميني، دريايي و هوايي به حج مي‌رفتند. به دليل ويراني راه‌آهن حجاز در جنگ جهاني اول، حاجيان از مسير فلسطين با كاميون‌هاي صحرايي به مكه اعزام مي‌شدند. پس از اشغال كامل فلسطين به دست اسرائيل در سال 1967م. امنيت اين راه به خطر افتاد و حركت از آن براي زائران ترك ناممكن شد.[17]
حاجيان در مسير دريايي در پي عبور از كانال سوئز به جده وارد مي‌شدند. اين مسير نسبت به راه زميني هزينه كمتر داشت و 10 روز به طول مي‌انجاميد. شمار حاجيان ترك كه از مسير دريايي به حج مشرف شده‌اند، در سال‌هاي 1345، 1346 و 1348ق. به ترتيب 1039، 875 و 125 تن گزارش شده است. مسير هوايي حاجيان ترك نخست به لبنان و سپس اردن و جده بود كه البته به دليل نقش نداشتن دولت تركيه در امور حاجيان، با دشواري‌هايي روبه‌رو مي‌شد.[18]
از سال 1947 تا 1979م. حج تركيه با فراز و نشيب‌هاي بسيار روبه‌رو شد و سرانجام با وا‌گذاري امور حج به سازمان امور ديانت در سال 1979م. از ثبات نسبي برخوردار گشت. سازمان امور ديانت پس از وزرات كشور و دفاع، از لحاظ اهميت، در جايگاه سوم قرار دارد. آژانس‌هاي سياحتي نيز بر پايه مصوبه هيئت وزيران به تاريخ 1988م. مي‌توانند زير نظر سازمان امور ديانت، به اعزام حاجيان به عربستان بپردازند. اكنون بخش خصوصي همراه دولت، وظيفه سامان‌دهي امور حج تركيه را بر عهده دارد. سازمان امور ديانت تركيه افزون بر انجام تحقيقات حج، بر امور اجرايي حج نظارت مي‌كند.[19]
شمار حاجيان اين كشور، بسته به اوضاع سياسي و اقتصادي، نوسان فراوان داشته است. در دهه 60 م. قدرت سياسي تركيه در دست حزب‌هاي لائيك بود و اين احزاب از قدرت خود براي محدود كردن اسلام و حج بهره مي‌بردند. آن‌ها امكانات لازم را براي اعزام حاجيان ترك ايجاد نمي‌كردند. پس از تبديل مديريت حج از يك ارگان دولتي به يك مركز خدمات اجتماعي به سال 1961م. وضع حاجيان ترك بهتر شد.[20]
در ميان سال‌هاي 1974 تا 1977م. با روي كار آمدن دولت ائتلافي و آسان شدن وضعيت اعزام، شمار حاجيان افزايش يافت.[21] در اين سال‌ها پس از همدستي اربكان و اجاويد براي تأسيس اداره مركزي حج و تمركز مديريت حج در دست دولت، شمار حاجيان رشدي چشمگير يافت. در سال اول سامان‌دهي (1974م.) شمار حاجيان ترك به بيش از 100 هزار تن رسيد كه تا پيش از آن پيشينه نداشت. اين رشد در سال‌هاي بعد هم ادامه يافت و به بيش از 136000 تن به سال 1975م. و 138000 تن در سال 1976م. رسيد. در اين سال‌ها كشور تركيه بيشترين شمار حاجيان را به حج مي‌فرستاد و در رديف اول كشورهاي اسلامي قرار داشت.[22] اما بحران اقتصادي و هرج و مرج سياسي در سال‌هاي 1978 و 1979م. باعث كاهش شمار حاجيان اين كشور شد.[23]
|
سال
|
شمار حاجيان
|
|---|---|
|
1950
|
6000
|
|
1954
|
12000[24]
|
|
1964
|
22338[25]
|
|
1965
|
21602[26]
|
|
1966
|
25948
|
|
1967
|
39309
|
|
1968
|
41998
|
|
1969
|
51055
|
|
1970
|
56578
|
|
1971
|
23922
|
|
1972
|
27235
|
|
1973
|
36258
|
|
1974
|
106045
|
|
1975
|
136115
|
|
1976
|
138000
|
|
1977
|
91000[27]
|
|
1978
|
27000
|
|
1979
|
10003
|
|
1980
|
25365
|
|
1981
|
30492
|
|
1982
|
37268
|
|
1983
|
35988
|
|
1984
|
41552
|
|
1985
|
37767
|
|
1986
|
50048
|
|
1987
|
97379
|
|
1988
|
120000[28]
|
|
1989
|
74366
|
|
1990
|
33627
|
|
1991
|
62989
|
|
1992
|
73200
|
|
1993
|
57000
|
|
1994
|
56591
|
|
1995
|
55600
|
|
1996
|
60000
|
|
1997
|
61183
|
|
1998
|
64500
|
|
2000
|
65000
|
|
2003
|
89000
|
|
2006
|
80000[29]
|
|
2007
|
156709
|
خواستاران حج تمتع از طريق مساجد و رسانه‌هاي عمومي، از هنگام ثبت نام آگاهي مي‌يابند. ثبت نام تنها از جانب دولت انجام مي‌شود و هر فرد تنها يك بار حق ثبت نام دارد. حاجيان با قرعه‌كشي از ميان خواستاران حج انتخاب مي‌شوند و كسي نمي‌تواند سهميه خود را به ديگري وا‌گذار كند. هزينه سفر حج، بسته به نوع هتل و مدت اقامت، تفاوت دارد و ميان 1800 تا 1900 دلار گزارش شده است.[30] حاجيان ترك پيش از آغاز سفر لباس هم‌سان فراهم مي‌نمايند و در طول سفر تنها از اين لباس‌ها استفاده مي‌كنند.[31] مراسم عمره نيز به دست سازمان امور ديانت بر پا مي‌شود و هزينه آن به سال 2009م. بسته به ميزان اقامت و تاريخ عزيمت ميان 695 تا 1395 يورو در گردش بوده است.[32]
سازمان امور ديانت تركيه و مسؤولان بخش خصوصي دو ماه پيش از عزيمت زائران به عربستان، به اجاره مسكن در عربستان مي‌پردازند. در طول سفر، زائران از خدمات پزشكي و همه امكانات درماني دولت تركيه يا عربستان بهره مي‌گيرند. در تركيه يك تا دو ماه پيش از موسم حج، همايش‌هاي آموزشي بر‌گزار مي‌شود كه بيشتر با هماهنگي مفتي‌هاي استان‌ها انجام مي‌گيرد.[33]
حاجي در پي بازگشت از مكه، نزد مردم كشورش از جايگاهي والا برخوردار مي‌شود. از رسم‌هاي حاجيان پيش از انقلاب تركيه، بستن عمامه روي كلاهشان و پوشيدن عباي ويژه شامي بود. حاجيان ترك معمولاً سوغاتي همچون تسبيح، سجاده، عرقچين و آب زمزم همراه مي‌آورند.[34]
يكي از رسم‌هاي كهن مردم تركيه، مراسم تهنيه بوده است. در اين مراسم، خويشاوندان حاجي پيش از عزيمت وي به حج برايش صندوقي مي‌خريدند و آن را رنگ سبز مي‌زدند و وسايل مهم حاجي را درون آن مي‌گذاشتند و به او حاجي افندي مي‌گفتند. همسر حاجي تا هنگام بازگشت وي در مهماني‌ها و شادي‌هاي بيرون از خانه شركت نمي‌كرد. يك ماه پيش از بازگشت حاجي، در و ديوار خانه را رنگ سبز مي‌زدند و براي زن و دختر او لباس ويژه سبز مي‌خريدند. جشن سه روزه از ديگر ويژگي‌هاي مهم اين مراسم است. در اين سه روز، مراسم خاصي را انجام مي‌دهند و دختران با پوشش‌هاي ويژه حضور مي‌يابند.[35]
به استقبال كنندگان خلعت‌هايي به نام چفيه داده مي‌شد و حاجي در آغاز ورود، به ديدن واپسين نفري مي‌رفت كه به حج رفته بود. در اثناي اين ديدار، نوعي شيريني به نام «عاشوره» ميان مردم پخش ميكردند. اين شيريني در اصل گونه‌اي شيريني نذري است كه مردم تركيه در روزهاي محرم براي يادآوري شهادت امام حسين ميان مردم پخش مي‌كنند. در روستاها نيز نخست نزديكان حاجي، او را براي صرف غذا دعوت ميكردند و سپس نوبت به همسايگان مي‌رسيد. در همه اين دعوت‌ها، عالم روستا نيز حضور داشت. پس از خوردن غذا، همه به مسجد مي‌رفتند و نماز مي‌خواندند. آن گاه در ميدان روستا گرد مي‌آمدند و حاجي سكه‌هايي را كه از پيش براي اين مراسم فراهم كرده بود، به سوي مردم مي‌انداخت و مردم اين سكه‌ها را كه متبرك مي‌دانستند، نزد خود نگاه مي‌داشتند.[36]
منابع
آشنايي با كشورهاي اسلامي: زير نظر حسن روحاني، تهران، مشعر، 1387ش؛ آشنايي با كشورهاي اسلامي، تركيه: محمد هادي فلاح‌زاده، مؤسسه فرهنگي مطالعات و تحقيقات، 1384ش؛ افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازي (م.1365ق.)، به كوشش ابن دهيش، مكه، مكتبة الاسدي، 1430ق؛ تاريخ الحج من خلال الحجاج المعمرين: سليمان عبدالغني و سعدالدين اونال، مكه، جامعة ام القري؛ تاريخ امپراتوري عثماني: استانفورد جي. شاو، ترجمه: محمد رمضان‌زاده، مشهد، آستان قدس رضوي، 1370ش؛ تاريخ امراء المدينة المنوره: عارف احمد عبدالغني، دمشق، دار كنان؛ تاريخ مكه از آغاز تا پايان دولت شرفاي مكه: احمد السباعي (م.1404ق.)، ترجمه: جعفريان، تهران، مشعر، 1385ش؛ تركيه: كريس ابوك، ترجمه: مهسا خليلي، تهران، ققنوس، 1384ش؛ جهان اسلام: مرتضي اسعدي، تهران، نشر دانشگاهي، 1369ش؛ الحج و العمره (ماهنامه): مكه، 1429ق؛ خاطرات سفر مكه: احمد هدايتي و محمد علي هدايتي، تهران، حيدري، 1343ش؛ الرحلة الحجازيه: اوليا چلبي، قاهره، دار الآفاق العربيه، 1999م؛ ستة اشهر في الحجاز: جون كين، ترجمه: ساده هادي، بيروت، دار الرافدين، 1432ق؛ ضيوف الرحمن: روبرت بيانكي، ترجمه: سعيد محمد، رياض، العبيكان، 1428ق؛ كاروان نور (ماهنامه): تهران، سازمان حج و زيارت؛ ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
Sosyo, mehmet bayyigit, ankara, 1999.
اسراء دوغان؛ گروه مطالعات
[1]. تركيه ص12؛ www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html
[2]. تركيه، ص11-13؛ جهان اسلام، ج2، ص272-273.
[3]. جهان اسلام، ج2، ص280؛ آشنايي با كشورهاي اسلامي، تركيه، ص14.
[4]. آشنايي با كشورهاي اسلامي، تركيه، ص93-95.
[5]. تاريخ امپراتوري عثماني، ج1، ص29-30؛ جهان اسلام، ج2، ص290-295.
[6]. تاريخ امپراتوري عثماني، ج1، ص39-42؛ آشنايي با كشورهاي اسلامي، تركيه، ص37-39.
[7]. تاريخ امپراتوري عثماني، ج2، ص614-615؛ تركيه، ص57-64.
[8]. تاريخ امراء المدينه، ص324.
[9]. ميقات حج، ش54، ص187-199، «حجاج تركستان، راه‌ها و دشواري‌ها».
[10]. ميقات حج، ش50، ص100-119، «ادبيات حج در دوره دولت عثماني».
[11]. نك: الرحلة الحجازيه، ص46 به بعد.
[12]. تاريخ مكه، ص688.
[13]. تاريخ الحج، ص84-87.
[14]. sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi, P47.
[15]. sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi, P48.
[16]. sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi, P49.
[17]. sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi, P50.
[18]. افادة الانام، ج5، ص190، 220، 245؛ ضيوف الرحمن، ص232؛ ميقات حج، ش52، ص195-196، «حجگزاري در تركيه».
[20]. ضيوف الرحمن، ص232-233.
[21]. sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi, P50
[22]. ضيوف الرحمن ص236.
[24]. ضيوف الرحمن، ص230.
[25]. خاطرات سفر مكه، ص220.
[26]. sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi, P53.
[27]. ضيوف الرحمن، ص236.
[28]. ضيوف الرحمن، ص224-225.
[29]. حج26، ص479.
[30]. الحج و العمره، رجب 1429، ص49، «جهود خادم الحرمين الشريفين في خدمة ضيوف الرحمن واضحة للعيان»؛ آشنايي با كشورهاي اسلامي، تركيه، ص145-150.
[31]. الحج و العمره، رجب 1429، ص49؛ آشنايي با كشورهاي اسلامي، تركيه، ص151.
[32]. كاروان نور، ش23، ص7، «مسلمانان تركيه براي اعزام به عمره آماده مي‌شوند».
[33]. الحج و العمره، رجب 1429، ص49-51؛ آشنايي با كشورهاي اسلامي، تركيه، ص147-150.
[34]. تاريخ الحج، ص88؛ آشنايي با كشورهاي اسلامي، تركيه، ص151.
[35]. ميقات حج، ش61، ص57، «رسم تهنيه در تركيه».
[36]. ميقات حج، ش61، ص57-59، «رسم تهنيه در تركيه».