جاسر حمد
پژوهشگر معاصر عربستانی، دارای آثاری در باره حرمین حمد بن محمد بن جاسر به سال 1328ق. در روستای بَرود از منطقه نجد، در خانواده‌ای کشاورز و فقیر که به قبیله حرب نسب می‌برد، زاده شد. دوران کودکی را با ناتوانی و بیماری پشت سرگذاشت.[1] آم
پژوهشگر معاصر عربستاني، داراي آثاري در باره حرمين
حمد بن محمد بن جاسر به سال 1328ق. در روستاي بَرود از منطقه نجد، در خانواده‌اي كشاورز و فقير كه به قبيله حرب نسب مي‌برد، زاده شد. دوران كودكي را با ناتواني و بيماري پشت سرگذاشت.[1] آموزش ابتدايي را در روستاي خود و سپس در رياض گذراند. به سال 1341ق. موفق به حفظ قرآن شد و سپس در روستاي خود به تدريس پرداخت. به سال 1346ق. براي ادامه آموختن علوم ديني به رياض رفت. در سال 1348ق. پس از انجام حج[2] به تحقيق و تحصيل در مركز اسلامي سعودي (المعهد الاسلامي السعودي) پرداخت و به سال 1353ق. از بخش قضاي شرعي آن فارغ التحصيل شد.[3] در سال‌هاي 1353-1369ق. به تدريس در يَنْبع، جَده، مكه، احساء، ظهران و رياض پرداخت.[4] به سال 1358ق. براي تحصيل در دانشكده ادبيات الازهر به قاهره رفت. به دليل جنگ جهاني دوم (1939-1945م.) پيش از پايان تحصيل به عربستان بازگشت. مدتي كوتاه به سال 1357ق. در ظبا در شمال حجاز به قضاوت پرداخت. به سال 1376ق. نيز مدتي مدير دانشكده علوم شرعي و دانشكده ادبيات عربي رياض بود.[5] وي از سال 1381ق. تا 1395ق. در بيروت اقامت گزيد و با آغاز نبرد داخلي لبنان، به رياض بازگشت.[6] وي به سال 1421ق. درگذشت و در رياض به خاك سپرده شد.[7] (تصوير شماره 32)
جاسر به عنوان نويسنده و پژوهشگر تاريخ شبه جزيره عربي شناخته شده است. نويسندگيِ وي از سال 1351ق. و با نوشتن مقاله در روزنامه صوت الحجاز آغاز شد. مقالات تاريخي او در روزنامه‌ها و مجلات امّ القري، المنهل، مدينه، البلاد السعوديه، المجمع العلمي العربي دمشق، الرساله، الفتح و مجله جامعة الملك سعود رياض منتشر گشت.[8]
در سال 1372ق. نخستين روزنامه رياض با نام الرياض را كه بعدها به اليمامه تغيير نام داد، منتشر كرد. در سال 1386ق. مؤسسه دار اليمامة للبحث والترجمة و التأليف را بنيان نهاد و ماهنامه تخصصي العرب را انتشار داد.[9]
حمد جاسر با انگيزه بهره‌گيري از نسخ خطي[10] به پژوهش در كتابخانه‌هاي متعدد، از جمله كتابخانه ملي الجزائر، اياصوفيه تركيه، كتابخانه واتيكان، و كتابخانه جامع صنعا پرداخت[11] و خاطرات و دستاوردهاي خود را در كتاب رحلات منتشر كرد. نيز براي بررسي مكان‌هاي جغرافيايي به نقاط گوناگون شبه جزيره سفر كرد و نتائج آن را در المعجم الجغرافي للبلاد العربية السعوديه بازتاب داد.
وي 28 كتاب شامل پنج سفرنامه، سه كتاب در انساب، پنج اثر در تراجم، شش كتاب جغرافيايي، سه كتاب در تاريخ مُدن، سه كتاب در لغت، دو كتاب در تاريخ اسب‌هاي عربي و كتابي در تاريخ عمومي عربستان نگاشت. افزون بر آن 17 كتاب در موضوع ادبيات، تاريخ، جغرافيا، انساب و سفرنامه را تحقيق نمود و منتشر كرد.
آثار حرميني: مُلخَّص رِحلَتَي ابن عبدالسلام الدرعي (م.1239ق.)، دُرَرَ الفرائد المُنظمَه في اخبار الحج و طريق مكة المعظمه* نگاشته محمد بن عبدالقادر جزيري (م.944ق.)، و المَغانم المُطابه في مَعالم طابه* نگاشته فيروزآبادي (م.817ق.)[12] از تصحيحات وي در موضوع حج و حرمين است. هشت اثر نيز زير نظر وي تحقيق و تصحيح شده‌اند كه از آن جمله، عُمدة الاخبار في مَدينة المُختار نگاشته احمد بن عبدالحميد عباسي (قرن 10ق.) در تاريخ مدينه است.
همچنين وي پژوهش‌هاي متعدد در قالب مقاله از جمله الآثار الاسلاميّة في مكّة المشرّفة، المدينة المنوّرة في مطلع القرن الثاني عشر كما يصفها النابلسي في رحلته، دعوة للعلماء لتبيين حدود عرفات و مزدلفة و مني، مؤلّفات في تاريخ المدينه، وصف المدينة المنوّرة في سنة 1303ق. از علي بن موسي افندي، وصف مكّة شرّفها الله و عظّمها، وصف المدينة المنوّرة كرّمها الله، و وصف بيت المقدس المبارك و ما حوله از تلمساني (م676ق.) از جمله آثار حرميني او هستند.[13] او در برخي تصحيحات خود از جمله مناسك حربي، مقدماتي مفصل نگاشته كه در حد اثري تحقيقي هستند. در مجموع، بيش از 100 اثر از كتاب‌ها و مقالات حمد جاسر به‌گونه مستقيم در موضوع حرمين و حج نگاشته شده است[14] كه از گستره پژوهش وي در اين عرصه نشان دارد.
حمد جاسر بيش از 1000 اثر اعم از تأليف، تحقيق، ويرايش، مقدمه‌نويسي بر آثار ديگران، مصاحبه، نقد و معرفي كتاب از خود بر جاي نهاده است كه ويژگي‌هاي كامل آن‌ها در زندگي‌نامه‌اش منتشر شده است.[15]
از ديگر آثار اثرگذار حمد جاسر در عربستان، مجله العرب است كه به اعتبار وي، برخي نويسندگان برجسته عرب، مقالات خود در زمينه تاريخ جزيرة العرب و ادبيات را در آن منتشر كردند. وي 35 سال اين مجله را منتشر كرد. پس از او نيز اين مجله به دست شماري از شاگردانش منتشر گشت. بيشتر مقالات بي‌امضاي اين مجله، نگاشته خود وي است.[16]
پژوهش‌هاي حمد جاسر در آغاز با نگارش مطالبي در موضوعات متفاوت روزنامه‌اي يا نقد ادبي قصص و اشعار آغاز گشت. چنان‌كه از سير نگاشته‌هاي وي آشكار است، به تدريج به پژوهش تخصصي در زمينه تاريخ و جغرافياي جزيره عربي پرداخت[17] و در شناخت قبايل، تيره‌ها و انساب عرب نامور گشت.
در موضوعات تاريخي و جغرافيايي، وي نخست موقعيت مورد نظر را معين مي‌نمايد و تاريخچه و ديدگاه‌هاي پيشينيان در باره آن را بيان مي‌كند و سپس با ارائه قرائن و شواهدي، نظر خود را همراه تحليل، تبيين مي‌سازد.[18] آگاهي و بهره‌گيري از نسخ خطي، تأكيد بر مشاهده عيني و تلاش در اين مسير چنان‌كه از سفرهاي گوناگون وي برمي‌آيد، از ديگر ويژگي‌هاي تحقيقات جاسر است. بر پايه آن چه از زندگينامه وي برمي‌آيد، وي به آل سعود تمايل دارد[19] و در كوشش‌هاي علمي خود، گرايش به انديشه سلفي را حفظ كرده و ذيل مباحثي همانند تبرك و توسل، بر پايه نگرش وهابيان حاشيه زده است.[20]
حمد جاسر حضوري فعال در بيش از هشت مجمع علمي كشورهاي گوناگون عربي، از جمله شوراي سياست‌گذاري مؤسسه الفرقان داشت. نيز بيش از هفت بار از سوي دولت سعودي يا ديگر كشورهاي عربي، به پاس خدمات علمي‌اش مورد تقدير قرار گرفت.[21]
پس از درگذشت وي، مؤسسه خيريه حمد جاسر با هدف تداوم كوشش‌هاي پژوهشي او، تأسيس گشت. مركز فرهنگي اين مؤسسه، موظف به ادامه انتشار مجله العرب، گسترش فعاليت مؤسسه دار اليمامه، نگهداري و توسعه كتابخانه حمد جاسر، اهداي جايزه علمي حمد جاسر، بر‌گزاري نشست‌هاي علمي هفتگي و كنفرانس‌ها، و راه اندازي موزه حمد جاسر گشت.[22] مركز حمد جاسر الثقافي، به گردآوري مصاحبه‌هاي وي با روزنامه‌هاي گوناگون پرداخته است.[23]
تا سال 2003م. نُه كتاب با موضوع حمد جاسر و پژوهش‌هاي وي منتشر شده[24] كه كامل‌ترين آن‌ها به سال 1415ق. براي بزرگداشت خدمات او از سوي كتابخانه ملي ملك فهد در رياض، با عنوان حمد الجاسر: دراسة لحياته مع ببليوجرافية شاملة لأعماله المنشورة در 259 صفحه انتشار يافت. اين كتاب در دو بخش به زندگينامه و كوشش‌هاي علمي و نيز تصاوير و دستخط‌هايي از او و معرفي بيش از هزار و صد اثر از وي پرداخته است. فهرست موضوعات و مؤلفان و نمايه عناوين اين كتاب براي آگاهي از گستره كوشش‌هاي علمي حمد جاسر بسيار راهگشا است.
منابع
حمد الجاسر: رياض، مكتبة الملك فهد، 1426ق؛ رحلات: حمد الجاسر، رياض، دار اليمامه، 1400ق؛ المغانم المطابه: محمد الفيروزآبادي (م.817ق.)، به كوشش حمد الجاسر، رياض، دار اليمامه، 1389ق؛ حمد الجاسر و مسيرة الصحافة والطباعه: عبدالعزيز بن صالح بن سلمه، رياض، مكتبة الملك فهد، 1423ق.
اباذر جعفري
[1]. حمد الجاسر، ص11، «مقدمه»؛ نك: زندگينامه خودنوشت حمد جاسر، 1402ق.
[2]. حمد الجاسر، ص9-10، «مقدمه».
[3]. حمد الجاسر و مسيرة الصحافه، ص33.
[4]. حمد الجاسر، ص13-14، «مقدمه».
[5]. حمد الجاسر، ص13، «مقدمه».
[6]. حمد الجاسر، ص14، «مقدمه».
[7]. حمد الجاسر، ص15، «مقدمه».
[8]. حمد الجاسر، ص14-15، «مقدمه».
[9]. حمد الجاسر، ص15، «مقدمه».
[10]. رحلات، ص6.
[11]. حمد الجاسر، ص20، «مقدمه».
[12]. حمد الجاسر، ص117، 184، 187، «مقدمه».
[13]. حمد الجاسر، ص118، 174، 213، 227.
[14]. نك: حمد جاسر، ص238، 248-250.
[15]. حمد الجاسر، ص65-226.
[16]. حمد الجاسر، ص14.
[17]. حمد الجاسر، ص16.
[18]. حمد الجاسر، ص16-17.
[19]. حمد الجاسر و مسيرة الصحافه، ص20 -21.
[20]. المغانم المطابه، ص «ن» و «ف»، «مقدمه».
[21]. حمد الجاسر، ص16-17.
[22]. حمد الجاسر، ص19، «مقدمه».
[23]. حمد الجاسر، ص7، «مقدمه».
[24]. حمد الجاسر، ص18، «مقدمه».