بررسی حکم وجوب فوری حج از منظر روایات
آیتالله عباسی خراسانی ضمن بررسی روایاتی که بیانگر وجوب فوری عمل حج است، تصریح کرد: حج را واجب فوری میدانیم که فرد باید به محض استطاعت برای انجام حج، نسبت به انجام آن، اقدام فوری کند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، جلسه درس آیتالله هادی عباسی خراسانی با عنوان «مسائل کرونا در فقه اسلامی» در فضای مجازی منتشر شد.
وی در این جلسه اظهار کرد: در احکام بیماری کرونا به حکم تکلیفی حج رسیدیم و گفتیم وجوب حج ساقط میشود. بحث ما در این جهت بود که برای سالهای بعدی حکم چیست. گفتیم گاهی مانع خارجی است، مانند ممنوع کردن ورود زائر از سوی دولت عربستان. در اینجا استطاعت طریقی نیست و وجوب حج محرز نمیشود. راحتترین فرض همین است. احتمال دیگر این است که دولت مانع نشده است و راه باز است، ولی فرد مریض است. اینجا معرکه آراء است. آیا وجوب حج هست و به قاعده اضطرار، وجوب فوری منتفی میشود یا اینکه حرج و دفع ضرر محتمل وجوب را میبرد؟
وی افزود: وجوب حج با برخی واجبات دیگر مانند وضو فرق دارد؛ یعنی امتثال و ماهیتش متفاوت است. عمل حج واجب مرکب است. برخی اجزای واجب مرکب، امر استقلالی دارد و برخی امر تبعی. حج دارای احرام، طواف، سعی صفا و مروه و... است. وقوفین و بیتوته در منا و دیگر اعمال دارد. برخی از اینها رکن است. اگر رکن عمداً و سهواً ترک شود، آن واجب از بین رفته است. ما واجبات استقلالیهای داریم که اینها خودش امر جداگانه دارد و خودش مطلوبیت ذاتی دارد. دلیل ما این است که گاهی میتواند مستقلاً آنها را انجام دهد.
استاد حوزه علمیه ادامه داد: حج واجباتی دارد که بدل دارد و واجباتی دارد که بدل ندارد. برخی از واجباتش ضرر ندارد و غیر رکن است؛ یعنی چه عمداً و چه سهواٌ ترک کند، حج باطل نمیشود. مثلاً اگر بیتوته در منا را ترک کند، حجش باطل نیست؛ ولی وقوفین رکن است. اگر اختیاری را نتوانست انجام دهد، حتماً باید اضطراری را درک کند. اگر واجبی شرایطی داشت، نسبتش با واجب نسبت علیت و معلولیت است. تا شرایط نباشد واجب انجام نمیشود.
وی در ادامه به بیان ادله وجوب فوری حج پرداخت و اظهار کرد: در مورد حج ادلهای داریم که فوریت هم مطلوب است. در وسائل الشیعه بابی است با عنوان باب «وجوب الحج مع الاستطاعة علی الفور و تحریم ترکه وتسویفه». اکثر روایات حج از معاویه بن عمار است. او یک روحانی حج است که کارواندار بوده است. زبده بوده و مسائل مبتلا به را سوال میکرده است. احادیث صحیحی دارد. در یکی از روایات او میخوانیم: «عن معاویة بن عمار، عن أبیعبدالله(ع) قال: قال الله تعالى «ولله على الناس حج البیت من استطاع إلیه سبیلا»، قال: هذه لمن کان عنده مال و صحة وإن کان سوّفه للتجارة فلا یسعه، وإن مات على ذلک فقد ترک شریعه من شرایع الاسلام إذا هو یجد ما یحج به الحدیث». فرض این روایت بر این است که طرف هم مال دارد و هم صحت. از این روایت میتوان استفاده کرد که اگر طرف مال نداشت یا صحت نداشت اصلا استطاعت نیست. با این وجود در صورت بیماری کرونا اصلا مستطیع نمیشود؛ یعنی به دلیل اولیه حجش منتفی میشود، نه به قاعده ضرر. حضرت در این روایت تصریح دارند: «سوّفه للتجارة»، یعنی اگر «سوف، سوف» کند برای تجارت و نتواند حج را انجام دهد و بمیرد، شریعت اسلام را ترک کرده است.
وی ادامه داد: صحت دارای مراتب است، همان طور که بیماری دارای مراتب است و داشتن مال هم دارای مراتب است. به نظر ما بیماری متعارف و ضرر متعارف مانع نیست؛ بلکه ضرر غیر متعارف مانع سفر حج است. ما استطاعت را عرفیه میدانیم. در روایت دیگری از امام صادق(ع) میخوانیم: «سألت أبا عبد الله عن رجل له مال ولم یحج قط، قال: هو ممن قال الله تعالى: «وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَى»، قال: قلت: سبحان الله أعمى، قال: أعماه الله عن طریق الحق. حضرت در این روایت، آیه قرآن را خواندند که کسی که با وجود وجوب حج نرود، مصداق آیه قرآن است که در قیامت کور محشور میشود. در روایت دیگری میخوانیم: «عن أبی عبد الله قال: قلت له أرأیت الرجل التاجر ذا المال حین یسوف الحج کل عام ولیس یشغله عنه إلا التجارة أو الدین، فقال: لا عذر له یسوف الحج، إن مات وقد ترک الحج فقد ترک شریعة من شرایع الاسلام.»
وی تصریح کرد: پس تا اینجا روشن شد حج به دلیل خاص فوریت دارد. برخی آقایان اصولیون قائلند خود صدور امر، دال بر فوریت است. وقتی به فرزند خود میگویید آب بده یعنی الان آب بده. ما در این مسئله به این نتیجه رسیدیم که نه به طور مطلق فوریت را فهمیدیم و نه تراخی را؛ بلکه باید قرائن حالیه و مقالیه را نگاه کرد. اگر میگوید آب بیاور، یعنی تشنهام الآن آب بیاور. غیر از شافعی، در بین مذاهب اسلامی قائل به فوریت حج هستند. شافعی میگوید تا آخر عمر هم میتواند انجام دهد. ما هم حج را فوری میدانیم. باید فرد به محض استطاعت، اقدام فوری برای انجام حج کند.