«آیات برائت از مشرکان» در یک نگاه
برائت از مشرکین، ریشه در تأکید قرآن مبنی بر دشمنی با دشمنان خدا در کنار دوستی با دوستان خدا دارد و در آیات بسیاری به این موضوع اشاره شده است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بخشی از پیام حج سال ۹۸ فرمودند: «آئین برائت که به معنی بیزاری از همه‌ی بی‌رحمی‌ها و ستمها و زشتی‌ها و فسادهای طواغیت هر زمان و ایستادگی در برابر زورگویی و باج‌گیری مستکبران دورانها است، یکی از برکات بزرگ حج و فرصتی برای ملّتهای مظلوم مسلمان است.»
مسئله برائت از مشرکین ریشه در متون دینی دارد و آیات فراوانی درباره‌ی این موضوع در قرآن آمده است، به همین مناسبت بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR برخی از مبانی قرآنی برائت از مشرکین را به طور اجمالی در این یادداشت مورد بررسی قرار داده است.
برائت از مشرکین، عبارتی قرآنی است و به معنای بیزاری و دوری از مشرکین و دشمنان خدا و قطع ارتباط با آنهاست. برائت از مشرکین در اصطلاح امروزین به مجموعه کارهایی اطلاق میشود که در بُعد سیاسی حج به صورت اجتماعی و در قالب مراسم برائت از مشرکین در ایام حج در مکه انجام میشود. این مراسم سیاسی اسلام که مورد غفلت واقع شده بود، بعد از انقلاب اسلامی و در پی تأکید امام خمینی آغاز و تا امروز ادامه داشته است.
برائت از مشرکین، ریشه در تأکید قرآن مبنی بر دشمنی با دشمنان خدا در کنار دوستی با دوستان خدا دارد و در آیات بسیاری به این موضوع اشاره شده است. بیشترین توجه قرآن به این مسأله به ابلاغ آیات برائت از مشرکین در روزگار پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در موسم حجِ سال نهم هجرت و بیزاری ابراهیم(علیه‌السلام) از مشرکین معطوف شده است. پاک کردن خانه‌ی خدا از بتها توسط پیامبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در تاریخ اسلام نشان از اهمیت فراوان این فریضه الهی دارد.
بر اساس این مبنای اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار کارگزاران حج، با اشاره به ایجاد مودت و انس میان مسلمانان و بهره‌گیری از این ظرفیت بزرگ حج، مسأله برائت از مشرکین را از مسائل اساسی دانستند و فرمودند:«برائت از مشرکین یک فریضه‌ی اسلامی و یک کار لازم است و به همین دلیل ما اصرار داریم که این موضوع هر سال به بهترین وجه انجام شود».(۱) در ادامه مهم‌ترین آیاتی که مسئله برائت از مشرکین را بیان می‌کنند به صورت اجمالی گزارش شده است.
ــ سوره فتح آیه ۲۹
«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکفَّارِ رُحَماءُ بَینَهُمْ.»
ترجمه:
محمّد فرستاده خداست و کسانى که همراه اویند در برابر کفار نیرومند و سرسخت و در میان خودشان مهربانند.
در این آیه شریفه به چند نکته مهم درباره مسئله برائت اشاره شده است:
۱) همراهی با پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در این است که نسبت به کفار با شدّت و سختی رفتار کنیم در عین اینکه در بین خودمان با هم مهربان هستیم و هر دو طرف موضوع را باید با هم داشته باشیم.
۲) مسئله سرسختی در برابر کفّار بر مهربانی بر مؤمنین مقدم شده است که نشانگر اهمیت این موضوع در قرآن است. به عبارت دیگر ابتدا باید از همه‌ی مظاهر شرک بیزار بود و سپس به اهل ایمان پیوست. این معرفت در اولین شعار پیامبران –لا اله الاّ الله- بسیار مشهود است.
۳) گویا عواطف و احساسات مؤمنین در این مهربانی و نامهربانی خلاصه شده است به گونه‌ای که نه جمع میان این دو ویژگی در وجود آنان تضاد و ناهمگونی ایجاد می‌کند و نه باعث میشود پا روی حق بگذارند.(۲)
در برخی منابع درباره سخت‌گیری مؤمنین در ارتباط با کفار این‌گونه آمده است که مؤمنین از لباس مشرکین دوری می‌جستند و مراقب بودند که حتّی لباس کفار به لباسشان نخورد و از تماس بدنی با آنان نیز به شدّت پرهیز می‌کردند و از آن طرف آن‌قدر با هم مهربانی می‌کردند که کسی از آنان دیگری را ملاقات نمی‌کرد، مگر آنکه با او دیده‌بوسی می‌نمود.(۳)
ــ سوره توبه، آیه ۳
«أَنَّ اللَّهَ بَرِی‌ءٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ»
ترجمه:
خدا و فرستاده او از مشرکان بیزارند.
قرآن کریم دارای ۱۱۴ سوره است که در ابتدای هر سوره نام مبارک خداوند آمده است و تنها سوره‌ای که از این قاعده مستثنی شده است سوره‌ی توبه (برائت) است. امام علی (علیه‌السلام) در این باره می‌فرمایند:«بسم الله، در مورد امان و رحمت است، در حالی که سوره برائت، براى دفع عذاب و توسل به شمشیر نازل شده است.»(۴) در واقع باید گفت: اظهار بیزاری و برائت نشانه خشم خداوند نسبت به مشرکین است که با صفات رحمان و رحیمیّت خدا سازگاری ندارد، لذا با بسم الله شروع نشده است.
زید بن نقیع روایت کرده که از حضرت على (علیه‌السلام) درباره‌ی آنچه در ماه ذی‌الحجة در ابلاغ آیه برائت به آن مأمور شده بود، پرسیدیم، که ایشان فرمودند:«به چهار فرمان مأمور شدم:۱- در خانه کعبه کسى جز شخص با ایمان داخل نشود. ۲- شخص عریان طواف خانه نکند. ۳- از این سال به بعد شخص مؤمن و کافر در مسجد الحرام اجتماع نکنند. ۴- هر که با رسول خدا (صلى‌الله‌علیه‌وآله) عهد و پیمانى دارد تا پایان مدت آن عهد و پیمان محترم است، و هر که پیمانى ندارد تا چهار ماه مهلت دارد.»(۵)
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این زمینه می‌فرمایند: «آیه، پیامی هم برای ما دارد که چهره‌ی اسلام یک چهره‌ی باز و خنده‌رو نیست. اسلامی که در برابر ملّتها به این میزان رئوف و رحیم است که سربازِ بی سوادِ میدانِ جنگش هم میفهمد که باید با مردمِ مغلوب، رئوف و مهربان باشد، همین اسلام وقتی با کافران روبرو میشود، میگوید:«أنَّ اللهَ مُخزِی الکَافِرین»؛ یعنی خداوند خوارکننده‌ی کافران است. این به خاطر آن است که حساب، حسابِ اسلامِ غالب است».(۶)
ــ سوره مائده، آیه ۵۱
یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یتَوَلَّهُمْ مِنْکمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمین.
ترجمه:
اى کسانى که ایمان آورده‌اید، یهود و نصارا را یاوران و دوستان خود مگیرید، آنها دوستان و یاوران یکدیگرند، و هر کس از شما آنها را دوست و یاور خود گیرد از آنها خواهد بود (و ستمکار است و) بى‌تردید خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمى‌کند.
در آیه فوق به چند نکته اساسی اشاره شده است؛ ابتدا اینکه نهی از تولّی و دوستی با کفار در قرآن کریم، اختصاص به «تولّی کفار» ندارد، بلکه تولّی «دشمنان خدا» و «کسانی که دین را به بازی و تمسخر می‌گیرند» نیز صریحاً مورد نهی قرار گرفته است.
نکته دوم این است که اگر دوستی با آنها طرح‌ریزی شود، مسلمانان نیز تحتِ تأثیرِ روحیات آنان قرار خواهند گرفت. علامه‌ی طباطبایی، ارتباط بین مؤمنان و کافران را ابتدا موجب «از بین رفتن ایمان مؤمنان» و سپس «متزلزل شدن و از بین رفتن اصل ایمان» می‌داند.(۷) اگر مسلمانان، کافران را به عنوان دوست خود بپذیرند، دیگر هدایتی وجود نخواهد داشت و مسلمان در گروه ستمکاران در خواهند آمد.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تأکید بر این به مسأله‌ی قرآنی می‌فرمایند: «امروز همین معارف اسلامی، همین حقایق اسلامی، مورد دشمنی شدید دشمنان اسلام است. دشمنی واقعی همین مستکبرین، همین آمریکا که ملاحظه می‌کنید این‌جور وحشیانه به فضای اسلامی و محیط اسلامی و مردم مسلمان در زمینه‌های مختلف فرهنگی و اقتصادی و سیاسی و امنیتی و غیره، تهاجم می‌کنند، با همین حقایق اسلامی است؛ اگر مسلمانها این حقایق اسلامی را کنار بگذارند و به رنگ آنها در بیایند و به شکل آنها زندگی بکنند، این دشمنی برداشته میشود».(۸)
ــ سوره توبه، آیه ۱۱۴
«فَلَمَّا تَبَینَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْه»
ترجمه:
هنگامی که برای [حضرت ابراهیم] روشن شد که او [عمویش آزر] دشمن خداست از او بیزارى جست.
برائت از مشرکین از زبان پیامبران در قرآن به تعداد فراوانی آمده است به گونه‌ای که می توان نتیجه گرفت برائت از مشرکین سیره پیامبران الهی بوده است. در آیات قرآن مبارزه با شرک و مظاهر آن و برائت از آنها، از روزگار نوح آغاز و بعدها حضرت ابراهیم آن را ادامه و پیامبر گرامی اسلام آن را به اوج خود رساند، زیرا مهم‌ترین شعار پیامبران بعد از دعوت به توحید، بیزاری از شرک است. در این آیه نیز حضرت ابراهیم از عموی مشرک خود اعلان بیزاری کرده و هیچ‌گونه خویشاوندی را ملاحظه قرار نداد. از این آیه استفاده میشود که هرگونه پیوند و همبستگى خویشاوندى و غیر خویشاوندى باید تحت الشعاع پیوندهاى مکتبى قرار گیرد و این پیوند باید بر تمام روابط مسلمانان حاکم باشد.(۹)
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با توجه به این اصل اساسی اسلام می‌فرمایند: «اگر چنانچه روی مسأله‌ی برائت تکیه می‌کنیم و اصرار می‌ورزیم و آن را انجام می‌دهیم- که باید به بهترین وجهی ان‌شاءالله همه ساله انجام بگیرد- این به خاطر این است که یک فریضه‌ی اسلامی است؛ «أَنَّ اللَّهَ بَری‌ءٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ وَ رَسُولُه»؛ مؤمنین هم از «بُراء» از مشرکینند. «إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کفَرْنا بِکمْ وَ بَدا بَینَنا وَ بَینَکمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَه». همه‌ی اینها مال دین است». (۱۰)
ــ سوره ممتحنه، آیه ۴
«قَدْ کانَتْ لَکمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کفَرْنا بِکمْ وَ بَدا بَینَنا وَ بَینَکمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَه.»
ترجمه:
به یقین براى شما در (روش) ابراهیم و کسانى که همراه او بودند سرمشق خوبى است، آن گاه که به (کفار) قوم خود گفتند: حتماً ما از شما و از آنچه به جاى خدا مى‌پرستید بیزاریم، ما به (آیین و خدایان) شما کفر ورزیدیم، و همیشه میان ما و شما عداوت و دشمنى پدیدار است تا آن گاه که به خداى یگانه ایمان آورید.
در این آیه به چند نکته اساسی پیرامون مسئله برائت اشاره شده است که عبارت است از:
۱) در مسئله برائت، الگوی رفتاری مسلمانان حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) است.
۲) بیزاری و برائت در دو حوزه باید اتفاق بیفتد؛ ابتدا باید از خودِ مشرکین اعلان بیزاری کرد و سپس از خدایان و بتهای آنان.
۳) این بیزاری و برائت تا روزی که آنان ایمان نیاورند و در جرگه مسلمانان قرار نگیرند ادامه دارد.
۴) این بیزاری عملی بوده و در اعمال و رفتار مسلمانان نمایان است.(۱۱)
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره اهمیت رعایت حدود اسلامی می‌فرمایند: «در داخل کشور نیز هر جا و در مورد هر مسئله‌ای به مبانی و حدود اسلامی بیشتر پایبند بوده‌ایم، یاری خداوند بیشتر شامل حال ما شده است و هر جا از این مفاهیم غفلت کرده‌ایم چوب غفلت خود را خورده‌ایم. و برائت از مشرکین یکی از کارهای مهم و لازم است.»(۱۲)
در پایان باید متذکر شد آنچه باعث نجات است، ایمان به همه مفاد قرآن و عمل به آنهاست. یکی از مهم‌ترین آن مفاد، برائت از مشرکین است که نباید به بهانه‌های واهی مورد کم‌توجهی و غفلت قرار گیرد، زیرا «پایبندی به مبانی اسلام، پایبندی به شریعت اسلام، آن چیزی است که ملّت اسلام را نجات خواهد داد».(۱۳) مسئله برائت از مشرکین از اصول مسلم و اساسی اسلام است و موجب میشود امت اسلامی هیچ‌گاه از دشمنان غافل نشوند و بیزاری از مشرکین، باید به عنوان یک فریضه در حج ابراهیمی مورد توجه قرار گیرد.
پی‌نوشت:
۱) بیانات در دیدار کارگزاران حج ۱۳۹۸/۰۴/۱۲
۲) تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۱۱۴
۳) مجمع البیان، ج۲، ص۱۹۲ و الکشاف، ج۴، ص۳۴۶.
۴) تفسیر البرهان، ج۲، ص۷۲۷.
۵) مجمع البیان، ج۵، ص۷.
۶) تفسیر سوره برائت، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، ص۱۱۰.
۷) المیزان، ج۳، ص۱۵۲.
۸) بیانات در دیدار کارگزاران حج ۱۳۹۸/۰۴/۱۲
۹) تفسیر نمونه، ج۸، ص: ۱۶۲.
۱۰) بیانات در دیدار کارگزاران حج ۱۳۹۸/۰۴/۱۲
۱۱) تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۲۳۰.
۱۲) بیانات در دیدار کارگزاران حج ۱۳۹۸/۰۴/۱۲
۱۳) همان
