غفلت از اعتقادات یاران امام حسین(ع) در تحلیلهای عاشورایی
آنچه تاکنون در تحلیل شهادت امام حسین(ع) و یاران سیدالشهداء مغفول مانده، توجه به مسئله اعتقادات است؛ در واقعه عاشورا که تقابل میان جریان علوی و عثمانی اوج گرفت و شناخت حق از باطل بسیار مشکل بود، اصحاب امام حسین(ع) با معرفت در مورد مقام امامت و شخص امام حسین(ع) به یاری ایشان شتافتند.
متن زیر یادداشتی از محمدحسین افراخته، پژوهشگر دینی و استاد دانشگاه، درباره تحلیل دلایل همراهی یاران امام حسین(ع) با ایشان در مقابله با یزیدیان و تصریح به غفلت از اعتقادات یاران در تحلیل واقعه عاشوراست. در این یادداشت به اعتقادات یاران براساس سخنان حضرت سیدالشهداء(ع)، رجزها و زیارتنامهها اشاره و تفاوت آنها با یاران سایر ائمه(ع) نیز بیان شده است.
عظمت حادثه شهادت امام حسین(ع) باعث شد که آثار فراوانی در گزارش، توصیف، تبیین و تحلیل این واقعه نگاشته شود؛ به طور ویژه در دهههای اخیر رویکرد تحلیلی به این حادثه گسترش چشمگیری یافت. بسیاری از نویسندگان و متفکران مسلمان و غیرمسلمان تلاش کردند با رویکردهای مختلف به بررسی این واقعه بپردازند. تحلیلهای سیاسی، حماسی، طبقاتی ـ اقتصادی و معجزه آمیز از نمونههای معروف این تحلیلهاست که تاکنون در آثار مختلف مطرح شده است.
بیشتر این نویسندگان امام حسین(ع) را فردی اصلاحطلب، آزادیخواه و عدالتطلب معرفی کردهاند که از بیعت با یزید خودداری کرده و سپس از مدینه به سمت مکه خارج شده و دگرباره از مکه نیز خارج شده و به سمت کوفه حرکت کرده است. این شیوه تحلیل علاوه بر امام حسین(ع) به اصحاب ایشان نیز سرایت پیدا کرده است. در این تحلیل چنین تصویر میشود که سیدالشهداء(ع) پس از محاصره در سرزمین کربلا، ناگزیر از جنگ با لشکریان مقابل خود شده و در میدان جنگ که قانون «اگر نکشتی، کشته میشوی» حاکم است و یاران امام حسین(ع) نیز تحت تأثیر چنین جوی قرار گرفته و پا به میدان نهاده و در نهایت در جنگی نابرابر به شهادت رسیدهاند.
آیا این تصویر با جمله امام حسین(ع) که یارانی باوفاتر و بهتر از اصحاب من وجود ندارد، سازگاری دارد؟ آیا فضائلی که برای ایشان در زیارتنامهها بیان شده با چنین تصویری همخوان است؟ به نظر میرسد آنچه تاکنون در تحلیل شهادت امام حسین(ع) و یاران ایشان مغفول مانده، توجه به مسئله اعتقادات است. عاشورا در واقع، تقابل عملی دو جریان علوی و عثمانی در تاریخ صدر اسلام است. جملات لشکریان دو طرف، دستورهایی خاص در وقایع مرتبط به عاشورا (مانند بستن آب)، شیوه کشته شدن شهدای کربلا (چه یاران، چه بنی هاشم و چه خود امام حسین ع) و وقایعی از این دست، کاملا نشاندهنده تقابل این دو جریان است. شهادت امام حسین(ع) در واقع انتقام خون عثمان بود که جریان عثمانی از جریان علوی گرفت.
عبیداللهبن زیاد در نامهای که چند روز پیش از روز عاشورا به عمربن سعد نوشت، دستور بستن آب بر امام حسین(ع) را صادر کرد و انگیزه خود را از این فرمان، خونخواهی از تشنه کشته شدن عثمان نوشت. در چنین فضایی امام حسین(ع) و یاران ایشان نیز تلاش کردند که اعتقادات شیعی خود را چه در طول مسیر حرکت آن حضرت از مدینه تا مکه و سپس تا کربلا، چه در مدت اقامت چند روزه در کربلا و چه در روز عاشورا و در صحنه جنگ بیان کنند. این اعتقادات و باورها گاه در قالب سخنان اصحاب با امام حسین(ع)، گاه در قالب گفتوگو با لشکریان مقابل و گاه در قالب رجزهای ایشان مطرح شده است.
در واقع در شهادت امام حسین(ع) که تقابل میان جریان علوی و عثمانی در اوج خود قرار گرفت و در آن فضایی که شناخت حق از باطل بسیار مشکل بود، اصحاب امام حسین(ع) با معرفتی که نسبت به مقام امامت و همچنین معرفت نسبت به شخص امام حسین(ع) داشتند، به یاری ایشان شتافتند. لذا عباراتی که در مورد اصحاب امام حسین(ع) در کلمات سیدالشهداء(ع) و همچنین احادیث و زیارتنامههای رسیده از اهل بیت(ع) به چشم میخورد، قابل درک بوده و همگی بر این امر دلالت دارد که معرفت یاران امام حسین(ع) به مقام امامت بود که آنها را به چنین جایگاهی والا و دستنیافتنی رساند.
سیدالشهداء(ع) در شب عاشورا اصحاب خود را باوفاترین و بهترین اصحاب معرفی میکند. اینکه در زیارت اصحاب امام حسین(ع) زایر آرزوی همراهی با ایشان را دارد (یا لَیتَنی کُنتُ مَعَکُم)، و یا عباراتی مانند «ساداتُ الشُّهَداء»، «رَبّانیّون»، «اَولیاءُ الله»، «اَحِبّاءُ الله»، «اَوِدّاءُ الله» و امثال آن که در زیارتنامههای اصحاب امام حسین(ع) به فراوانی به چشم میخورد، همه نشان میدهد که این بزرگواران در اوج معرفت نسبت به امامت قرار داشتند و همین باعث شد به چنین مقامی دست یابند. لذا به نظر میرسد که در تحلیل واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) و یاران بزرگوار ایشان، باید به مسائل اعتقادی نیز توجهی تام داشت.
اصحاب امام حسین(ع) اعتقاد داشتند که اگر بتوانند حتی برای یک لحظه جان امام خود را حفظ کنند، باید این کار را انجام بدهند. اصحاب امام حسین(ع) ایشان را محبوبترین شخص نزد خود میدانستند. اصحاب امام حسین(ع) ایشان را حجت خدا بر روی زمین، خزانهدار علم الهی، صراط مستقیم، هادی امت، اسوه، برترین (افضل) اشخاص در روی زمین، والاترین (اشرف) آفریدگان و امثال آن میدانستند. آنچه که گفته شد، نمونههایی محدود از اعتقاداتی است که در همین مدت کوتاه از یاران امام حسین(ع) گزارش شده است.
گفتنی است، اصحاب امام حسین(ع) با دیگر اصحاب ائمه(ع) تفاوتی چشمگیر داشتند. این بزرگان تاریخ شیعه نه تنها در دل چنین باور و اعتقادی داشتند، بلکه این اعتقاد آنها باعث شد که در یکی از سختترین و تاریکترین برهههای تاریخ اسلام بر ایمان خود ثابتقدم بمانند و توانایی تشخیص حق از باطل را داشته باشند. از سوی دیگر این اعتقاد را به طور عملی نشان داده و نه تنها در زبان بلکه در عمل آن را به منصه ظهور بیاورند؛ امری که شاید برای اصحاب دیگر ائمه(ع) اتفاق نیفتاد.