هنر معماری اسلامی در حرم مطهر رضوی هنر معماری اسلامی در حرم مطهر رضوی هنر معماری اسلامی در حرم مطهر رضوی بعثه مقام معظم رهبری در گپ بعثه مقام معظم رهبری در سروش بعثه مقام معظم رهبری در بله
هنر معماری اسلامی در حرم مطهر رضوی هنر معماری اسلامی در حرم مطهر رضوی هنر معماری اسلامی در حرم مطهر رضوی هنر معماری اسلامی در حرم مطهر رضوی هنر معماری اسلامی در حرم مطهر رضوی

هنر معماری اسلامی در حرم مطهر رضوی

گنبد طلا یکی درخشان­ترین و باشکوه ­ترین جلوه ­های حرم رضوی است که از دور پیداست و چشم­ انداز طلایی آن عظمت و معنویت خاصی به مشهد مقدس و بارگاه امام هشتم(ع) بخشیده است.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، بنای گنبد مطهر و تزئینات آن همواره مورد توجه حاکمان وقت بوده و در طول تاریخ بارها تغییر کرده و مرمت و بازسازی شده است. 


گنبد اولیه حرم مطهر


در حال حاضر بقعه مطهر حضرت، به عنوان هسته اصلی حرم مطهر یک گنبدخانه رفیع است؛ بنایی چهارطاقی که بر فراز آن یک گنبد دو پوسته گسسته با ساقه بلند قرار دارد. انتهای گنبد از کف حرم تا انتهای پوشش درونی 88/1 متر و از کف حرم تا انتهای پوشش بیرونی 31 متر است. دور گنبد در سطح خارجی 42 متر و ارتفاع از اول طلاکاری تا نوک گنبد5/16 متر است.



سازه کنونی گنبد مطهر


طی سالهای 817 تا 821 و دوران حکومت بایسنقر میرزا بر مشهد، از سوی شاهرخ تیموری مسجد گوهرشاد و رواق­های دارالسیاده و دارالحفاظ ساخته شد و گنبد مسجد گوهرشاد به ارتفاع 68/39 متر، مناره ­های مسجد با ارتفاع 50/39 متر، ایوان قبله مسجد با ارتفاع 23 متر در مجاورت بقعه امام هشتم قد کشیدند. گنبد آجری بقعه مطهر با ارتفاع کمتر از 19 متر در کنار آنها از نمود افتاده و احتمالا استاد قوام الدین شیرازی جهت نمودار کردن حرم مطهر که نقطه عطف مجموعه معماری آستان قدس رضوی محسوب می­شده تدبیری اندیشید.


 


طلاکاری و تزئینات  گنبد مطهر رضوی


اکنون این پرسش مطرح می­شود که طلاکاری نمای بیرونی گنبد مطهر مربوط به چه دوره­ای است؟


مطابق گزارش صدرالدین سلطان، مورخ دوره صفوی، گنبد حرم ابتدا با کاشی سبز رنگی پوشیده بود و در دوران صفوی طلاکاری شد. در قرن دهم هجری شاه طهماسب اول، دومین پادشاه صفوی، برای ادای نذر خود برای اولین بار گنبد حضرت را طلاکاری کرد؛ ماجرای این نذر از این قرار بود که هنگام حمله ازبک­ها به خراسان، شاه از امام رضا(ع) کمک خواست که: «نوعی کنید که سپاه پراکنده ما مجتمع گردند که حضرت امام رضا سلطنت به ما داد». بدین ترتیب پس از پیروزی به مشهد بازگشت و گنبد مطهر و گلدسته کنار آن را طلاکاری نمود و برای این کار 63 من طلا(189 کیلوگرم) به جهت گنبد و هفده من(51 کیلوگرم) برای میل گنبد صرف نمود.


طلاکاری گنبد، هم از جهت پوشش فلزی روی آن و هم از نظر جنس و رنگ طلایی، یک نوع نوآوری و ابداعی خلاقانه بود که تا آن زمان در دنیای اسلام نظیر نداشت. این نما به صورت خشت­های مسی روکش شده با ورقه های نازک طلا اجرا می­شد و با توجه به جایگاه طلا در باورها به عنوان نماد جاودانگی و نیز جایگاه رنگ طلایی در باورهای عرفانی می­تواند به عنوان یک عمل آیینی و سمبلیک بررسی شود. اما متاسفانه در کتابهای تاریخی درباره کتیبه احتمالی این گنبد و مشخصات دیگر طلاکاری آن گزارشی در دست نیست.



نصب کتیبه و مرمت گنبد مطهر


گنبد مطهر رضوی در قرن­های گذشته بارها تخریب و بازسازی شده است. شاه عباس صفوی، مشهورترین و مقتدرترین شاه صفوی، پس از تاج گذاری مشهد را که به دست ازبک­ها افتاده بود بازپس گرفت. یکی از اقدامات مهم وی در بازسازی حرم که توسط ازبک­ها آسیب دیده بود، تعمیر مهمترین نماد و جلوه بیرونی حرم، یعنی گنبد طلا بود. طلاکاری بالای گنبد را از شاه طهماسب و ایجاد سه دریچه ساقه گنبد را از شاه عباس اول می­دانند.


شاه عباس تصمیم گرفت در جریان تعمیر یا تکمیل بنای گنبد کتیبه­ ای یک کتیبه در امتداد دور گنبد به آن اضافه کند؛  این کتیبه در شرح اقدامات شاه عباس صفوی در بازسازی حرم و گنبد بود؛ نوشته ای که نشان می­داد شاه از مال خالص خود این اقدامات را انجام داده است.


کار کتیبه گنبد مطهر، پس از شش سال در سال 1016 قمری به پایان رسید، این کتیبه را که یک قاب سرتاسری در بالای ساقه گنبد به خط ثلث جلی بر زمینه لاجوردی است، خوشنویس محبوب شاه، علیرضا عباسی تبریزی نگاشت. در داخل نوار حاشیه کتیبه به خط نستعلیق خفی داخل یک قاب کوچک آمده است: «عمل کمال الدین محمود نازل یزدی1015»؛ کمال الدین محمود احتمالا همان زرگر مشهور دوره شاه عباس است، کسی که در اسناد آستان قدس در سال 1011 قمری با عنوان امیر محمود زرگر تعمیرکننده کرسی ضریح امام رضا(ع) از او نام برده شده است.


 


دومین بازسازی و دومین کتیبه گنبد طلا


در سال 1084 قمری شش دهه بعد از تعمیرات دوره شاه عباس، زلزله مهیبی مشهد را لزراند و گنبد مطهر ترک برداشت، تا دو سال بعد خرابی گنبد که اهمیت بیشتری داشت رفع شد. کتیبه های چهارگانه پایین ساقه گنبد راوی این تعمیرات است.



سومین بازسازی گنبد مطهر


در سال 1330 قمری قزاق­های روسی حامی محمد علی شاه که بر ضد مشروطه خواهان موضع داشتند وارد مشهد شدند و حرم را بمباران کرده و  به مردم حمله کردند، این تهاجم که به آشوب آخرالزمان و عاشورای ثانی مشهور شد موجب خسارت فراوانی به بناهای حرم از جمله گنبد مطهر گردید؛ روس­ها روی بام حرم رفته و با شکستن پنجره­ های گنبد طلا به مردم تیراندازی کردند. تصاویر زیادی از خرابی گنبد مطهر در این زمان در دست است. بنا به گزارش بدر فروزان هجده نقطه گنبد سوراخ شده و گلوله های توپ میان دو پوش گنبد افتاده. همچنین بسیاری از خشت­های طلاکاری شده را خراب کرده بود.  


چند ماه پس از این واقعه، تعمیر گنبد آغاز شد. این کار به حمایت مالی نیرالدوله والی خراسان انجام شد. در کتیبه سنگی مربوط به اقدامات نیرالدوله که به صورت مخدوش و ناقص در فضای باز مقابل بنای هارونیه توس در معرض دید گذاشته شده به عنوان اولین اقدام مهم او آمده که گنبد مطهر را تهذیب نمود.



بازسازی گنبد مطهر در دوران معاصر


ظاهرا در اوایل دهه پنجاه شمسی تصمیم گرفته شد تا ایوان طلای صحن انقلاب و گنبد و گل دسته طلای آن توسط پیمانکاران پاکستانی به کلی نوسازی گردد، در خرداد 57 بازسازی گنبد آغاز شد و چون کارگران پاکستانی درطلاکاری ایوان موفق نبودند حسین پرورش، از طلاکاران اصفهانی، کار ایوان  را تمام کرد و پیمانکاری طلای گنبد را به اتفاق جعفر نوروزخان آبکار تهرانی عهده دار گشت. جدا از آبکاری کار تعمیر، زیرسازی و نصب نما توسط استادکاران آستان قدس و به سرپرستی محمد صادق رافتی معمار آستان قدس صورت گرفت. گرچه کارگاه طلاکاری حرم مطهر در کار آبکاری نیز همکاری موثر و نظارت کامل داشت و به دلیل عملکرد موفق این کارگاه، کار تجدید نمای گلدسته های طلا توسط زرگران آستان قدس انجام شد.


اتمام رسمی کار نماسازی گنبد مطهر خرداد 59 بود. تا این زمان در چندین مرحله طلا و ورقه­ های مسی تحویل کارگاه شد؛ خشت­های قدیمی برچیده و از طلا زدوده می­شد؛ برخی از آنها در کار نمای جدید استفاده می­شد و برخی به انبار می­رفت تا برای نماکاری گلدسته­ های طلا استفاده شود.


با نوسازی خشت­ها و طلاکاری، جلوه طلایی گنبد درخشنده ­تر و نما کاملا یکدست شد. اضافه کردن یک لایه نازک بتن روی آجرهای گنبد، بهتر شدن زیرکار و اجرای دقیق­ تر نما را به ارمغان آورد و بعد از طلاکاری گنبد مطهر، کار تعویض نمای گلدسته­ های طلا نیز آغاز شد و سال بعد به اتمام رسید.


در اثر اضافه شدن لایه 30 متری بتن آرمه روی گنبد، طول زمینه اندکی بیشتر شد و فضا برای افزودن این کتیبه بازسازی فراهم گشت، این کتیبه به صورت یک قاب مستطیل کوچک به خط نستعلیق بر زمینه سبز در انتهای کتیبه دور گنبد اضافه شد که : «هو العزیز در آغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب عظیم اسلامی ایران، به رهبری قائد اعظم امام خمینی تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد انجام پذیرفت. صفر المظفر 1400 ه قمری[آذر 1359 شمسی].


آخرین تعمیر نمای گنبد یک روند زمانبر و پیچیده از مرمت و بازسازی بود که تجربیات تازه­ ای را به همراه داشت؛ تجربیاتی که اعتماد به نفس لازم را برای تعمیرات و طلاکاری­های جدید در فضای حرم مطهر فراهم کرد و کیفیت و پایداری کار طلاکاری در حرم مطهر را ارتقا داد.


| شناسه مطلب: 104176




حرم رضوی امام رضا



مطالب مرتبط

نظرات کاربران