قدیمی‌ترین قبرستان مکه
قبرستان مَعلاه قدیمی‌ترین قبرستان شهر مکه است که به قبرستان حَجون (یا حُجون) و نزد ایرانیان به قبرستان ابوطالب نیز مشهور است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، این گورستان که به نام‌های مَعْلاه، مقبرهالمَعْلاه و جَنّهالمَعْلاه و مقبره قریش یا مقبره بنی هاشم نیز شهرت دارد، در دامنه کوهی به نام حَجون قرار داشته و امروزه در شمال شرقی مکه و بر سر دو راهی منتهی به مسجدالحرام و کوه حجون واقع است.
در دوران جاهلیت و نیز اوایل ظهور اسلام، این گورستان، محوطه‌ای بود شامل دره ابی دُب (سمت راست کوه) و دره صُفی السبّاب (سمت چپ کوه) که به تدریج تا کوه و گردنه اذاخِر و محوطه خُرْمان، گسترش یافت. چون حَجون خارج از مکه بود، جغرافی نویسانی مانند مقدسی و ابن خرداذبه به آن اشاره نکرده یا همانند یاقوت حموی به ذکر کلیاتی بسنده نموده‌اند، از همین رو و نیز به سبب مجاورت حَجون با گورستان مقبرهالعلیا، تعیین دقیق محدوده آن میسر نیست.
بزرگان مدفون در این قبرستان
قدیمی‌ترین اشاره به کوه حَجون به ابیاتی از روزگار جُرهُمیان باز می‌گردد اما اطلاق نام حجون به گورستان، احتمالاً پس از دفن جنازه قُصَی بن کلاب، جد پنجم پیامبر اکرم (ص)، صورت گرفته است، زیرا او نخستین کسی بود که در دامنه این کوه به خاک سپرده شد. از آن پس، اهالی مکه در دره سمت راست و چپ حَجون، اموات خود را دفن کردند. به این ترتیب، مقارن ظهور اسلام، حجون گورستانی معتبر شد، به ویژه این که اجداد پیامبر اسلام (ص)، عبدمناف، هاشم و عبدالمطلب، در آنجا مدفون بودند و به روایتی، آمنه، مادر پیامبر (ص)، نیز در همین گورستان به خاک سپرده شد. ابوطالب، عموی پیامبر(ص)، در شعری مفاخره آمیز از این مقابر و مدفونان آن یاد کرده است.
با وجود تصریح منابع بر دفن بزرگان صحابه و تابعین و اولیا در این محل و به رغم قداست و اهمیت معنوی حَجون و نقل فضیلت‌های دعا و زیارت در آنجا، هویت و محل دقیق قبور بسیاری از صحابه در این محل شناخته نیست در حالی که در قرن هفتم فیروزآبادی در رساله إثارهالحجون لزیاره الحجون از ۳۸ مرد و هفت زن از صحابه، که در حجون دفن بوده‌اند، نام برده است.
دیگر مدفونان سرشناسِ این گورستان عبارت‌اند از: عبدالله بن عمر بن خطاب؛ فضیل بن عیاض، عارف قرن دوم؛ گروهی از سادات، به ویژه سادات حسنی؛ و منصور خلیفه عباسی.
ابن فهد، مؤلف قرن نهم، نیز بخشی از کتابش را به زنان و مردان سرشناس مکی، از قضات و محدّثان و قاریان و شرفا و امرا و نواب، اختصاص داده است که در همان زمان در حجون و اغلب در آرامگاه‌های خانوادگی به خاک سپرده شده بودند.
در قرن یازدهم، اولیا چلبی از وجود ۷۵ مقبره گنبدپوش در حجون، از جمله مقابر عبدالمطلب، ابوطالب، میمونه (همسر حضرت رسول) و شیخ علاءالدین نقشبندی گزارش داده است.
بنابر گزارش فراهانی در قرن سیزدهم و گزارش رفعت پاشا در سده چهاردهم، حجون در آن دوران همچنان مورد توجه عموم مسلمانان بوده است و شیعیان به ویژه به مقبره ابوطالب توجه فراوانی نشان می‌داده‌اند.
آرامگاه حضرت خدیجه (س)
به غیر از مقابر یاد شده، مهم‌ترین بنای آرامگاهی این گورستان متعلق به حضرت خدیجه (س) است، که ظاهراً در قرن هشتم با گنبدی مرتفع ساخته شد. این آرامگاه احتمالاً تا سال که سلطان سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی، آن را به شیوه مقابر مصری تجدید بنا کرد و گنبد بلندی بر آن ساخت، تخریب نشده بود.
تا زمان احداث بنای جدید، مزار حضرت خدیجه (س) فقط یک صندوق چوبی داشت. این آرامگاه، براساس کتیبه آن، در ۱۲۹۸ مرمت شد. فراهانی در قرن سیزدهم از ضریح چوبین آن، که با پارچه مخمل گلابتون دوزی شده پوشیده شده بود، و نیز از وجود متولی و خادم و زیارت نامه خوانِ این بقعه خبر داده است.
پس از ظهور اسلام، با دفن ابوطالب و خدیجه (س) در حجون، این گورستان نزد مسلمانان اعتباری دو چندان یافت. با این که منابع متقدم با صراحت مدفن حضرت خدیجه را در حجون ذکر کرده‌اند، فاسی (مورخ قرن نهم) در این باره تردید نموده است. براساس روایتی، مشخص شدن مدفن آن حضرت و تعیین دقیق آن در حجون براساس خوابی در قرن هشتم (۷۲۹) صورت گرفته است.
نقل روایاتی از پیامبر (ص) درباره فضیلت حجون، سبب افزایش دفن اموات در این مکان، به ویژه در سمت چپ آن، شد.
اشعار باقی مانده در مدح و منزلت حجون و مدفونان آن، مؤید اعتبار ویژه این گورستان نسبت به دیگر قبرستان‌های مکه است.
در آغاز اسلام، حجون به سبب وقایعی، بیشتر مورد توجه قرار گرفت و اعتبار یافت. یکی از این وقایع، گزارش قرآن از ملاقات گروهی از جنّیان با پیامبر اکرم (ص) در حوالی حجون و ایمان آوردن آنها بود. به همین دلیل، بعدها در جوار حجون مسجدی به نام مسجد جن یا مسجد حَرَس ساخته شد که تا امروز نیز باقی مانده است.
اقامت پیامبر (ص) در حجون به هنگام فتح مکه نیز بر اعتبار این گورستان افزود.
در قرن اول هجری، حجون گاه کارکردهای سیاسی نیز می‌یافت، از آن جمله سکونت ابوموسی اشعری در آن، پس از سرخوردگی از واقعه تحکیم، بود.
نمای قدیمی قبرستان ابوطالب
ابن جبیر در قرن ششم بقایای بنایی را در حجون دیده بود که به یاد ابن زبیر و به دار آویخته شدن او در آن محل ساخته بودند. به گفته او، اهل طائف آن بنا را ویران کرده بودند، زیرا در آنجا همشهری و هم قبیله آنان، حجاج بن یوسف ثقفی، لعن می‌شد.
ویرانی به دست وهابیان
گنبد و بارگاه‌های واقع در گورستان حجون در ۱۳۰۵ش، پس از تخریب مقابر بقیع، به دست وهابیان ویران و تمام سنگ قبرهای آن کنده شد که اعتراض عموم مسلمانان را در پی داشت. در مقابل، وهابیان کوشیدند این اعمال را با دلایل دینی توجیه کنند و انتساب قبور خاندان پیامبر (ص) به این مکان را از اساس منکر شوند، اما این تلاش‌ها از آزردگی مسلمانان نکاست.
موقعیت کنونی
این گورستان هم اکنون با دیواری که تا دامنه کوه حجون امتداد دارد، احاطه شده است ولی بخش شمالی آن، که در دامنه کوه قرار دارد، حصاری ندارد. داخل گورستان نیز با حصار فلزی به دو بخش شمالی (شامل قبور بنی هاشم و اجداد پیامبر) و جنوبی تفکیک شده است.
بنابر متن سنگ نوشته‌ای که در مدخل ورودی قبرستان نصب شده، قبرستان یاد شده در سال ۱۳۸۳ ق. تجدید بنا گشته است. در حال حاضر، با کندن کوه حجون می‌کوشند تا محدوده قبرستان در آن سمت نیز گسترش دهند.
