جلوه ضریحها و صندوقهای حرم مطهر رضوی
یک پژوهشگر و باستانشناس خراسانی گفت: در حرم رضوی، به استناد متون مختلف از نیمه دوم قرن چهارم تا اوایل قرن دهم ه.ق به تناوب صندوقهایی بر فراز مدفن امام رضا(ع) قرار داشته که نخستین ضریح که مدفن و صندوق روی آن را محصور میکرد، در سال ۹۱۵ ه.ق به همت شاه اسماعیل صفوی ساخته و نصب شد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستانشناس خراسانی، در گفتوگو با ایکنا ، اظهار کرد: مرگ و جهان پس از مرگ، همواره برای انسان سؤالبرانگیز و مهم بوده و برای این پرسشهای بزرگ چه در قالب آیات و روایات افسانه و اسطوره، پاسخهایی جستوجو شده است، اما آنچه در بیشتر جوامع بشری عمومیت داشته، میل به جاودانگی و گاه جستوجوی «آب زندگی» یا «کیمیا»یی بوده که حیات جاودانه بخشد، بازماندگان هم مایل بودهاند تا عزیز از دست رفتهشان را به انحاء گوناگون جاودانه کنند.
وی ادامه داد: یکی از راهها، ساخت مقابر یا بناهای یادبود است که از گذشتههای دور مرسوم بوده، اما ملموستر و نزدیکتر به شخص متوفی، نشانههایی بوده که مستقیماً بر روی قبر متوفی یا نزدیک به آن احداث یا گذاشته میشده است، دقیقاً مطلع نیستیم که انسانهای دوران پیش از تاریخ چگونه این ایده را تجلی میدادند، اما از دوره تاریخی به بعد شواهدی مانند گوردخمههای مادی و آرامگاههای هخامنشی نشاندهنده این است که بازماندگان مایل بودند نام و نشان متوفی را که گاه با پیکره یا سنگنگاره او همراه بود جاودانه کنند.
لبافخانیکی افزود: در ایران دوره اسلامی هم در مورد افراد خاص و بهخصوص اولیاءالله چنان تمایلی وجود داشت و بر فراز گور آنها، اتاقهای تدفین یا مقبرهها ساخته میشد تا به قول «هیلن براند»، اعلامی باشد برای همه که اهمیت شخصی را ببینند که از او چنین یاد شده است، اما از آنجا که در اسلام مجسمهسازی و نقاشی صورت انسان منع شده بود، در آرایش فضای درون آرامگاهها برای ماندگاری نام و یاد درگذشته، از صندوق چوبی و خط و اشکال هندسی استفاده میکردند.
این پژوهشگر و باستانشناس خراسانی عنوان کرد: صندوقهای مکعب مستطیل را آذینبندی شده، همچون سکویی بر روی قبر میگذاشتند که جایگاه آنرا مشخص و برجسته کنند. خط را معمولاً بر روی دیوارهای آرامگاه یا لوحهها مینوشتند و بر فراز گورها نصب میکردند و نقشهای هندسی را هم که معمولاً از چوب شکل میدادند به صورت فضاهای اطاق مانند با دیوارهای مشبک معروف به «ضریح» میساختند و بر روی مدفن متوفی قرار میدادند، تا احتمالاً شیفتگان و حاجتمندان به آن چنگ بزنند.
وی بیان کرد: در حرم رضوی، به استناد متون مختلف گویا از نیمه دوم قرن چهارم تا اوایل قرن دهم ه.ق به تناوب صندوقهایی بر فراز مدفن امام رضا(ع) قرار داشته که «ابن بطوطه» در سال۷۳۳ ه.ق یکی از آن صندوقهای چوبی را که سطح آن با صفحات نقره پوشیده بوده، در حرم مطهر رضوی مشاهده و وصف کرده است.
لبافخانیکی تصریح کرد: نخستین ضریح که مدفن و صندوق روی آن را محصور میکرد، در سال ۹۱۵ ه.ق به همت شاه اسماعیل صفوی ساخته و نصب شد، آن ضریح چوبی که مکلل به جواهر بوده، هفتاد من وزن داشته است.
این پژوهشگر باستانشناس خراسانی با بیان اینکه در سال ۹۵۷ ه.ق ضریح دیگری «شاه طهماسب» وضع کرد که به «ضریح محجر» معروف شد، بیان کرد: پیکربندی آن ضریح چوبی و شبکههای آهنین داشت که روی برخی ورقههای نقره پوشیده شده و بر روی آن کتیبههایی حک شده بود، دور تا دور این ضریح نواری از طلای قاببندی شده نصب شده بود و در درون قابها سوره «هل اتی» به خط ثلث نفر شده بود.
وی افزود: در سال۱۰۲۲ ه.ق «شاه عباس صفوی» صندوق قدیمی درون ضریح را با صندوق جدید جایگزین کرد. آن صندوق از چوب فوفل ساخته شده بود و برروی آن کتیبههایی از ورقه طلا به خط ثلث و نستعلیق به قلم علیرضا عباسی نصب شده بود.
لبافخانیکی گفت: آخرین ضریحی که در آن چوب به عنوان یک عنصر تزئینی یا اعتقادی ایفای نقش کرده، ضریح کوچکی از چوب صندل در درون ضریح فولادی شاه عباسی و مستقیماً بر روی مدفن امام قرار داشته است.
این پژوهشگر باستانشناس خراسانی اظهار کرد: بعد از ضریح فولادی شاه عباسی که تنها سقف آن چوبی بوده دیگر نقش چوب در ضریحها کمرنگ شده و فولاد و آهن جای آن را گرفته و گاه که به ناچار به عنوان چهارچوب مورد استفاده واقع شده، روی آن با طلا و نقره و آرایههای دیگر پوشیده شده است.