بین الحرمین

بين الحرمين در متون روايي و تاريخي كهن، به منطقه ميان حرمين مكي و مدني و معمولاً مسير ميان مكه و مدينه گفته مي‌شود.[1] حرم مكي به منطقه‌اي در حريم خانه كعبه تا محدوده‌اي معين اطلاق مي‌شود كه با انصاب و نشانه‌هايي مشخص شده است. (← انصاب الحرم) حرم مكي از سمت مدينه تا منطقه تنعيم در پنج ميلي (حدود 10 كيلومتري) مسجدالحرام را در بر مي‌گيرد.[2] حرم مدني نيز بر پايه حديثي از پيامبر(ص) بر منطقه ميان دو حره واقم در شرق مدينه و حره وبره در
غرب[3] و در حديثي ديگر، بر منطقه ميان كوه‌هاي عير و ثور در جنوب و شمال شهر اطلاق مي‌شود.[4] در برخي احاديث، حدود حرم مدني به اندازه يك بريد (4 فرسخ) از هر چهار جهت معرفي شده است.[5] فقيهان شيعه به پشتوانه روايت‌هايي حد حرم نبوي را از كوه عائر تا كوه وعير[6] در جهت قبله و جنوب مدينه دانسته‌اند. بر پايه اين سخن، بين الحرمين بر فاصله ميان كوه عير در جنوب مدينه و منطقه تنعيم در 10 كيلومتري مكه اطلاق مي‌شود؛ احاديثي فراوان درباره فضيلت اين منطقه در دست داريم. بسياري از اين احاديث به مقام والاي كساني كه در اين منطقه مي‌ميرند، اشاره نموده و آن‌ها را در زمره كساني كه در امانند، ياد كرده‌اند.[7] در برخي روايت‌ها، همين فضيلت‌ها براي كساني كه در راه مكه مي‌ميرند، گزارش شده است. همين سخن، همساني بين الحرمين با مسير مكه را تأييد مي‌كند.[8] همچنين بين الحرمين در برخي روايت‌ها مكان وقوع برخي رويدادهاي مربوط به آخر الزمان و عصر ظهور و نيز بلعيده شدن سپاه شام (سفياني) در بيابان بيداء* خوانده شده است.[9]

پيامبر(ص) مسير ميان مكه و مدينه را در دوران هجرت و نيز در عمرة القضاء و حجة الوداع پيموده‌اند. مكان‌هايي كه او در اين سفرها در آن‌ها نماز گزارد، بعدها به دست مسلمانان به مسجد تبديل شد و برخي آداب ويژه و خواندن نماز در آن‌ها مرسوم گشت. نام برخي مساجد مشهور بين الحرمين عبارتند از: شجره، مُعَرَّس، شرف الروحاء، عِرْقِ الظُّبْيه، رُوَيثَه، ثنيه رَكُوبَه، أثايَه، عَرْج، مُنْبَجس، سُقْيا، تِعْهِن، رمادَه، أَبْواء، جُحْفَه، غدير خم، قُدَيْد، خُلَيْص، مَرُّ الظهران، و تنعيم.[10]

گروهي از دانشوران شيعه نماز خواندن در برخي مكان‌هاي بين الحرمين مانند بيداء، ذات الصلاصل، و وادي شَقِرَه را مكروه دانسته‌اند.[11]

مسير طولاني بين الحرمين در حدود 450 كيلومتر[12] در سده‌هاي نخست اسلامي داراي منزلگاه‌هايي فراوان بوده كه بيشتر كنار آب يا آبادي‌ها قرار داشته‌اند. برخي از مهم‌ترين منازل اين مسير عبارتند از: ذوالْحُلَيْفَه، بَيْداء، حَمْراءُ الأسَد، رَوْحاء، رُوَيثَه، عَرْج، وَرِقان، سُقْيا، أَبْواء مكان دفن مادر پيامبر(ص)، رابِغ، جُحْفَه، خُلَيْص، عُسْفان، قُدَيْد، غدير خم مكان اعلام ولايت حضرت علي7 بر مسلمانان در حجة الوداع، و تَنْعيم كه نقطه آغاز حرم مكي از سمت مدينه است.[13]

اهميت حج و جايگاه آن نزد مسلمانان در همه دوره‌ها حاكمان حجاز را به تأمين امنيت حاجيان در اين منطقه ملزم مي‌نمود. هر گاه قدرت حكومت‌هاي مسلط بر اين منطقه رو به ضعف مي‌نهاد، امنيت حاجيان در بين الحرمين با خطرهاي فراوان روبه‌رو مي‌شد. ناامني مسير بين الحرمين در سفرنامه‌هاي بسيار بازتاب داشته است و حاجيان از دزدي و غارتي كه در اين مسير گرفتار آن بوده‌اند، بسيار ناليده‌اند؛ به گونه‌اي كه در برخي دوره‌ها با وجود تمهيدات فراوان حكومت براي حفظ امنيت كاروان‌هاي حج، حاجيان در مسير ميان مدينه و مكه و حتي در حومه شهرهاي ياد شده، به غارت راهزنان گرفتار مي‌شدند.[14]

در دوره‌هاي پسين، اصطلاح بين الحرمين كاربردي ديگر نيز يافته است. شيعيان، به ويژه ايرانيان، منطقه ميان حرم مطهر پيامبر(ص) در مسجدالنبي و حرم امامان شيعه: در بقيع را بين الحرمين مي‌نامند. به علت محدوديت‌هاي ويژه كه شيعيان در زيارت قبرهاي بقيع از سوي آل سعود دارند، در مدت اقامت خود در مدينه، هنگام بسته بودن درهاي بقيع پشت ديوارهاي آن و در منطقه بين الحرمين به خواندن زيارتنامه و دعاهاي معهود مي‌پردازند. معمولاً از بين الحرمين به مناسبت ياد كردن از بقيع و نيز جلسات دعا به ويژه قرائت دعاي كميل در شب‌هاي جمعه، در گزارش‌ها و سفرنامه‌هاي اخير ياد شده است. همچنين به فاصله حرم امام حسين(ع) و حضرت عباس در كربلا بين الحرمين گفته مي‌شود.

منابع

آثار اسلامي مكه و مدينه: رسول جعفريان، قم، مشعر، 1386ش؛ اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ التحفة اللطيفه: شمس الدين السخاوي (م.902ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، 1414ق؛ تهذيب الاحكام: الطوسي (م.460ق.)، به كوشش موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش؛ حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلي، ترجمه: آيتي، مشعر، 1375ش؛ الحدائق الناضره: يوسف البحراني (م.1186ق.)، به كوشش آخوندي، قم، نشر اسلامي، 1363ش؛ السرائر: ابن ادريس (م.598ق.)، قم، نشر اسلامي، 1411ق؛ سفرنامه‌هاي خطي فارسي: گروهي از نويسندگان، تهران، اختران، 1388ش؛ شرفنامه (تاريخ مفصل كردستان): شرف خان بن شمس الدين بدليسي (م.945ق.)، تهران، اساطير، 1377ش؛ شفاء الغرام: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ صحيح البخاري: البخاري (م.256ق.)، بيروت، دار الفكر، 1401ق؛ صحيح مسلم: مسلم (م.261ق.)، بيروت، دار الفكر؛ الغيبه: الطوسي (م.460ق.)، به كوشش طهراني و ناصح، قم، المعارف الاسلاميه، 1411ق؛ قرب الاسناد: الحميري (م. قرن3ق.)، قم، آل البيت:، 1413ق؛ الكافي: الكليني (م.329ق.)، به كوشش غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1375ش؛ المحاسن: ابن خالد البرقي (م.274ق.)، به كوشش حسيني، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1326ش؛ مستند الشيعه: احمد النراقي (م.1245ق.)، قم، آل البيت:، 1415ق؛ مسند احمد: احمد بن حنبل (م.241ق.)، بيروت، دار صادر؛ معالم المدينه: عبدالعزيز كعكي، بيروت، دار و مكتبة الهلال، 1419ق؛ من لا يحضره الفقيه: الصدوق (م.381ق.)، به كوشش غفاري، قم، نشر اسلامي، 1404ق؛ وفاء الوفاء: السمهودي (م.911ق.)، به كوشش محمد عبدالحميد، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.

ابوالفضل رباني

 

---