حج اکبر کدام است؟

سيد علي قاضي عسکر

برخي از سالها، در ايام حجّ، روز عرفه با روز جمعه مصادف شده، و آن سال در ميان حجاج، خصوصاً اهل سنّت، به حج اکبر معروف مي‌گردد. اين مسأله، انگيزه شد تا با بررسي آيات و روايات و همچنين تاريخ، سابقه آن را دنبال نمايم. آنچه درذيل تقديم مي‌گردد نتيجه تحقيقي هر چند کوتاه در اين زمينه است که اميد مي‌رود با اظهار نظر محققان و دانشمندان و صاحب نظران تکميل گردد. خداوند در قرآن کريم مي‌فرمايد: «و اذان من الله و رسوله الي النّاس يوم الحج الاکبر انّ اللهَ برئ من المشرکين و رسولُهُ؛ و اين اعلامي است از ناحيه خدا و پيامبرش به (عموم) مردم در روز حج اکبر، که خداوند و پيامبر او، از مشرکين بيزارند».در بين محدثان و مفسران قديم و جديد، در اينکه حج اکبر کدام است؟ اختلاف نظر وجود دارد، برخي از آنان معتقدند:

1ـ مراد از حج اکبر، روز عرفه است. از ابن عباس، طاووس، عمر، عثمان، مجاهد، عطاء، سعيد بن مسيب، ابن زبير، ابوحنيفه و شافعي نقل شده که روز عرفه را روز حج اکبر مي دانند.ابن ابي حاتم و ابن مردويه، از مسور بن مَخْرمه از قول رسول خدا(ص) آورده اند که پيامبر بعد از ظهر عرفه براي مردم سخن مي گفت، و خطاب به آنان فرمود: امروز، روز حج اکبر است.

2 ـ دسته ديگر يوم الحجّ الأکبر را تمامي ايّام حج مي دانند. اين گروه معتقدند همانگونه که جنگ جمل، جنگ صفيّن و جنگ بعاث با اينکه روزها طول کشيده، از آنها به روز صفين ، روز جمل و روز بعاث تعبير مي کنند و مرادشان از يوم ، تمامي دوران آن جنگ هاست، بنابراين در اين جا نيز مراد از يوم الحج الأکبر تمامي ايام حج است. شيخ تَهانَوي مي گويد: حج دو نوع است: حج اکبر و آن حَجَّة ألاسلام است و حج اصغر که عمره است.

3 ـ دسته سوّم حج اکبر را وقوف در عرفات و اعمال مربوط به مِني مي دانند. عمر بن اذينه مي گويد: براي امام صادق(ع) مسائلي را نوشتم و پس از مدتي، پاسخ آن حضرت را با دست خط مبارکشان دريافت نمودم. از امام سئوال کردم که فرموده خداوند: يوم الحج الاکبر به چه معني است؟ فرمود: حج اکبر وقوف در عرفات و رمي جمرات است و حج اصغر عمره است. براساس اين روايت، اعمال عرفه و مني، حج اکبر شمرده است.

4 ـ سفيان ثوري و ابن جُريح و... روز حج اکبر را تمامي ايّام مِني مي دانند.

5 ـ مجاهد روايت ديگري را نقل کرده، مي گويد: حج اکبر، حج قران و حج اصغر حج اِفراد است.

6 ـ ابن ابي حاتم از سعيد بن مسيب نقل مي کند که گفت: حج اکبر روز دوّم از يوم النحر (عيد قربان) است. آيا نمي بيني که امام در آن روز خطبه مي خواند؟

7 ـ ابن سيرين گفته است: روز حج اکبر، مربوط به آن سالي است که پيامبر(ع) حجة الوداع را انجام دادند و همراه با ايشان نيز تعداد بيشماري از مردم حج بجاي آوردند. البته مي توان اين قول را نيز، مؤيّد آن کساني دانست که روز حج اکبر را روز عيد قربان مي دانند زيرا در همان سال، پيامبر(ص) در مِني براي مردم سخن گفت و در روز عيد قربان از مردم سئوال فرمود: امروز چه روزي است؟ گفتند: روز عيد قربان. سپس فرمود: امروز روز حج اکبر است. ابن عربي اين حديث را حَسَن و صحيح مي داند.

8 ـ طبراني از سمرة بن جندب نقل مي کند که گفته است: روز حج اکبر، مربوط به آن سالي است که مسلمانان و مشرکان حج را در مدت سه روز انجام دادند که قبل از آن، چنين حجي انجام نشده، و پس از آن نيز روي نخواهد داد.

فضيل بن عياض نيز از امام صادق نقل مي کند که فرمود: علّت نامگذاري حج اکبر آن است که در آن سال مسلمانان و مشرکان، همراه با هم حج انجام داده و پس از آن ديگر مشرکين حج بجاي نياوردند. همچنين ابن ابي شيبه از ابن عون نقل مي کند که از محمد راجع به روز حج اکبر سئوال کردند گفت: روزي است که حج رسول خدا با حج اهل ملل مصادف گرديد.

9 ـ بسياري از محدثان و مفسران، با استناد به روايات گوناگون، حج اکبر را روز عيد قربان مي دانند. اين دسته علاوه بر آنکه از استحکام بيشتري برخوردار مي باشد، با آيه «فسيحوا في الأرض اربعة اشهر» و يا نقلهاي تاريخي که مي گويد: علي بن ابيطالب بعدازظهر عيد قربان پيام برائت را ابلاغ فرمود ، سازگارتر است. ابن ابي اوفي مي گويد: روز عيد قربان، روز حج اکبر است. در آن روز خون ريخته مي شود. سرها تراشيده مي شوند. آلودگيها و زوايد بدن برطرف مي گردد، و حرام ها حلال مي شوند. مالک نيز همين عقيده را داشته مي گويد: شکي نداريم که حج اکبر روز عيد قربان است و اين بدان جهت مي باشد که بسياري از اعمال حج در روز عيد قربان انجام مي شود. در شب عيد، حجاج در مِني وقوف داشته، در فرداي آن، رمي، قرباني، حلق و طواف انجام مي شود . لازم به توضيح است که علي بن ابي طالب(ع) پيام برائت را به دستور رسول خدا(ص) در روز دهم ذيحجه (روز عيد قربان) در مِني براي مردم قرائت فرموده و براساس دستور خداوند چهار ماه به مشرکين مهلت داد تا تصميم بگيرند مسلمان شده و يا بر کفر و شرک باقي بمانند و در نتيجه کشته شوند. چهار ماه از اين قرار بود: بيست روز باقيمانده از ماه ذيحجه، تمامي ماه هاي محرّم، صفر، و ربيع الاوّل و ده روز از ربيع الثاني، که در نتيجه روز يازدهم ربيع الثاني مهلت چهار ماهه پايان مي پذيرفت. بر اين اساس آنها که روز عرفه را يوم الحج الاکبر بدانند يک روز به چهار ماه خواهند افزود و اين با آيه ناسازگار است. صاحب تفسير المنار نيز مي گويد: اين چهار ماه از روز دهم (عيد قربان) ذيحجّه سال نهم (که پيام برائت در آن ابلاغ شد) آغاز و در دهم ربيع الآخر سال دهم خاتمه مي يابد. مـرحـوم عـلامـه طـبـاطـبـائي(ره) در ذيل آيـه شريفـه: «و اذان من الله و رسوله...» فـرمـوده انـد: مراد روز دهم ذي الحجه از سال نهم هجرت است چون در آن روز بود که مسلمانان و مشرکان يک جا اجتماع کرده و هر دو طايفه به حج خانه خدا پرداختند و پس از آن سال، ديگر هيچ مشرکي حج انجام نداد. سپس مي افزايد: اين قول مورد تأييد رواياتي است که از ائمه اهــل بيت رسيده و با معناي اعلام برائت مناسب تر و با عقل نيز سازگارتر از ساير اقوال است، زيرا آن روز، بزرگترين روزي بود که مسلمانان و عموم مشرکين به حج آمده، در مِني جمع شده بودند. اين معني از برخي روايات واصله از طرق اهل سنت، نيز استفاده مي شود چيزي که هست در آن روايات مراد از حج اکبر روز دهم از هر سال است، نه فقط سال نهم هجرت، و بنابراين همه ساله حج اکبر تکرار مي شود ليکن از طريق نقل ثابت نشده که اسم روز دهم روز حج اکبر باشد و در ادامه نقل اقوال ذيل آيه شريفه مي فرمايند: از شنيدن کلمه روز حج اکبر، همان روز عيد قربان به ذهن مي رسد، چون تنها روزي که عموم حجاج آنجا اجتماع کرده و اعلام برائت مي تواند به گوش همگان برسد، همان روز دهم است، و وجود چنين روزي در ميان ساير ايّام حج، نمي گذارد کلمه يوم الحج الاکبر ساير ايّام را نيز شامل شود. در لغت نامه دهخدا نيز به نقل از مهذّب الاسماء، حج اکبر را عيد اضحي و عيد گوسفندکشان معني مي کند. از آنچه گذشت نتيجه مي گيريم که:

1 ـ مراد از روز حج اکبر روز عيد قربان است.

2 ـ تعبير يوم الحج الاکبر براي اولين بار در مورد روز عيد قربان سال نهم هجرت بکار رفته، و در سال بعد که حجة الوداع صورت گرفت باز اين تعبير تکرار گرديده است. لذا مي توان گفت همه ساله روز عيد قربان، روز حج اکبر است.

3 ـ آنجا که حج اکبر بدون کلمه يوم آورده شود مراد حج در مقابل عمره است. طبري در اين زمينه پس از نقل نظرات مختلف پيرامون علت نامگذاري اين روز به حج اکبر مي گويد: از اين اقوال نزد من به صحت نزديکتر، قول کسي است که مي گويد: حج اکبر به معناي حج و حج اصغر به معناي عمره است زيرا اعمال حج از اعمال عمره بيشتر است.

4ـ آن گونه که در برخي منابع آمده، روز عرفه در سالي که رسول خدا(ص) حج گزاردند با روز جمعه مصادف بوده است و مؤلف کتاب «الفقه الاسلامي و ادّلته» تعبير «قد ثبت في الصحيحين ان يوم عرفة، الذي وقف فيه النبي کان يوم جمعة» دارد. ولي اينکه مصادف شدن روز جمعه با عرفه در هر زمان، دليل آن باشد که حج آن سال، حج اکبر است هيچ گونه دليل و مدرکي در روايات و منابع تاريخي براي آن ذکر نگرديده و به نظر مي رسد يک عقيده عوامانه است که با گذشت زمان به صورت يک امر مسلم درآمده است. صاحب تفسير المنار در اين زمينه مي گويد: در حجة الوداع، روز عرفه، روز جمعه بود و عوام هر زمان که وقوف در عرفات با روز جمعه مصادف شود آن سال را حج اکبر مي نامند. در لغت نامه دهخدا نيز آمده است: ظاهراً در نزد عوام چون عيد اضحي با جمعه تصادف کند حج آن سال را حج اکبر گويند و ثواب اين حج را بيشتر گمان برند.