سفرنامههای حج، گنجینههای پایانناپذیر تمدن معاصر
رسول جعفریان؛ معتقد است، سفرنامههای حج، در چارچوب اسناد تاریخی، گنجینههای پایانناپذیری برای شناخت بسیاری از مسائل دینی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و تمدنیاند و میتوانند در موضوعهای متنوع، منابعی مورد توجه و قابل اعتماد باشند.
حجت الاسلام والمسلمين رسول جعفريان از شخصيتهاي فرهنگي شناختهشده، رييس كتابخانهي مجلس شوراي اسلامي و از پژوهشگران مطرح تاريخ اسلام و نسخهشناس آثار تاريخ، ديني و مذهبي است كه در موسم حج امسال در سرزمين وحي حضور داشت. او مجموعهي «50 سفرنامه حج قاجاري» را منتشر كرده و معتقد است، سفرنامههاي حج، در چارچوب اسناد تاريخي، گنجينههاي پايانناپذيري براي شناخت بسياري از مسائل ديني، فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و تمدنياند و ميتوانند در موضوعهاي متنوع، منابعي مورد توجه و قابل اعتماد باشند.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبري، جعفريان دربارهي تأليف كتاب يادشده گفت: ادبيات حج در دورهي قاجار نسبت به دورههاي قبل از آن بسيار پربارتر، سنگينتر و پرمايهتر است و دليل آن، تعداد مسافراني است كه در اين دوره به حج مشرف شدند. اين تعداد بيشتر از دورهي صفوي بود و بهلحاظ سياسي هم رفتوآمد بين ايرانيان با دولت عثماني كه بر حجاز هم حاكم بودند، آسانتر شده بود. حتا دولت عثماني در تأمين امنيت حجاج كمك ميكرد و آن دشمنيهاي مذهبي و سياسي كه با ايران دورهي صفويه وجود داشت، با ايران دورهي قاجار وجود ندارد. علاوه بر اين، در اين زمان تعدادي از فرهيختگان درباري، علما و ديگر افراد فرهنگي كه به حج مشرف ميشدند، تحت تأثير جريان عمومي سفرنامهنويسي كه در دنيا باب شده بود، آثار مربوط به حج را پديد آوردند. در دورهي قاجار، ادبيات خاصي در بخش سفرنامههاي مربوط به حج توسعه يافت. تعدادي از اين آثار منتشر شد، ولي بخشي هم انتشار نيافت و بهصورت خطي وجود داشت. به هر حال، بهدليل علاقهاي كه از گذشته نسبت به اين كار داشتم، مصمم شدم در اين محدوده كتاب منظمشدهاي را براساس زمانبندي منتشر كنم.
او بيان كرد: اين سفرنامهها براساس گرايش نويسندهي آنها، نسبت به هم تفاوت دارند. در برخي، اطلاعات تاريخي و برخي ديگر، اطلاعات جغرافيايي و حتا فرهنگي غلبه دارد. نويسندهي هر سفرنامه با توجه به جريان ذهني مورد توجه خود، شروع به نگارش ميكرد، مثلا جرياني به نام «منزلنويسي» داريم كه شرح منازل بين راه بوده است؛ اينگونه آثار بيشتر جنبهي جغرافيايي دارند و اطلاعات خوبي از شهرهاي بين راه ميدهند، ولي گروهي ديگر از اشخاص، بويژه علما بيشتر به جنبههاي فرهنگي و مذهبي تكيه دارند و حتا علاقهمندند كه تجربهي شخصي خود را از مشكلات سفر ارائه كنند تا مطالب آنها بهنوعي راهنماي ديگران شود. اين تفكر خاص در بيشتر سفرنامهها وجود داشت. از طرفي يك غلبهي اطلاعاتي كلي هم در آنها ديده ميشود كه عموم افراد آن را رعايت ميكردند، چون قسمتي از سفر، زميني بود و بقيه با شتر يا كشتي چه از راه استانبول و چه از راه خليج فارس و درياي سرخ انجام ميشد. معمولا افراد همهي منازل بين راه را نام ميبردند و در مكه و مدينه آثار تاريخي را مورد توجه قرار ميدادند. به اين معني، اسكلت كار در واقع جغرافيايي و شرح راه و منازل در طول مسير بود و بقيهي اطلاعات به ذوق شخصي افراد بستگي داشت.
جعفريان ادامه داد: نمونههاي منحصربهفردي هم داشتيم كه بسيار مورد توجه قرار گرفتند. مثلا سفرنامهاي بود كه فقط روي مشكلات راه جبل تمركز داشت. راه جبل از نجف به سمت مكه بود كه بياباني بسيار سخت در نيمهي راه اين منطقه قرار داشت و دولت نيمهمستقل آل رشيد كه به عثمانيها وابسته بود، آنجا را در دست داشت. تمركز اين سفرنامه بر مسائل و مشكلات اين راه بود كه سال 1317 هجري قمري با عنوان عجيب «تير اجل در صدمات راه جبل» به چاپ رسيد.
او توضيح داد: ويژگي برخي ديگر از انواع منحصربهفرد سفرنامه، نگارش آنها توسط بانوان است، بويژه سفرنامهي شگفتانگيز خانم علويه كرماني كه ديدگاه بسيار عجيبي را ارائه و به مسائلي توجه كرده است كه تقريبا سفرنامههاي ديگر آنها را در خود ندارند. دو سفرنامهي ديگر هم از همسر ناصرالدينشاه و دختر فرهاد ميرزا وجود دارند كه مشخص است روحيات زنانهي عجيبي داشتند و نوع مسائلي كه اطراف آنها در جريان بود، متفاوت با ديگران است. در اينباره خانمي در آمريكا هم مقالهي پژوهشي بسيار مفصلي نوشته است كه ترجمهي فارسي آن در نشريهي پيام بهارستان چاپ شد. موارد جالب توجه ديگري هم وجود دارد؛ براي مثال، سفرنامهاي كه فردي در جريان سفر به مكه، به بيتالمقدس و مصر هم رفته و به تفصيل آن را هم شرح داده است كه متفاوت قلمداد ميشود. سفرنامهاي هم از يك خان قشقايي به نام ايازخان است كه بهدليل نگاه خاص او از جايگاه يك خان، كه رييس يك ايل بزرگ هم بوده است، فوقالعاده بهنظر ميرسد.
اين پژوهشگر تاريخ اسلام دربارهي اينكه با تكيه بر مطالب سفرنامههاي حج، كدام عامل مشترك بيشترين سختي را براي حجاج داشته است؟ اظهار كرد: مهمترين مسأله، امنيت راه بود و هيچ مسألهاي به اين اندازه مشكلزا نبود. اين جريان نه دست دولت ايران بود و نه دولت عثماني، بلكه مربوط به قبايل عرب بين راه ميشد كه معمولا پولي از دولت عثماني ميگرفتند و باجي هم از حجاج و در اين صورت، مشكلي از بابت امنيت پيش نميآمد. البته قبايلي هم بودند كه با دولت عثماني ارتباط نداشتند و به كاروانها حمله ميكردند. به همين دليل معمولا سفرنامهنويس در دستنوشتهي خود توضيحاتي را در رابطه با راههاي امن ميداد. اگر كسي از مركز يا شمال ايران به حج ميرفت، هميشه از راه انزلي به سمت بادكوبه و از آنجا از راه زميني به سمت درياي سياه ميرفت و از آنجا هم با كشتي به استانبول و سپس جده سفر ميكرد و اين مسير بهترين راه بود. جنوبيها از طريق دريا ميرفتند كه مصيبت زيادي داشت و بسياري از آنها در راه تلف ميشدند. مشكل اصلي كشتيها كمآبي بود. البته هر كسي از راه دريا ميرفت، خود را لعنت ميكرد كه چرا از طريق خشكي نرفته است و برعكس. يعني در هر حال، دشواري اين سفر زياد بود و حد و حصري نداشت. اين دشواري براي مردم عادي بيشتر بود و اگر خان يا شاهزادهي دولتي به اين سفر مشرف ميشد، در استانبول از او استقبال و در شهرهاي بين راه هم به او همه نوع امكانات داده ميشد.
جعفريان گفت: بيشترين تعداد اين سفرنامهها مربوط به تهران و شخصيتهاي فرهنگي آن عصر بود؛ ولي از سال 1310 و حوالي مشروطه، اين سفر شكل عمومي به خود گرفت. بهجز پايتخت، از ايالات آذربايجان، فارس و اصفهان هم سفرنامههاي قابل توجهي وجود دارند، اما تعداد آنها با تهران قابل مقايسه نيست.
او همچنين دربارهي شيوهي اجرايياش در گردآوري اين نمونهها، توضيح داد: اين كار تقريبا منحصربهفرد است. البته افرادي در گذشته برخي از اين سفرنامهها را تصحيح كرده بودند كه در مقدمهي مفصل كتاب، اسامي را آورده و از زحمات آنها قدرداني و تشكر كردهام؛ ولي بهصورت مجموعهي مدون كار نشده است و گردآوري آن به اين صورت توسط من انجام شد.
جعفريان همچنين در سخنان ديگري دربارهي موزهي سيرهي نبوي در مدينهي منوره، گفت: «متحف دار المدينه» موزهاي زيبا دربارهي مدينه است كه بخش مهمي از آن به سيرهي نبوي (ص) اختصاص دارد. اين موزه كه به كوشش يكي از مهندسان برجستهي شهر مدينه و آشنا با تاريخ و جغرافياي اين شهر بنا شده، موزهاي است كه براي شناخت بهتر اين شهر از زاويهي ديني و اجتماعي تدارك ديده شده است. هندس عبدالعزيز كعكي كه تا كنون نزديك به 10 جلد كتاب دربارهي شهر مدينه نوشته، براساس دانش خود و تلاش شخصي، اين موزه را بنياد گذاشته است. امير عبدالعزيز بن ماجد بن عبدالعزيز، امير منطقهي مدينه، حامي مالي اين موزه بود و ساختمان بزرگي در فضايي بزرگ براي آن ساخت و در اختيار او گذاشت.
او ادامه داد: ساختمان اين موزه يك سالن اصلي دارد كه ماكتهاي بزرگي از جنگهاي صدر اسلام و شهر مدينه در ادوار مختلف تاريخي در آن قرار دارد. سالنهاي ديگري هم در اين بنا هستند كه براي كلاس و جلسات همايش و همينطور بهنمايش گذاشتن آثار تاريخي تدارك ديده شدهاند. يكي از بهترين ماكتها، مسير هجرت پيامبر (ص) از مكه به مدينه است كه طول مسير با چراغ روشن و در هر قسمت، توضيحهايي دربارهي آن نقطه و نام آن آورده شده است. جنگ احد و خندق در ماكتهاي مستقلي كه هريك شش تا نه متر است، طراحي شده و تمام جزييات آنها بهنمايش درآمدهاند. اماكن متبركهي مدينه و مساجد آن نيز روي ماكت ديگري معين شدهاند و در عين دقت علمي، زيبايي و جلوه خاصي دارند. داخل موزه، بخش كوچكي به كتابخانهي مدينهشناسي اختصاص يافته است كه مراجعان ميتوانند كتابهاي مربوط به مدينه را در آنجا مطالعه كنند.
جعفريان اضافه كرد: آخرين كتاب مهندس كعكي، كتاب الدر المنثور في بيان معالم مدينه الرسول دربارهي اماكن متبركهي مدينه است كه هريك همراه با توضيح و تصوير ارائه شدهاند. اين كتاب در قطع دايرةالمعارفي با كاغذ گلاسه و چاپي نفيس است و به قيمت 250 ريال سعودي عرضه ميشود. اين موزه كه نزديك به يك سال است افتتاح شده، مورد استقبال حجاج و زوار است. البته مهندس كعكي از اينكه ايرانيان هنوز به موزه نيامدهاند، گله دارد.
براي مشاهده بخش خاطرات و سفرنامه هاي حج پايگاه اطلاع رساني بعثه رهبري اينجا را كليك نماييد!