گزارشی از اهداف برگزاری نشست‌های تخصصی حج و زیارت

حجت الاسلام محسن محمدي، مدير گروه مطالعات اجتماعي پژوهشكده حج و زيارت و دبير علمي نشستهاي تخصصي حج و زيارت در گفت‌وگويي اهداف، ضرورت‌هاي و برنامه‌ها و موضوعات اين نشست را تشريح كرد.
لطفا در ابتدا اهداف برگزاري نشست‌هاي تخصصي حج و زيارت را بيان بفرماييد.
حج اقيانوس وسيعي از معارف اسلامي است كه جنبههاي گوناگوني دارد. حج يكي از عبادتها و مناسك ويژه ديني است كه فقط در جهات فقهي يا عرفاني و اخلاقي خلاصه نشده است بلكه در عين بهرهمندي از اين جهات، ابعاد سياسي، اجتماعي و فرهنگي عميقي نيز دارد. بنابراين حج صرفا يك عبادت كه از مجموعهاي از مناسك ديني تشكيل شده باشد نيست بلكه مجموعه شرايط زماني، مكاني، مناسكي و انساني حاكم بر حج ويژگيهاي متعددي را براي آن فراهم ميكند كه در سطوح مختلف فردي، اجتماعي و بينالمللي قابل بررسي است.
بر اين اساس ما چند هدف را در برگزاري اين نشستها مدنظر داشتيم: در درجه اول هدف ما تقويت ادبيات تخصصي در معارف حج و زيارت است كه با وجود روحانيون كاروان كه در حيطههاي مختلف علوم انساني متخصص و داراي تحصيلات سطح عالي هستند به خوبي قابل تامين و تحقق است. از طرف ديگر با توجه به ميانرشتهاي بودن مباحث سياسي و اجتماعي حج لازم است از اساتيد دانشگاهي نيز بهره ببريم لذا دومين هدف ما ايجاد حساسيت علمي بين فرهيختگان علمي در موضوعات حج و زيارت است. از طرف ديگر بسياري از پژوهشگران ذهن آمادهاي براي انجام پژوهشهاي حج دارند بنابراين سومين هدف ما فعال كردن ظرفيتهاي علمي و پژوهشي حج و زيارت است.
علاوه بر اين موارد قصد داريم در ضمن برگزاري اين نشستها پژوهشگران و انديشمندان را شناسايي و در فعاليتهاي علمي پژوهشكده حج و زيارت جذب كنيم.
در پايان با توجه به اينكه روحانيون كاروان از مخاطبان اصلي فعاليتهاي پژوهشي ما هستند قصد دارم در اين نشستها سطح دانش تخصصي عوامل حج و زيارت به ويژه روحانيون كاروان را ارتقاء دهيم و آنها را با مباحث جديد و علمي اين عرصه آشنا كنيم.
پيشينه اين نشست‌هاي تخصصي به چه زماني باز مي‌گردد؟
معاونت امور روحانيون در سالهاي 1388 و 1389 در مجموع بيست نشست تخصصي و علمي را برگزار كردند. برخي از موضوعات آن چنين بود: روانشناسي در خدمت مناسك عبادي و سياسي حج، تكنيكهاي روانشناختي براي روحانيون كاروان، علوم تربيتي و روحانيون حج، اضطراب حجاج و راهبردهاي مقابله با آن، مهارتهاي روانشناختي مورد نياز روحانيون كاروان، شيوههاي تثبيت آثار حج در زائران خانه خدا، حج و تجارت بينالملل، نقش امنيت اقتصادي در شكوفايي اقتصاد حج، حج و حقوق بينالملل، تجلي حقوق در انجام مناسك، حج و حقوق بينالملل، حج و سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، حج ابراهيمي و تقريب مذاهب اسلامي، استراتژي وحدت اسلامي با تاكيد بر ظرفيتهاي حج، حج و مهندسي فرهنگي جهان، مديدريت فرهنگي حج، حج و مهدويت، زمينههاي پيدايش و تحولات كلامي وهابيت.
چه ضرورتي سبب شد تا شما به بررسي موضوع حج و زيارت با نگاه تخصصي بپردازيد؟
بعد از انقلاب بيش از دو هزار و پانصد كتاب در موضوع حج و زيارت چاپ شده است بيشتر اين آثار در مورد ابعاد فقهي، اخلاقي، تاريخي و تربيتي حج و زيارت است و آثار بسيار كمي به ابعاد سياسي و اجتماعي حج و زيارت پرداختهاند. علت اين موضوع رابايد در بينرشتهاي بودن معارف سياسي و اجتماعي حج جستجو كرد كه در فضاي علمي حوزه كمتر به آن پرداخته ميشد.
به عبارت ديگر ابعاد تاريخي و اخلاقي و فقهي حج در فضاي سنتي حوزه مطرح و ادبيات اين نوع مباحث از سابقه ديرين و پشتوانه علمي مناسبي برخوردار بوده است لذا نويسندگان زيادي به آن پرداختهاند. از اين گذشته به ابعاد فقهي حج در درجه اول بيشتر احساس نياز ميشده است چراكه درستي مناسك حج بر آن متوقف بوده است. در مرحله بعد مباحث و ابعاد تارخي و اخلاقي-تربيتي حج مطرح بوده است. در اين بين جايي براي مباحث سياسي و اجتماعي حج باقي نميماند.
علاوه براين عملكرد و سياستهاي نظام حاكم نيز مانعي براي ورود به مباحث سياسي و اجتماعي حج بوده است. پيروزي انقلاب اسلامي ايران را بايد نقطه عطفي در مباحث دينپژوهي بدانيم. چراكه ذهنيت سنتي به دين را تغيير داد.
در اين ذهنيت دين در امور فردي و ابعاد اخروي خلاصه ميشود و ورود دين به ابعاد سياسي و اجتماعي به نوعي تنزل مقام دين تلقي ميشود. ولي امام خميني به عنوان عالم شيعي كه از فقه، فلسفه و عرفان بهره وافي و حد اعلايي داشت نگرش و تصور نويني را از دين ارائه نمود.
از نظر امام خميني سياست از ديانت جدا نيست بلكه "اسلام تمامش سياست است " و جدايي دين از سياست از توطئههاي استعمار است. از نظر امام بين ديانت و سياست رابطه تعاملي (تاثير و تاثر) برقرار است به عبارت ديگر بنا به تعبير فلاسفه سياسي، اخلاق به سياست تعين ميدهد و سياست به اخلاق تحصل ميبخشد. تفسير عالمانه و جامعنگر امام از سياست و ديانت به گونهاي است كه دين و سياست را در نفس الامر همنشين ميبيند. بنابر اين از ديدگاه ايشان مسائل عبادي اسلام در عين عبادي بودن جنبه اجتماعي نيز دارند، يعني عموم احكام و دستورات اسلامي مانند منشور چندبعدي، ابعاد، مراتب و لايههاي متعدد و منسجم دارند.
امام خميني هرچند در امتداد مكتب عرفاني پيشينيان آثاري نگاشت ولي به طور كامل در اختيار فكر عرفاني آنان نبود و ضمن انتقاد از مشرب سياسي – اجتماعي عارفان ، در عمل نيز تصويري جديد از عرفان انقلابي ارائه نمود كه در آن دنيا و سياست را مخل اشراقات نفساني و مانع سير و سلوك فردي ندانست بلكه تداوم سلوك خويش را در سلوك جمع ميدانست .در انديشه امام اسلام هم به دنيا دعوت ميكند و هم به آخرت و سير الي الله بر اساس سيره اهل بيت عليهم السلام در هر دو بعد فردي و اجتماعي است.
حاصل اين طرز تفكر عميق و سيستمي به اسلام را در احياي حج ميبينيم. امام خميني بر اساس همين مباني معرفتي و انديشهاي قرائتي جديد از حج ارائه نمود كه ابعاد سياسي و اجتماعي آن در كنار ابعاد فقهي و اخلاقي آن بسيار پر اهميت بود. لذا امام خميني حج را ميعادگاه ملل مسلمان ميدانست و در پيامهاي خود به كنگره حج همه مسلمانان را خطاب قرار ميداد.
امام خميني با ادغام رهبري سياسي و ديني ، ادبيات جديدي را با به كاربردن واژههاي قرآني مانند شيطان و استكبار ايجاد نمودند كه در عرف نوشتههاي سياسي جايي نداشت . اين ادبيات در برقراري ارتباط با عامه مردم در سرتاسر جهان بسيار موثر بود.
بنابراين با توجه به سابقه كوتاه پژوهش در ابعاد سياسي و اجتماعي حج، برگزاري چنين نشستهايي را براي آغاز و تحول جدي پژوهش در اين عرصه لازم ديديم.
برنامه ها و نحوه انتخاب آثار در اين نشست‌هاي تخصصي به چه شكل است؟
در اجراي نشستها مراحل زير طي ميشود: ابتدا بر اساس مطالعات كارشناسي و تخصصي و مسئلهشناسيهايي كه انجام شده، موضوع تعيين ميشود. پس ازاين بررسي جهت شناسايي متخصصان و صاحب‌نظران در موضوع تعيين شده آغر ميشود تا صاحب نظران و انديشوران در هر موضوع تعيين گردد.
گفت و گو و طرح بحث با صاحب‌نظران جهت آشنايي از ايده‌هاي علمي آنها و ارائه ابعاد علمي مدنظر در موضوع مربوطه در مرحله بعد انجام ميشود تا تفاهم و اشتراك معنايي در موضوعات ايجاد شود و از ارائه مباحث خارج از چارچوب برنامه علمي پژوهشكده خودداري شود. در پايان اين بخش استاد ارائه دهنده بحث از بين صاحب‌نظراني كه با آنها گفت و گو شده است، تعيين ميگردد. پس از اجراي نشست مطالب نشست در قالب مقالهاي علمي تدوين و با هماهنگي استاد ارائه دهنده بحث براي چاپ در مجموعه مقالات نشستهاي تخصصي آماده ميشود.
پس از اتمام مراحل علمي نشست امور اطلاعرساني آغاز ميشود تا از مدعوين دعوت شود و اطلاعيه نشست در مراكز علمي و پژوهشي در قم ارسال و نصب شود.
موضوعات اين نشست‌ها را چگونه انتخاب مي‌كنيد؟
بناي ما بر اين است كه موضوعات جديد و نو را در حوزه پژوهشهاي حج و زيارت شناسايي كنيم تا اين نشستها آغازي باشد بر ورود به عرصههاي ناكاويده حج و زيارت. بر اين اساس در مرحله اول موضوعات زير شناسايي شده است: 1. روششناسي وهابيت 2. حج و بيداري اسلامي در انديشه مقام معظم رهبري 3. حج، جمهوري اسلامي ايران و وهابيت 4. حج و فقه سياسي 5. حج و آرمانشهر اسلامي 6. حج و انقلاب اسلامي 7. تبيين فرهنگ حج؛ فرهنگسازي در عرصه حج و زيارت 8. حج و ديپلماسي فرهنگي 9. حج و نظريههاي قدرت نرم
نتايج و برونداد نهايي اين نشست‌هاي تخصصي چيست؟
اين نشستها آغازي بر پروژههاي علمي است و هدف ما صرف برگزاري نشست تخصصي نيست بلكه قصد داريم اين نشستها بهانه و شروعي براي انجام كارهاي پژوهشي بيشتر باشد وحضور كارشناسان و پژوهشگران در اين نشستها زمينه پرورش و بالندگي موضوعات پژوهشي مرتبط با موضوع نشست باشد و از اين طريق همكاريهاي علمي با پژوهشكده در قالب تهيه كتاب و مقاله انجام شود. با اين حال در پايان نشست گزارشي علمي از نشستها با عنوان مجموعه مقالات نشست تهيه و ارائه خواهد شد.
براي برگزاري اين نشست‌ها تاكنون چه اقداماتي انجام داده‌ايد؟
تا به حال يك نشست برگزار شده است. در تاريخ 18 بهمن موضوع "انقلاب اسلامي و ديپلماسي عمومي حج" با حضور حجت الاسلام احمد رهدار ( رئيس موسسه فتوح) در پژوهشكده حج و زيارت برگزار شد. نشست بعدي در هفته آينده (يك شنبه 29 بهمن) با حضور حجت الاسلام زماني معاون بين الملل مركز مديريت حوزه‌هاي علميه با موضوع "مقايسه تطبيقي سلفيه و وهابيت" برگزار خواهد شد. ساير نشستها در سال آينده برگزار خواهد شد. اميد ميرود بتوانيم در هر ماه يك نشست تخصصي در موضوعات حج و زيارت برگزار كنيم.