تخریب مناره مسجد جامع حلب؛
جنایتی نابخشودنی در حق میراث اسلامی
کشور سوریه یکی از کشورهایی است که آثار تاریخی و معماری فراوانی از دو دورة پیش و پس از سلام، در آن به جای مانده است.
تنوّع و گستردگي اين آثار نشان‌دهندة جايگاه و اهميت اين سرزمين در تاريخِ تمدن انساني است. تعداد قابل توجهي از آثار به جا مانده، به جهت برخوردار بودن از برخي ويژگي‌هاي منحصر به‌فرد، شهرت جهاني يافته‌اند و اهميت استثنائي آنها به ويژه از منظر هنر و معماري نزد صاحب‌نظران و آشنايان به تاريخِ تمدّن و ميراث انساني پوشيده نيست. از جمله اين آثار مي‌توان به شهر باستاني تدمر در ميان صحراي سوريه، شهر باستاني بُصري و به ويژه آمفي‌تئاتر عظيم آن (از دورة روم)، قلعة حلب در شهر حلب، قلعة حصن و قلعة صلاح‌الدين در كوهستان‌هاي غرب سوريه، دير سمعان در ۶۰ كيلومتري شمال غربي حلب، جامع اموي دمشق و جامع اموي حلب و… اشاره كرد. [factimage()] http://ical.ir/images/stories/91-b/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%8701.jpg [imagetitle()] نماي عمومي مسجد اموي حلب [factimageend()]
كشور سوريه كه با استناد به آمارهاي بين‌المللي، تا چند سال گذشته يكي از امن‌ترين كشورهاي جهان به شمار مي‌آمد، اكنون چندي است كه با توطئه و تحريك كشورهاي غربي و دخالت برخي كشورهاي عربي و اسلامي، به صحنة جنگ‌هاي خونين و خانمان‌سوزي تبديل شده است كه از زمان آغاز آن تا كنون ده‌ها هزار نفر به قتل رسيده‌اند و در طول اين مدت، جنايت‌ها و قتل‌عام‌هاي وحشيانه‌اي اتفاق افتاده است كه گاه شايد نتوان در تاريخ براي برخي از اين جنايت‌ها نظيري يافت.
در اين ميان، ميراث تاريخي و فرهنگي اين كشور نيز از تخريب‌ها و آسيب‌ها در امان نمانده است و از زمان آغاز درگيري‌هاي ميان مخالفان مسلّح نظام حاكم سوريه و ارتش اين كشور، تاكنون تعدادي از اين آثار دچار صدمات و آسيب‌هاي جدّي و جبران‌ناپذيري شده‌اند. اما شايد بتوان حادثه‌اي را كه در روز چهارشنبه چهارم ارديبهشت ۱۳۹۲ برابر با ۲۴/۴/۲۰۱۳ اتفاق افتاد، برجسته‌ترين و اسف‌بارترين حادثة از اين دست به شمار آورد.
[factimage()] http://ical.ir/images/stories/91-b/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%8704.jpg [imagetitle()] سنگ‌هاي مناره كه در گوشة صحن مسجد متراكم شده است. [factimageend()]
در اين روز خبري مبني بر تخريب كامل منارة تاريخي و ارزشمند مسجد جامع حلب در صفحة نخست بسياري از سايت‌هاي خبري قرار گرفت و به دنبال آن، تصاويري از مسجد مورد نظر منتشر شد كه در آن، جاي تنها منارة اين مسجد خالي است. مانند بيشتر حوادث مشابه، ارتش سوريه و مسلّحان مخالف به تبادل تهمت‌ها دربارة عامل و مجري اين جنايت پرداختند. در اين ميان پايگاه خبري و اطلاع‌رساني «حقيقت» كه خود از پايگاه‌هاي مخالف نظام سوريه است، ويدئويي را كه تاريخ آن از نيمة ماه مارس (اواخر اسفند) گذشته است، منتشر كرد كه در اين ويدئو، يكي از مسلحان براي فرماندة گردان معروف به «لواء التوحيد» (از گردان‌هاي وابسته به القاعده) توضيح مي‌دهد كه نيروهاي تحت فرمان وي چند بار تلاش كرده‌اند با گلوله‌هاي آرپي‌جي مناره را تخريب كنند، اما مناره تكان نخورده است! و حتي تصميم داشته‌اند خود مسجد را با مواد منفجره به وزن نيم تن منفجر كنند!
(اين ويدئو در اينجا قابل رؤيت است)
اما در ويدئوي ديگري مربوط به بعد از تخريب مناره، يكي از مسلّحان در صحن مسجد تأكيد مي‌كند كه اين بار منارة مسجد حلب با شليك پشت سر هم گلوله‌هاي تانك‌هاي ارتش سوريه تخريب شده است؛ كه البته بر اساس تحليل سايت «حقيقت»، اين مسئله عملاً امكان‌پذير نيست. حتي بر فرض اينكه اين اقدام از سوي نيروهاي ارتش سوريه صورت گرفته باشد، با اين حال بخشي از مسئوليت به مسلحان القاعده برمي‌گردد كه چنين بناي مذهبي و تاريخي ارزشمند با اين پيشينة كهن را به پايگاهي براي خود تبديل كرده‌اند.
به هر روي، نگارندة اين سطور در اينجا قصد يافتن مسئول و عامل وقوع اين حادثه را ندارد؛ چه اينكه اظهار نظر در اين مسئله را خارج از حوزة صلاحيت خود مي‌بيند. بلكه مقصود از اين نوشتار، نشان دادن اهميت منارة فوق‌الذكر است. مسلماً اين حادثه از سوي هر طرف صورت گرفته باشد جنايتي نابخشودني در حق تاريخ و فرهنگ انساني است كه به هيچ وجه نمي‌توان توجيهي براي آن يافت.
پيش از اين نيز مسلّحان القاعده در ماه اكتبر سال گذشته (۲۰۱۲) در مسجد جامع حلب كمين كرده بودند و در پي درگيري‌هاي‌آنان با ارتش سوريه، آسيب‌هاي جبران‌ناپذير فراواني به مسجد رسيده بود. از جمله بخش‌هايي از ديوارها، رواق‌ها و شبستان مسجد در آتش سوخته بود. مسلّحان همچنين سه تار مو و يك قطعه دندان منسوب به رسول خدا (ص) را كه در داخل ضريح منسوب به حضرت زكريا (ع) در شبستان مسجد نگهداري مي‌شد، به سرقت برده و نسخه‌هاي خطي نفيس اين مسجد را نيز از حلب خارج كرده و به تركيه منتقل كرده بودند.
البته ارتش سوريه در آن زمان مسجد را از حضور مسلّحان پاك‌سازي كرد؛ اما مسلّحان باز هم مسجد را پايگاه خود قرار دادند، كه نتيجة آن وقوع فاجعة ديگري يعني تخريب منارة مسجد بود.
[factimage()] http://ical.ir/images/stories/91-b/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%8707.jpg [imagetitle()] رواق شمالي مسجد پيش و پس از درگيري‌ها [factimageend()]
* * *
شهر حلب در شمال كشور سوريه، دومين شهر بزرگ و مهم اين كشور پس از دمشق است. از نظر تاريخي بسيار قابل توجه و داراي آثار معماري مهم و متعددي از دوره اسلامي است؛ لذا بافت تاريخي آن به ثبت فهرست ميراث جهاني سازمان يونسكو رسيد. در سال ۲۰۰۶ ميلادي نيز در كنار اصفهان به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام انتخاب شد.
مسجد جامع يا جامع كبير حلب، كه به مسجد اموي نيز شهرت دارد، از مساجد بزرگ اسلامي از سدة نخست هجري است كه به قولي به دست سليمان بن عبدالملك (۹۶-۹۹ ق)، خليفه اموي، در رقابت با مسجد اموي دمشق كه به دست برادرش وليد بن عبدالملك (۸۶-۹۶ ق) ساخته شده، و به قول ديگري نيز به دستور وليد بن عبدالملك ساخته شده است. پلان كنوني مسجد پس از چند مرحله آتش‌سوزي و بازسازي و توسعة آن از دورة سلطان نورالدين محمود بن زنگي (۵۴۱-۵۶۹ ق) است.
منارة مسجد در گوشة شمال غربي صحن آن قرار دارد و ارتفاع آن ۴۵ متر و طول هر ضلع آن ۹۵/۴ متر است. بدنة مناره از پنج طبقه با تزيينات متنوع ساخته شده است و در نقطة اتصال طبقات، كتيبههايي به خط كوفي و ثلث قرار دارد. اين مناره از زيباترين مناره‌هاي مساجد در سوريه و بلكه در جهان اسلام به شمار مي‌آيد و از نظر تزيينات و جزئيات معماري تقريباً نمونه‌اي منحصر به‌فرد است. البته مناره‌هاي دو مسجد جامع معرّةالنعمان و ادلب نيز تقريباً شبيه منارة مسجد جامع حلب، اما ساده‌تر از آن است و در دوره‌هاي بعدي به تأثير از همين مناره ساخته شده است.
[factimage()] http://ical.ir/images/stories/91-b/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%8705.jpg [imagetitle()] نماي بيروني شبستان مسجد (ضلع جنوبي صحن) [factimageend()]
منارة جامع حلب براي مردم اين شهر از اهميت ويژه‌اي برخوردار است؛ زيرا پس از قلعة حلب، دومين نماد اين شهر به شمار مي‌آيد.
اين مناره همچنين از اين‌رو اهميت دارد كه حاوي كتيبه‌اي حاوي صلوات بر چهارده معصوم است و تا پيش از تخريب، از قديمي‌ترين كتيبه‌هاي شيعي به شمار مي‌آمد. آنچه وجود چنين كتيبه‌اي را برروي اين مناره تفسير مي‌كند، آن است كه اين كتيبه در دوره‌اي كه تشيّع در حلب انتشار گسترده‌اي داشته، به اهتمام فخرالدين ابوالحسن محمد بن يحيي بن محمد بن خشّاب، معروف به «ابوالحسن ابن خشّاب»، قاضي شيعه مذهب اين شهر، در نيمة دوم قرن پنجم هجري بنا شده است. گرچه برروي كتيبه‌هاي مناره نامي از ابن خشّاب به چشم نمي‌خورد و در عوض اسامي پادشاهان و حاكمان معاصر وي يعني ملكشاه سلجوقي، قسيم‌الدوله آقسنقر (۴۷۸-۴۸۷ ق) حاكم حلب در دورة سلجوقي و تُتُش پادشاه سلجوقي ثبت شده است، اما مورخان معتبر از جمله ابن عديم حلبي و ابن ابي‌طيّ حلبي و به نقل از اين دو ابن شدّاد حلبي در كتاب خود الاعلاق الخطيرة (۱/۱/۳۳-۳۴) به ساخت منارة جامع حلب به اهتمام ابن خشّاب اشاره كرده‌اند.
نگارندة اين سطور، پيش از اين در مقاله‌اي با عنوان «كتيبه‌هاي شيعي از قرن پنجم در شمال سوريه» كه در مجلة پيام بهارستان انتشار يافته، به تفصيل بيشتري دربارة اين مناره و كتيبة آن سخن گفته است. اما وقوع اين حادثه او را به نگارش يادداشت پيش‌رو واداشت. (متن مقاله را از اينجا دريافت كنيد.)
[factimage()] http://ical.ir/images/stories/91-b/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%8706.jpg [imagetitle()] ورودي جنوبي مسجد پيش و پس از درگيري‌ها [factimageend()]
در اينجا تنها اين نكته را مي‌افزايد كه سبط ابن العجمي، مورخ حلب در سدة نهم هجري، در كتاب خود كنوز الذهب في تاريخ حلب (۱/۲۲۲) دربارة كتيبة مزبور نوشته است: «وأما الكتابة التي عليها فهي أسماء الأئمة الاثني عشر. ولذلك عصمت في محنة التتار وتيمور من الحريق والتخريب كما تقدّم». (يعني: كتيبه‌اي كه برروي مناره قرار دارد حاوي اسامي دوازده امام است، و براي همين در فاجعة مغول و تيمور از آتش‌سوزي و تخريب در امان ماند.)
به هر حال، مناره‌اي كه به علت وجود اسامي چهارده معصوم بر آن در دو حملة ويرانگر مغول و تيمور لنگ از تخريب در امان ماند، اكنون پس از گذشت حدود ۹۵۰ سال از ساخت آن و در آغاز هزارة سوم ميلادي، در جنگ‌هاي خانمان‌سوز سوريه به طور كامل تخريب شد.
شايان ذكر است كه يك روز پيش از تخريب منارة مسجد حلب، منارة مسجد جامع شهر درعا در جنوب سوريه معروف به «جامع عُمري» كه آن هم قدمت بالايي دارد و از مساجد دورة اموي به شمار مي‌آيد، منفجر شد و بخش فوقاني آن فرو ريخت. (بر اساس تحليل پايگاه خبري «حقيقت»، اين مناره نيز به دست مسلحان وابسته به القاعده، اما با هدف متهم كردن نظام سوريه به اين كار، منفجر شده است.)
ان‌شاءالله گزارش كامل‌تري از تخريب و ويراني آثار تاريخي در طول درگيري‌هاي اخير سوريه، در آينده ارائه خواهد شد.
احمد خامه‌يار