علی (ع) و واگویه با چاه از «مدینه» تا «مثنوی»؛
آشنایی با معروفترین چاههای مدینه؛ چاهی که آب غسل پیامبر را داد
در شعر و ادبیات فارسى، بارها به ماجراى سر در چاه فرو بردن و ناله کردن حضرت علی علیهالسلام اشاره شده است. با مرور گوشهای از آنچه که درباره «امیرالمومنین و واگویه با چاه» در آثار ادبیمان آمده است، در گفتگو با حجتالاسلام صفاری، پژوهشگر دینی به معرفی چاههای معروف مدینه بویژه مجموعه چاههای معروف به «ابیار علی» میپردازیم.
به گزارش خبرنگار اعزامي پايگاه اطلاعرساني حج به مدينه منوره، درباره «اميرالمومنين و واگويه با چاه» در مثنوى مولوي آمده است:
چون بخواهم كز سرت آهى كن مچون على سر در فرو چاهى كنم
نيست وقت مشورت، هين راه كن! چون على تو آه اندر چاه كن
مصراع «چون على تو آه اندر چاه كن» بر اساس معنايي كه از سوي سامانه نشريات موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) منتشر شده است، اشاره به اين مطلب دارد كه حضرت على عليه السلام سرّى را كه پيامبر صلى الله عليه و آله به او سپرده و فرموده بود كه نبايد آن را بر كسى بگشايد، در گوش چاه خواند.
همچنين امام على عليهالسلام درباره مصائب و رنجهايى كه از مردم آن دوران مىديد، در يكى از خطبههاى نهجالبلاغه مىفرمايند: «خدايا، اينان از من خستهاند و من از آنان خسته؛ آنان از من به ستوهاند و من از آنان دل شكسته؛ پس بهتر از آنان را مونس من دار و بدتر از مرا بر آنان بگمار. خدايا، دلهاى آنان را بگداز؛ چنان كه نمك در آب گدازد.»
علاوه بر مثنوي مولوي، ميتوان «علي (ع) و واگويه با چاه» را در ادبيات معاصر نيز مشاهده كرد كه در اين زمينه شعر «به چاه ريخت صداي تو، ناله پيدا شد» اثري از عليرضا قزوه قابل اشاره است.
بر طبق اين گزارش، حجتالاسلام والمسلمين مصطفي صفاري، مدرس حوزه علميه قم در گفتگو با خبرنگار اعزامي پايگاه اطلاع رساني حج به مدينه منوره درباره اين چاهها و به طور كلي چاههاي معروف و تاريخي مدينه توضيح داد. اين پژوهشگر ديني از «ابيار علي»، «بئر خاتم» و «بئر غرس» به عنوان معروفترين چاههاي تاريخي مدينه نام برد كه توضيحات آن از زبان وي در ادامه آمده است.
ابيار علي
ابيار جمع بئر به معناي چاه است. حضرت محمد (ص) زمينهايي را به تعدادي از صحابه ميسپردند تا در اين زمينها كشت و كار انجام دهند و با كاشت درخت، آنها را احيا كنند. طبعاً اين زمينها نيازمند آب بوده است. در محوطهاي كه در شارع عنبريه نزديك مسجد شجره ميرويم مجموعه چاههايي وجود دارد كه هنوز از زمان اميرالمومنين باقي مانده و آن منطقه بخاطر اين چاهها به منطقه ابيار علي معروف شده است. با وجود اينكه چاه مدت زمان كوتاهي عمر ميكند، ۷ حلقه از اين چاهها هنوز باقي مانده و هنوز آب اين چاهها شيرين و قابل استحصال است. علي رغم اينكه آب اين چاهها محدود به آب شور بوده اما با علم و درايتي كه اميرالمومنين داشتند و از احوالات زمين و زمينشناسي آگاه بودند، اين چاهها را در نقاط و در عمقي حفر كردهاند كه آب شيرين بوده است.
متاسفانه در حال حاضر در اين چاهها را به بهانههاي واهي بستهاند. دوستاني كه قديم به مدينه منوره ميآمدند، گفتهاند كه از اين آبها استفاده ميكردند. موقعيت فيزيكي اين چاهها دقيقاً پشت مسجد شجره قرار گرفته و تعدادي از آنها در مسجدي به نام مسجد علي ابن ابي طالب واقع شدهاند كه اين مسجد بعدها به مسجد سبيل تغيير نام داده و بعد هم اين مسجد را به نام عمر به خطاب نامگذاري كردند. البته تابلوهايي كه تا سال گذشته در اين منطقه وجود داشت، نشان ميداد كه منطقه مسجد شجره و ذوالحليفه به نام «ابيار علي» معروف بوده است اما در صدد هستند كه اين اسم را از اين منطقه محو كنند.
چاههاي ديگري كه در اين گفتگو توسط اين استاد حوزه علميه قم معرفي ميشود، «چاه خاتم» و «چاه غرس» است كه ماجراي تاريخي آن در ادامه عنوان شده است.
چاه خاتم
«چاه خاتم» يا «چاه اريس» كه در ضلع غربي مسجد قبا قرار گرفته بوده، تا قبل از گسترش مسجد قبا، وجود خارجي داشته است. نبي مكرم اسلام (ص) انگشتري را شب عروسي خليفه سوم به ايشان دادند و اين انگشتر در دوران خلافت خليفه از دست خليفه سوم در داخل چاه افتاد. هر قدر مسلمانان آن را مورد كنكاش و بررسي قرار دادند و حتي در برخي اقوال آمده كه «كل آب را جابجا كرده بودند» نتوانستند آن انگشتر را پيدا كنند و آن انگشتر ديگر از دست خليفه به طور كامل خارج شد. اين چاه بعد از اين به چاه خاتم معروف شد.
چاه غرس
آقا رسول الله (ص)، چاه غرس را منتسب به خود دانسته و در وصيتي كه به اميرالمومنين كردند، به حضرت علي (ع) ميفرمايند كه «علي جان وقتي من از دنيا رفتم، من را با ۷ مشك يا ۷ دلب از آب چاه خودم (بئر غرس) غسل بده. »