نشست تخصصی اربعین عرفی شدن؛ عرفی زدایی

به گزارش سرويس انديشه پايگاه اطلاع رساني حج، «اربعين عرفي شدن؛ عرفي زدايي» عنوان نخستين پيش نشست از دومين همايش ملي ظرفيت هاي فرهنگي و تمدني راهپيمايي بزرگ اربعين بود كه در مركز فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي برگزار شد.
سخنرانان اين نشست حجج اسلام والمسلمين عليرضا پيروزمند عضو هيأت علمي فرهنگستان علوم انساني، داود مهدوي زادگان عضو هيأت علمي پژوهشگاه علوم اسلامي و مطالعات فرهنگي بودند.
سخنران و كارشناس ديگر اين نشست سيد مجيد امامي عضو هيأت علمي دانشگاه امام صادق بود و دبيري علمي نشست را نيز مسعود معيني پور عضو هيأت علمي دانشگاه باقرالعلوم(ع) برعهده داشت.
در ابتداي اين نشست مسعود معيني پور دبير علمي همايش ملي اربعين، به دغدغه اين همايش براي مطالعه پديده اربعين به مثابه يك پديده اجتماعي اشاره كرد و گفت: عنوان «اجتماعي» در اين بحث مقسمي است براي رويكردهاي فرهنگي، اقتصادي و سياسي كه در سه لايه معرفتي، اخلاقي و رفتاري با رويكرد تمدني مورد توجه قرار مي گيرد.
عرفي شدن و كاهش نقش دين
وي پس از بيان مسائلي كه لازم است در ذيل موضوع عرفي شدن و عرفي زدايي مناسك ديني به آن پرداخته شود، عرفي شدن را كاهش نقش دين در عرصه زيست اين دنيايي دانست.
دكتر معيني پور در ادامه تصريح كرد: مناسك ديني جمعي يكي از ظرفيت هاي منحصربه فرد اسلام در تربيت نفوس و زمينه سازي تحقق تمدن اسلامي است؛ اما بايد از آسيب هاي آن جلوگيري كرد تا اين آسيب ها مانع ظهور و بروز كامل ظرفيت هاي اين آيين قدسي نشود.
وي با اشاره به امتيازات اربعين نسبت به مناسك ديگر بيان داشت: از امتيازات اربعين نسبت به ديگر مناسك در جوامع و اديان ديگر، وجود عناصر بينشي، گرايش، انگيزشي و رفتاري به طور همزمان و همچنين برخورداري از عناصر معرفتي، حماسي و عاطفي است.
عضو هيئت علمي دانشگاه باقرالعلوم (ع) يادآور شد: تقابل اصلي ما در رقابت با غرب، برآمده از لايه هاي عيني و انضمامي تمدن غرب است كه پياده روي اربعين مي تواند در اين رقابت نقش مهمي ايفا نمايد؛ چراكه هنوز خلوص، اصالت و رنگ و بوي الهي در آن غلبه دارد.
همه مناسك ديني در خطر عرفي شدن هستند
وي با بيان اين كه مناسك ديني مانند نماز، روزه حج و زيارت اربعين، بُعد عملي دين هستند كه هم ظهور باورهاي ديني بوده و هم شاخصه دينداري مي باشند، ادامه داد: از همين منظر مناسك ديني در معرض عرفي شدن قرار دارد و ممكن است به جاي اينكه برآمده از عمق معرفتي و انگيزه هاي ديني باشد، دچار ظاهرگرايي و پوسته اي شدن شود. در مناسك ديني حداقل هاي نظام معرفتي و انگيزشي بايد وجود داشته باشد.
معيني ‏پور اولين سطح عرفي‏ شدن دين را در عقلانيت و نظام معرفتي راهپيمايي اربعين دانسته و در توضيح آن گفت: عقلانيتي كه مجموعه اميال و كنش هاي رفتاري ما را مديريت مي كند و در عرصه راهپيمايي اربعين ظهور پيدا كند، مي تواند دچار عرفي شدن شود.
وي در ادامه افزود: دومين سطح، نظام انگيزشي و گرايش هاي ما در راهپيمايي بوده و سطح سومي كه مي تواند دچار عرفي شدن شود نظام رفتاري در دو حوزه فردي و اجتماعي است.
وي در پايان سخنان خود، زمينه هاي عرفي شدن را نگاه تقليل گرايانه به مناسك اربعين و كاركردهاي آن، حاكميتي شدن مناسك ديني و راهپيمايي اربعين، خروج مناسك از ماهيت سنتي اصيل و ايجاد زمينه مدرن شدن و غلبه فرم بر محتوا و فردي شدن و ورود بدعت ها به مناسك و ورود خارج از چارچوب سليقه افراد دانست.
اربعين نماد قدسي سازي عرف و عقل
دومين سخنران اين نشست، حجت الاسلام دكتر پيروزمند عضو هيئت علمي فرهنگستان علوم اسلامي قم بود كه با عنوان «اربعين نماد قدسي سازي عرف و عقل» به ايراد سخنراني پرداخت.
معاون فرهنگستان علوم اسلامي گفت: در فرهنگ غرب تقابلي بين قدسي سازي و عرفي سازي و بين قدسي سازي و عقل گرايي قرار داده شده است كه نقطه عزيمت و مبدأ حركتشان را هم همان رهايي از قدسيت مي دانند و اين طور القا شده است كه وقتي امري قدسي شد، عقل تعطيل است و بايد دنيا را نيز رها كرد.
اين پژوهشگر و استاد حوزه تصريح كرد: اربعين هم نماد عرفي سازي، هم نماد عقلاني سازي و هم نماد قدسي سازي است؛ اما در كل نماد قدسي سازي عرف و عقل است؛ در اربعين عقل و عرف در خدمت يك امر مقدس شكوفا شده و بستر جديد پيدا كرده است؛ امري كه فرهنگ غرب نمي تواند آن را درك كند.
وجوه عرفي و عقلي اربعين
وي در ادامه به برخي وجوه عرفي و عقلي اربعين اشاره كرد و ابراز داشت: مديريت متفاوت اين كنگره عظيم و حضور عامه مردم در مسئوليت پذيري، اقتصاد مردمي اربعين، حضور عامه مردم در ايجاد و خلق اين كنگره و شكل گيري يك شبكه رسانه اي متفاوت از وجوه اصلي عرفي و عقلي بودن اربعين است.
عضو هيأت علمي فرهنگستان علوم اسلامي افزود: ارعاب دشمن و افزايش امنيت علاوه بر توجه به ثواب و اهميت زيارت، ايجاد اميد در دل شيعه، وحدت، نماد حركت و جوششي كه هدفش لقاء امام است و نجات از گمراهي و جهل از ديگر شاخصه هاي عقلي و عرفي بودن اربعين است.
حجت الاسلام پيروزمند نفس زيارت امام، بروز محبت بر محور سيدالشهدا (ع)، تجلي ولايت امام زمان (عج) و تعظيم شعائر الهي را وجوه قدسي اربعين برشمرد و وجه قدسي اربعين را عامل ايجاد آن عقلانيت و آن نوع عرفي گرايي دانست.
پيام اربعين در دنياي عرفي شده
در ادامه اين نشست حجت ‏الاسلام والمسلمين مهدوي‏ زادگان عضو هيئت‏ علمي پژوهشگاه فرهنگ و علوم انساني به ارائه مباحث خود با عنوان «پيام اربعين در دنياي عرفي شده» پرداخت.
وي در ابتداي مباحث خود، با بيان اينكه پيام اساسي اربعين در مفهوم «بازگشت» نهفته است، اين واقعه بزرگ را فراتر از يك اتفاق بشري و ناشي از اراده الهي در اين مقطع زماني دانست.
عضو هيأت علمي پژوهشگاه علوم اسلامي و مطالعات فرهنگي با اشاره به اينكه اربعين در يك عالم عرفي شده در حال اتفاق افتادن است، گفت: عرفي شدن و دنيايي شدن تجربه جديدي براي بشر نيست، اما در زمان حاضر انسان با تجربه جديدي از عرفي شدن مواجه شده است.
شاخصه هاي مهم دنياي عرفي شده
وي در ادامه شاخصه هاي مهم دنياي عرفي شده امروز را برشمرد و اظهار داشت: مسأله فرديت و نفي هر مرجعي جز «من» شاخصه نخست عرفي شدن است چرا كه دنياي امروز يك فرديت رهاشده است و انسان مي خواهد با اين فرديت آزاد و شكوفا شود. و شاخصه دوم مسأله گسست از اصالت ها و ريشه ها است.
حجت ‏الاسلام والمسلمين مهدوي زادگان ادامه داد: براي مثال عقلانيت در دنياي امروز عقلانيت ابزاري است كه از مراتب والاتر عقلانيت جدا شده است؛ اين عقلانيت، عقلانيت مطيعي است كه با آن فرديت همخواني دارد؛ چون مطيع «من» است و مستقلاً امر و نهيي به انسان نمي كند؛ گسست ديگر جداشدن عمل از فضيلت است كه در كتاب «شهريار» اثر ماكياولي نيز بيان شده است.
دم را غنيمت شمردن
وي شاخصه سوم عرفي شدن را مسأله «دم را غنيمت شمردن» دانست و تأكيد كرد: انديشيدن به حال و لذت امروز و بي توجهي به ابتدا و انتها دنيا را در مسير عرفي شدن قرار مي دهد و در نهايت شاخصه چهارم در اين مسأله، عدالت گريزي است؛ وقتي فرديت اصالت يابد، انسان بايد آزاد باشد تا بتواند دم را غنيمت بشمارد و آزاد بودن به هر قيمتي و بدون قرارداشتن ذيل هر فضيلت اخلاقي از مصاديق همين مسأله است.
عضو هيأت علمي پژوهشگاه علوم اسلامي و مطالعات فرهنگي با بيان اينكه اين عالم عرفي شده به نقطه اوج خود رسيده است، گفت: در اين لحظه، يك بارقه الهي در حال وقوع است به نام اربعين كه البته زمينه هاي اوليه اش با انقلاب اسلامي شكل گرفته است.
حجت الاسلام مهدوي زادگان تصريح كرد: انسان در اوج جهان عرفي شده احساس مي كند كه بر خلاف تصوري كه سيصد سال پيش از تمدن مدرن داشت، اين وضعيت با آرمان و هدف فطري او تغاير دارد.
وي ادامه داد: تجربه اربعين تجربه اي براي همه مردم جهان و نه فقط شركت كنندگان اين كنگره عظيم الهي است.
عضو هيأت علمي پژوهشگاه علوم اسلامي و مطالعات فرهنگي در پايان گام هايي كه در اين حادثه بزرگ رخ مي دهد را قيام لله، پرسش گري از شاخص هاي اصلي دنياي عرفي شده، اجتماع دوباره و مجدد عقل و ايمان و رسيدن به مفهوم شهادت برشمرد و پيام نهايي همه آنها را بازگشت و رجوع به رب و عالم قدسي از اين عالم عرفي نهفته دانست.
آيين جهاني اربعين در بستر چهارچوب نظريه پست سكولاريزاسيون
در اين نشست آخرين بحث را سيدمجيد امامي با عنوان «آيين جهاني اربعين در بستر چهارچوب نظريه پست سكولاريزاسيون» ارائه كرد.
عضو هيئت ‏علمي دانشگاه امام صادق (ع) در ابتدا با اشاره به اينكه پديده اربعين نيازمند تبيين و ديده ‏شدن است، كار ديدگاه‏ها و نظريات را ايجاد امكان تبيين و تفسير دانست.
وي در ادامه گفت: مدعاي نظريات پست‏ سكولاريزاسيون تحليل پديده هاي اين چنيني است و بايد بررسي كنيم كه اين مدعا چقدر به واقعيت نزديك است و براي ساخت يك نظريه چه بايد كرد.
امامي در بيان ضرورت تحليل جامعه شناختي اين پديده گفت: ضرورت ديگر تحليل جامعه ‏شناختي اين پديده اين است كه بتوانيم از مرزهاي فعلي نظريات عبور كنيم و به كمك اين پديده نارسايي نظريات را كشف كرده و نظريات جديدي را طرح كنيم.
بايد از نظريات پست سكولاريزاسيون عبور كنيم
وي ادامه داد: فايده اين نگاه رفتن به سمت ارائه يك نظريه پست سكولاريزاسيون و جايگزين كردن ديدگاهي است كه بتواند بهتر از نظريات پست سكولار موجود، اتفاقات جهان امروز و توجهي كه جوامع مختلف از زمان انقلاب اسلامي ايران به قدسيات نشان مي دهند را توجيه كنند.
استاد دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به تعريف برگر از سكولاريزاسيون گفت: سكولاريزاسيون فرايندهايي است كه به واسطه آن ها، بخش هاي مختلف جامعه و فرهنگ از سلطه نهادها و نمادهاي مذهبي آزاد مي شوند، بنابراين غرب مدرن شمار فزاينده اي از افراد را تربيت كرده است كه به جهان دنيوي و زندگيشان بدون تفسير معنوي نگاه مي كنند.
رييس بنياد پژوهش و نشر مسجد جمكران در بيان علل شكل گيري اين فرايند در غرب افزود: در جهان مدرن از يك طرف بدبيني به كليسا و قرون وسطي و از طرف ديگر رشد و اقتدار علم و نياز به حذف رقباي علم و تكنولوژي، نهاد كليسا به شدت افول كرد و به همين دليل، هم به لحاظ نهادي، نهاد دين، هم به لحاظ اجتماعي، جامعه مسيحيت، هم به لحاظ كلامي، دين مسيحيت و هم به لحاظ روان شناختي فرد مسيحي سكولار شده است.
نظريات هنجاري در پست سكولاريزاسيون
وي در ادامه به سطوح نظريات پست سكولاريزاسيون كه در چهار دهه اخير ساخته شده اند پرداخت و خاطرنشان كرد: سطح نخست نظريات هنجاري است؛ به اين معنا كه چون مذهبي ها در عرصه عمومي حضور دارند يا بازگشته اند، قاعده دموكراسي و يا مصلحت اين است كه حضورشان نهادينه و تعريف شده باشد.
وي افزود: سطح دوم نظريات جامعه شناختي و سياسي و تاريخي است كه بر بازگشت مذهب به جامعه و تجديد ارتباط نهادهاي مذهبي با نهادهاي سكولار مانند تجربه جمهوري اسلامي ايران تأكيد مي كند و سطح سوم نيز رويكردهاي پديدارشناختي است؛ با توجه به اين كه تجربه ديني و معنوي زياد و ممكن شده و بايد تحت يك زمينه و زمانه پست سكولار تبيين شود.
امامي در تبيين نظريات پيش گفته عنوان كرد: اين نظريات وقتي مي خواهند خودشان را تعريف كنند به چند گروه تقسيم مي شوند؛ نخست بازگشت دوباره دين به فضاي عمومي و ايفاي نقش سازمان هاي مذهبي در حوزه هاي عمومي و دوم نفي سكولاريته در گذشته و انتساب آن به يك تبيين غلط و يك تلاش بدبينانه براي آسيب زدن به دين از طرف روشنفكران علمي است.
وي ادامه داد: مسأله سوم ظهور نسل جديد سكولاريزاسيون با عنوان پست سكولاريسم كه در آن تقابل با بسياري امور از ميان رفته است و در نهايت پارادوكسيكال خواندن نظريات پست سكولاريزاسيون و اينكه يك جامعه هم مذهب و هم سكولاريسم را نفي كند مسأله چهارم در تبيين نظريات بيان شده است.
رابطه عرفي زدايي با پسا سكولاريزاسيون
امامي با اشاره به اينكه «عرفي زدايي» ترجمه نسبتاً خوبي براي پسا سكولاريزاسيون است، گفت: ما در زمانه اي كه فقط امور دنيايي امكان جهاني شدن داشتند، شاهد يك آيين به شدت در حال جهاني شدن هستيم و اين اتفاق در جوامعي افتاده است كه فقر و ناامني و برخي آسيب هاي اجتماعي حضور دارد.
وي ادامه داد: جامعه عراق به وضعيتي رسيده است كه مي تواند بين يك الگوي توسعه سكولار و يك وضعيتي كه محورش مناسك مذهبي عتبات باشد انتخاب كند، بنابراين نشانه هاي پست سكولار فراواني وجود دارد، اما با اين نظريات پست سكولار نمي شود اين پديده را تبيين كرد و ما بايد به سمت ساخت يك نظريه پست سكولاريزاسيون چندبعدي باشيم كه در آن عرفي شدن در همه سطوح كنار رفته و كارآمدي نفوذ قدسي گرايي در فرد، سازمان، اجتماع و خود دين نشان داده مي شود.
وجود دو محور اساسي در مباحث طرح شده
در ادامه اين نشست مسعود معيني پور دبير علمي همايش به جمع بندي بحث پرداخت و با اشاره به وجود دو محور اساسي در مباحث طرح شده بر اساس هدف اين نشست گفت: محور اول بحث ظرفيت شناسي اربعين در مواجهه با عقلانيت و فرديت برساخته از تمدن غرب و در واقع ظرفيت شناسي اربعين در عرفي زدايي بود و محور دوم درباره زمينه هايي بود كه مناسك ديني و به خصوص اربعين را دچار عرفي شدن مي كند.
عضو هيئت علمي دانشگاه باقرالعلوم (ع) توضيح داد: نكته اي كه توجه به آن لازم مي آيد توجه به تفاوت در معاني عرف و عرفي شدن است؛ عرف در يك تعريف اجمالي منبع شكل گيري آداب، عادات، رسوم و فرهنگ و منبع استخراج حكم در دستگاه اجتهادي ما است؛ اما عرفي شدن به معناي بريده شدن امور انساني از هويت معناي قدسي است.
تفاوت در تعاريف و سطوح عقلانيت
وي در ادامه گفت: نكته ديگر كه بايد به آن توجه شود تفاوت در تعاريف و سطوح عقلانيت است. عقلانيت در يك تعريف يك پديده طولي مندمج لحاظ شد و در تعريف ديگر معادل مرتبه خاصي عقلانيت با عنوان عقلانيت ابزاري در نظر گرفته شد. عقلانيت در معناي اول جزئي از مناسك ديني و اربعين بوده و در صورتي كه از امر ديني زدوده شود آن را دچار آسيب مي كند؛ اما در تعريف دوم ورود عقلانيت باعث عرفي شدن مناسك ديني و اربعين مي شود.
گفتني است، در اين نشست سه ساعته كه جمعي از پژوهشگران حوزه و دانشگاه نيز حضور داشتند، در خلال طرح مباحث سؤالات خود را مطرح كرده و كارشناسان به اين سؤالات پاسخ دادند.
اين نشست به همت مراكزي از جمله دبيرخانه همايش ملي اربعين،‌ حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي،‌ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي،‌ پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامي و پژوهشكده مهدويت و آينده پژوهي برگزار شد.
شايان ذكر است، پيش نشست دوم و سوم دومين همايش ملي اربعين مهرماه سال جاري با عناوين «اربعين و علوم اجتماعي» و «اربعين زمينه سازي شكل گيري جامعه مهدوي» با حضور اساتيد حوزه و دانشگاه برگزار مي شود و همايش ملي اربعين نيز هشتم آبان ماه سال جاري در قم برگزار خواهد شد.