مسیرها و چگونگی زیارت امام حسین (ع) در گذشته

سفرنامه زائران ايراني
سنت سفرنامه نويسي از دير باز، به شكل محدود، در بين اقوام و ملل دنيا مرسوم بوده، ليكن در دو قرن اخير توسعه و رواج قابل توجهي يافته است. سفرنامه نويسان، هر يك با تخصص ها و گرايش هاي فكري خود تلاش كرده اند تا آداب و رسوم مردم در شهرها و روستاها را بازگو نموده، به تشريح و توصيف اماكن و آثار تاريخي و حوادث و رويدادهاي بين راه بپردازند.
پس از نهضت عاشورا، اخبار آنچه در كربلا رخ داده بود، دهان به دهان گشت و سيل خروشان شيعيان آل محمد، از هر كوي و برزن، رو به كربلا آوردند، در حالي كه نام حسين عليه السلام را زمزمه مي كردند و جانشان در رثا و سوگواري آل محمد، مترنّم بود.
مسافرت به كربلا در آن روزگار، كار آساني نبوده، بلكه، خطرها و تهديدات بسياري براي زائران در پي داشته است. زائران ناگزير بوده اند خود را به تحمل مشقّات گوناگون عادت دهند تا بتوانند به قبر سيدالشهدا برسند و آن را زيارت كنند. اين مشكلات، گاه به موضع گيري‌ها و سياست هاي دولت هاي حاكم در عراق در ارتباط با امام حسين (ع) مربوط مي شده و گاه با خطرهاي طبيعي بين راه، همچون مواجه شدن با حيوانات درنده، به خصوص براي كساني كه از راه هاي دور براي زيارت نجف و كربلا،پياده روي مي كردند، همراه ميشده. شايد بتوان نيروهاي امنيتي حكومت بني اميه را مهمترين خطر دانست ،چرا كه با حضور هميشگي خود ، زائران را دستگير مي كردند و به مقرّ حكومت مي فرستادند و در اين ميان كمتر كسي مي توانست خود را از دسترس نيروهاي امنيتي دور نگاه داردتا به لطايف الحيلي به زيارت قبر امام حسين عليه السلام توفيق يابد.
متاسفانه وضعيت شيعه در طول قرن ها به همين صورت بود. در راه زيارت امام حسين (ع) از سوي حكومت هاي ظالم، مشكلات و گرفتاري هاي فراوان مي ديدند و همواره در راه زائران، موانع گوناگون ايجاد مي گرديد. اما باز هم زائران به زيارت عتبات عاليات مشرف مي شدندو در اين ميان، برخي از زائران خصوصاً زائران ايراني در دوره قاجار اقدام به ثبت و ضبط شنيده ها و ديده هاي خود كرده اند. اطلاعاتي كه در ادامه در اختيار خواننده قرار خواهد گرفت بر اساس همين منابع است .
مسير عبور زائران به عتبات عاليات
بر اساس گزارش هاي دردسترس، مسافرت زائران ايراني به عتباب بيشتر به صورت گروهي و با كاروان بوده است. زمان حركت كاروان ها با توجه به فصل سرما و برداشت محصولات تعيين مي شده است .از اين رو غالب سفرها در پاييز آغاز مي شده كه هواي عراق، خنك تر بوده و در ايران كار كشاورزي سبك تر مي شده است.[۱] اماتعدادبالاي سفرهاي زيارتي، در ايام محرم و صفر و اعياد،به قوت خود باقي بوده است .[۲]
زائران ايراني براي رسيدن به عتبات عاليات، يكي از دو مسير زير را انتخاب مي كرده اند:
۱. جاده غرب كشور، كه جاده تهران – كرمانشاه بوده است. اين مسير به دليل نزديكي، براي زائران تمام نقاط ايران به غير از جنوب كشور، مقرون به صرفه تر بود. و جاده اصلي عتبات محسوب مي شد.
۲. مسير جنوب كشور، كه از طريق خرمشهر – بصره بوده است.[۳]
با توجه به اطلاعاتي كه سفرنامه نويسان به ما مي دهند، مسير اصلي عتبات از تهران تا كربلا بدين گونه بوده است: كاروان ها معمولاً از تهران و از حضرت عبدالعظيم (ع) و شهر ري حركت مي كرده اند[۴] و سپس از حسن آباد و روستاي علي آباد و از كاروانسراي منظريه، كه منظرگاه حضرت معصومه (س) مي باشد[۵] وارد قم گرديده و از آنجا به تاج خاتون و سياوشان و ولاشگرد رهسپار مي شدند. منزل هاي بعد از آن به ترتيب، روستاي ساروق، ديز آباد، قوزان و پس از عبور از گردنه ننج به اسد آباد، كنگاور، صحنه و بيستون، كرمانشاه، ماهيدشت، هارون آباد، كرند، پايين طاق، ميان طاق، پل زهاب و در نهايت به قصر شيرين[۶] در داخل مرز ايران مي رسيدند.
و پس از گذشتن از گمرك خانقين وارد خاك عثماني گرديده و به قزل رباط و شهربان يا مقداديه، بعقوبه، خان اميريه و شهر كاظمين و بغداد و از آنجا به محموديه و مسيب و به كربلا[۷] و از اين شهر از دو مسير آبي[۸] و يا از جاده خاكي[۹] راهي شهر نجف مي گشتند.
(بر اين اساس، از تهران تا كربلا يك صد و شصت فرسنگ بوده است[۱۰] و هر فرسنگ معادل ۵ يا ۶ كيلومتر مي باشد.)
مسير جنوب هم از شيراز به سمت بهبهان، اهواز، خرمشهر، از آب به بصره و پس از آن از دومسير آبي و خاكي به كربلا مي رفتند.
اسناد جغرافياي تاريخ و نگاه به امروز حاكي از آن است كه، راه ها چنان دستخوش تغيير نشده اند مسير ها بدون تغيير مانده و فقط كاروان سرا ها و روستا ها و شهر هاي جديد در اين بين اضافه و يا كم شده اند.
امنيت راه عتبات
امنيت راه، يكي از حوزه هاي مهم و اساسي نيازهاي جامعه بشري بوده و هست و توجه به بدان و اهتمام به تامين آن ضرورتي غير قابل انكار تلقي مي شود. تأمين امنيت راههاي منتهي به عتبات براي دولت قاجار و عثماني از اهميت ويژه اي برخوردار بوده است ،زيرا: مسير عتبات در دوره قاجار زمينه مبادلات محصولات كشاورزي مانند غلات، برنج و ميوه هاي توليد شهرهاي بين راه و صنايع دستي همانند قالي[۱۱] بوده ،از سوي ديگر فعاليت هاي بازرگاني، سياسي و نظامي و خصوصاً مذهبي باعث افرايش اهميت شاهراه مسير عتبات عاليات مي شده و از جاده عراق به حجاز كه در اين مسير واقع شده، براي رفتن به حج نيز استفاده مي شده و زائران زيادي براي حج و عتبات از اين مسير استفاده مي كردند.
با وجود امنيت نسبي ، مسير عتبات به وسيله برخي از افراد سركش در زمان هاي مختلف مورد تهديد قرار مي گرفته و به زوار تعرض مي شده است .[۱۲]به همين دليل ،حكمران منطقه مانع از خروج كاروانها در زمانهاي مشخص از شهرمي شدند [۱۳] .حتي از سوي حكومت قاجار در مسير كرمانشاه به قصر شيرين[۱۴] و از سوي حكومت عثماني در مسير خانقين به بغداد[۱۵] و يا كربلا به سربازاني را براي محافظت از كاروانهاي زائرين گماشته مي شدند و يا سربازاني را با كاروان ها در مسيرهاي پر خطر اعزام مي گشتند.[۱۶]
كاروانسراها و امنيت زوار در داخل آن‌ها
كاروانسراها تا يك صد سال پيش در تمام فصول سال پناهگاه كاروانيان بوده اند. ابنيه پراكنده در جاده ها در رفع خستگي مسافران در برابر ناسازگاري و قهر طبيعت مانند، طوفانهاي مهيب شن، برف و بوران و سرماي شديد گردنه كوهها و گرماي سوزان ايران و عراق آسايشگاه خوبي براي زائران بوده اند و حتي كاروانسراها پناهگاه امني براي كاروانيان در برابر دزدان و راهزنان بود كه پيوسته در كمين كاروان ها بودند.
كاروانسراها دوگونه بودند، كاروانسراهاي بين راه كه مأمن مسافران بود و كاروانسراهاي داخل شهر، كه كاركردي كاملاً تجاري داشتند و بيشتر به عنوان بارانداز و محل داد و ستد كالاهاي مختلف بود.
در سفرنامه هاي موجود ، توجه ويژه نويسندگان، به كاروانسراهايي است كه در مسير حركت شان به عتبات در آنها بيتوته مي كرده اند. به طوري كه در موارد بسياري به توصيف بنا[۱۷] و سازندگان آنها[۱۸] و چگونگي حضور زوار در داخل آنها و مهمتر از همه به اوضاع داخلي و امنيت آنان پرداخته اند.[۱۹] وضعيت درماني و بهداشتي
دقت در سفرنامه ها، وضعيت درماني و بهداشتي زائران در مسير راه و خصوصاً در شهرهاي مقدس كربلا و نجف را روشن مي سازد. ساختن بيمارستان در كرمانشاه، براي مداوا و معالجه زائران بيمار[۲۰] و قرنطينه كردن كساني كه به بيماري وبا مبتلا بوده اند[۲۱] و احداث حمام براي زوار[۲۲] از جمله اقدامات دولت قاجاريه و دولت عثماني در اين زمينه بوده است .اما اوضاع بهداشتي در برخي از شهرها و روستاها بسيار وخيم و نابسامان بوده است. خان افغان درباره وضعيت بهداشتي پاطاق چنين مي نويسد: «اهالي آن طماع و نافهم كه پاك و نجاست را فرق نمي گذارند و در اين قراء چاه مبرز، رسم نيست و درب خانه هاي ايشان پر از كثافت است.»[۲۳]
همچنين داماد عميدالملك آب حمام كرند را چنين توصيف مي كند: «حمام بود، ولي آب اين حمام از تمام مبال ها رد مي شود بعد به باغ مي رود. همين آب را حمام هم مي برند.»[۲۴]
وجود حشرات موذي خصوصاً كنه و كك در منازل و استراحتگاه[۲۵] و راه مقابله با آنها[۲۶] از ديگر اطلاعات است كه در سفرنامه ها آمده است.
چگونگي حمل جنازه به عتبات
با توجه به اعتقادات شيعيان درباره تقدس سرزمين عتبات عاليات، سالانه تعداد زيادي جنازه، به آن جا برده مي شد تا در جوار مزار امامان به خاك سپرده شوند.[۲۷] حمل جنازه با رعايت كامل بهداشت از طرف دولت عراق انجام پذير بود. به طوري كه پزشك قنسولگري ترك كه از سوي شوراي بهداشتي اسلامبول در اين ايالت نمايندگي رسمي داشت، جنازه اشخاصي را كه پيش از مرگ وصيت كرده اند در جوار ائمه معصومين به خاك سپرده شوند، معاينه مي كرد و اجازه ي عبور تنها براي جنازه هايي صادر مي شد كه حداقل سه سال از تاريخ درگذشت صاحبان آنان گذشته و محقق شود كه جسد كاملا خشك شده است.[۲۸]
براي جنازه ها مكان هاي جداگانه در كنار كاروانسراها وجود داشت[۲۹] و عبور جنازه در داخل شهر بغداد ممنوع بوده است. علاوه بر اين، دولت عراق مبلغي را به عنوان عوارض ،براي ورود هر جنازه دريافت مي كرد.
مطالعه كتاب «سفر به اقليم عشق» و دقت در مطالب سفرنامه هاي آن، اطلاعات ارزشمند ديگري همانند، ميزان مخارج سفر شهروندان ايران به عتبات عاليات، سوغاتي زائران، برخي از آداب و رسوم متداول در فرهنگ مردم ساكن در شهرهاي كربلا و نجف خصوصاً در اعياد و ايام سوگواري ها به خوانندگان ارائه مي‌دهد.
منبع
برگرفته از كتاب «پنج سفرنامه»