بخش 2

649

2

ادب نيايش

عزت اكبري

چكيده

در متون اسلامي ، آيات و روايات بسياري درباره نيايش آمده و نيز تأكيد زيادي بر آن شده است و با تعابيري مانند : مغز عبادت ، اسلحه مؤمن ، سپر مؤمن و . . . از آن نام برده اند . يكي از شرايط مهم در اجابت دعا رعايت آدابي است كه در لابه لاي عبارات بزرگان دين در اين زمينه وارد شده است . اين آداب را به سه قسمت مي توان تقسيم كرد : اول ، آدابي كه قبل از دعا بايد رعايت كرد ؛ دوم ، آدابي كه همراه با دعا بايد لحاظ شود ؛ سوم ، آدابي كه بعد از استجابت دعا بايد از آن غفلت نشود .

كليدواژه ها : دعا ، آداب دعا ، تضرع ، ختم دعا ، صلوات .

ادب نيايش

از مضمون آيات و رواياتي كه درباره دعا وارد شده ، استفاده مي شود كه استجابت دعا امري قطعي و اجتناب ناپذير است . اگر مي بينيم دعا ظاهراً به اجابت نمي رسد ، بايد در اين كه « دعا » دعاي حقيقي بوده يا نه تأمل كرد والاّ دعا و اجابت از قبيل علت و معلول است ، هر وقت علت آمد معلول اجتناب ناپذير است . برخي از بزرگان ، مانند صدرالمتألهين ^{( 1 )} و علامه طباطبايي بر اين عقيده اند كه ارزش هاي اخلاقي از قبيل توبه ، دعا و . . . هرگاه تحقق پيدا كند ، بركات آن آمرزش گناهان و استجابت دعا باشد تخلف ناپذير خواهد بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك : تفسير ملاصدرا ، ج 4 ، ص 154 .

650

كسي كه معتقد است دعا صحيح است ولي قبول نمي شود ، مانند كسي است كه معتقد باشد خورشيد طلوع كرده و تاريكي همچنان باقي است ! ! و يا لباس با صابون شسته شود ، اما كثيفي همچنان باقي باشد ، بلكه اگر كسي بدون توجه و شرايط لازم فقط به زبان دعا كند و بگويد : دعا كردم ، مثل كسي است كه فقط بگويد : لباس را شستم كه با اين گفتار لباس اصلا شسته نمي شود .

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : كارهاي نيك گناهان را از بين مي برد ، همان گونه كه آب آلودگي را از بين مي برد . ^{( 1 )} قرطبي از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) نقل مي كند : سه چيز به امت من داده شده كه به هيچ كس جز انبيا داده نشده است : 1 . خداوند وقتي پيامبري را مبعوث كرد ، فرمود : « اُدعُوني أسْتَجِبْ لَك » ( به صيغه مفرد ) ، ولي به امت پيامبر اسلام فرمود : ( ادْعُوني أسْتَجِبْ لَكُمْ ) ^{( 2 )} ( به صيغه جمع ) . 2 . خداوند هنگامي كه پيامبري را مبعوث كرد ، فرمود : « ما جعل عليك في الدين من حرج » ( صيغه مفرد ) ولي به امت پيامبر خاتم فرمود : ( وَما جَعَلَ عَلَيْكُمْ في الدّينِ مِنْ حَرَج ) ^{( 3 )} ( به صيغه جمع ) . خداوند در مقام تكليف بر شما مشقت و رنج ننهاد . 3 . خداوند وقتي پيامبري را مبعوث كرد ، او را گواه به قدم خود قرار داد ، ولي اين امت را گواهان بر مردم قرار داد . ^{( 4 )}

ترمذي در نوادر الاصول از خالد ربعي نقل مي كند كه گفت : عجيب است از اين امت به آنها گفته شد : ( ادْعُوني أسْتَجِبْ لَكُمْ ) ^{( 5 )} به آنها دستور داده شد دعا كنيد و بدون شرط وعده استجابت داده شده است ، ولي در آيه ( وَبَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ ) ^{( 6 )} عمل صالح را شرط دانسته است . ^{( 7 )}

شيخ صدوق نقل مي كند كه گروهي به امام صادق ( عليه السلام ) عرض كردند : ما دعا مي كنيم ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « قال النبي : إنّ الحسنات يذهبن السيئات كما يذهب الماء الوسخ » . ( احياء علوم الدين ، ج 4 ، ص 14 . )

2 . سوره غافر ، آيه 60 .

3 . سوره حج ، آيه 78 .

4 . تفسير قرطبي ، ج 15 ، ص 213 . « قال سمعت رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) يقول : اُعطيت اُمتي ثلاثاً لم يعط إلاّ للأنبياء » .

5 . سوره غافر ، آيه 60 .

6 . سوره بقره ، آيه 25 .

7 . تفسير قرطبي ، ج 15 ، ص 213 .

651

ولي مستجاب نمي شود . فرمود : چون شما كسي را مي خوانيد كه نمي شناسيد . ^{( 1 )}

در نهج البلاغه آمده است : كسي كه توفيق دعا پيدا كند ، از اجابت محروم نمي شود ، زيرا خداوند فرمود : ( ادْعُوني أسْتَجِبْ لَكُمْ ) ^{( 2 )} . ^{( 3 )}

طبرسي در الاحتجاج نقل مي كند كه شخصي به امام صادق ( عليه السلام ) عرض كرد : مگر شما نمي فرماييد كه خداوند فرموده : ( ادْعُوني أسْتَجِبْ لَكُمْ ) ؛ پس چرا ما شخص مظلومي را مي بينيم دعا مي كند ، ولي مستجاب نمي شود ؟ فرمود : واي بر تو احدي نيست كه خدا را بخواند مگر اين كه دعاي او مستجاب كند ، بله دعاي ظالم تا توبه نكند مستجاب نمي شود . اما دعاي آدم محق مستجاب مي شود و يا بدون اين كه خودش بفهمد بلا از او دور مي گردد ، يا پاداش آن براي روز قيامتش ذخيره مي شود . ^{( 4 )}

آداب دعا كردن

آداب دعا كردن بسيار است ، اما نگارنده آنها را گزينش نموده و به سه دسته تقسيم كرده است :

الف ) آدابي كه بايد قبل از دعا كردن رعايت كرد

1 . طهارت با غسل و وضو و پاكيزگي لباس از آلودگي ها و مباح بودن آن .

2 . توجه به قبله و كعبه .

3 . استعمال بوي خوش .

4 . صدقه . خداوند مي فرمايد : ( فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقَةً ) . ^{( 5 )} پيش از دعا كردن صدقه دهيد .

5 . اعتقاد به اين كه خداوند بر برآوردن تمام حاجت ها قادر است . خداوند متعال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . التوحيد ، ص 288ـ289 ، ح 7 . « قال قوم للصادق ( عليه السلام ) ندعو فلايستجاب لنا قال : لأنّكم تدعون من لا تعرفونه » .

2 . سوره غافر ، آيه 60 .

3 . نهج البلاغه ، حكمت 135 .

4 . الاحتجاج ، ص 343 .

5 . سوره مجادله ، آيه 12 .

652

مي فرمايد : ( وَلْيُؤْمِنُوا بي ) . ^{( 1 )} هر كس كه مرا بخواند دعاي او را اجابت كنم پس بايد دعوت مرا بپذيرند و به من بگروند . پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : خداوند مي فرمايد : كسي كه مرا بخواند و بداند كه ضرر و نفع همه به دست من است ، دعاي او را مستجاب مي كنم . ^{( 2 )}

6 . حسن ظن به خداوند ، يعني نسبت به برآورده شدن حاجت خوش گمان باشد . خداوند مي فرمايد : ( وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً ) ؛ ^{( 3 )} خدا را هم از راه ترس و هم از روي اميد بخوانيد . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « اُدعوا الله و أنتم يوقنون بالإجابة » ؛ ^{( 4 )} هنگامي كه از خدا چيزي مي خواهي به اجابت آن يقين داشته باشيد . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « إذا دعوت فظنّ حاجتك بالباب » ؛ ^{( 5 )} وقتي كه دعا مي كني يقين داشته باش كه حاجت تو پشت در است .

ب ) آدابي كه بايد در حال دعا كردن رعايت شود

1 . عجله نكردن در استجابت دعا :

در آنچه بر پيامبران گذشته وحي شده ، آمده است : شما از دعا كردن خسته نشويد ، من از اجابت خسته نمي شوم . گاهي موردي پيش مي آيد كه ما دعا مي كنيم و اجابت هم مي شود ، ولي عمل آن در خارج روي مصالحي به تأخير مي افتد ، در حالي كه ما روي عجله و دستپاچگي توقع اجابت فوري آن را داريم . اين مطلب شواهد بسياري دارد ، از آن جمله است داستان موسي و هارون كه به درگاه خدا دعا كردند و موسي گفت : ( رَبَّنا إنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَمََلأَهُ زينَةً وَأمْوالاً في الْحَياةِ الدُّنْيا ) ؛ ^{( 6 )} پروردگارا ! تو به فرعون و طرفدارانش در زندگي اين دنيا زيورها و مال هاي فراوان دادي . پروردگارا !

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره بقره ، آيه 186 .

2 . ثواب الاعمال ، ص 184 ؛ وسائل الشيعة ، ج 7 ، ص 53 ، ح 3 .

3 . سوره الاعراف ، آيه 56 .

4 . الداعوت راوندي ، ص 30 ، ح 61 ؛ وسائل الشيعة ، ج 7 ، ص 53 ، ح 4 .

5 . الكافي ، ج 2 ، ص 473 ، ح 3 .

6 . سوره يونس ، آيه 88 .

653

تا [ مردم را ] از راه تو گمراه كنند . پروردگارا ! اموالشان را نابود كن و دل هايشان
را سخت گردان كه ايمان نياورند تا عذاب دردناك تو را ببينند . خداي متعال در جوابشان گويد : ( قَدْ أُجِيبَت دَّعْوَتُكُمَا ) ؛ دعاي شما مستجاب شد . امام صادق ( عليه السلام ) در حديثي فرمود : ميان اين دعا تا غرق شدن فرعون چهل سال طول كشيد . ^{( 1 )} در برخي از احاديث نيز آمده است كه امكان دارد ميان دعا و اجابت بيست سال يا كم تر و بيشتر فاصله شود . ^{( 2 )}

2 . پافشاري و سماجت كردن در دعا و درخواست :

پيامبر فرمود : « إن الله يحبّ السائل اللجوج » ؛ ^{( 3 )} خداوند دعاكننده سمج را دوست دارد . از امام باقر ( عليه السلام ) روايت شده است : « إنّ الله كره إلحاح الناس بعضهم علي بعض في المسألة واجب ذلك لنفسه » ؛ ^{( 4 )} خداوند سماجت و اصرار مردم را نسبت به يكديگر ناپسند مي دارد . اما در مورد خودش دوست دارد . قرآن هم مداومت در دعا را توصيه مي كند . ( وَاذْكُرْ رَبَّكَ في نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَخيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَاْلآصالِ ) ؛ ^{( 5 )} پروردگارت را به ياد آور در درون خود ، در حال تضرع و پنهان ، بدون آن كه صداي خود را بلند كني صبحگاهان و شامگاهان .

3 . نام بردن حاجت :

از حضرت امام صادق ( عليه السلام ) روايت شده است : خداوند متعال حاجت بنده اي را كه دعا مي كند ، مي داند اما دوست دارد كه دعاكننده حوايج خود را بر او عرضه كند . ^{( 6 )}

4 . پنهان دعا كردن :

دعاي پنهاني براي اين است كه از شائبه ريا در امان باشد . خداوند عزت مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحار الأنوار ، ج 93 ، ص 375 .

2 . همان .

3 . بحار الأنوار ، ج 93 ، ص 374 .

4 . الكافي ، ج 2 ، ص 475 ، ح 4 .

5 . سوره اعراف ، آيه 55 .

6 . الكافي ، ج 2 ، ص 476 ، ح 1 ؛ مكارم الاخلاق ، ج 2 ، ص 11 ، ح 27 .

654

( ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةً ) ؛ ^{( 1 )} خداي خود را به تضرع و زاري و به صداي آهسته بخوانيد .

از وجود مبارك امام هشتم ( عليه السلام ) نقل شده است كه فرمود : يك دعاي پنهاني معادل هفتاد دعاي آشكار مي باشد . ^{( 2 )}

5 . نيايش دسته جمع و تعميم در دعا :

خداوند متعال مي فرمايد : ( وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ ) ؛ ^{( 3 )} هميشه خويش را با كمال شكيبايي به محبت آنان كه صبح و شام خدا را مي خوانند وادار كن .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « ما اجتمع أربعة رهط علي أمر واحد فدعو الله إلاّ تفرّقوا عن إجابة » ؛ ^{( 4 )} هرگز نشد كه چهار گروه براي يك مطلب اجتماع كنند و از خداوند آن را بخواهند ، مگر آن كه خواسته آنها برآورده شود ، قبل از آن كه متفرق شوند . و نيز امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « ما من رهط أربعين رجلا أجتمعوا فدعوا الله في أمر إلاّ استجاب الله لهم ، فإن لم يكونوا أربعين فأربعة يدعون الله عشرات مرّات إلاّ استجاب الله فإن لم يكونوا أربعة فواحد يدعو الله أربعين مرة يستجيب الله العزيز الجبّار له » ؛ ^{( 5 )} هيچ جمعيت چهل نفري نيست كه خدا را بخوانند ، مگر اين كه دعاي آنها مستجاب شود ، يا چهار نفر ده بار دعا كنند تا خدا دعايشان را مستجاب كند و اگر يك نفر باشد چهل مرتبه خداي را بخواند تا خداوند عزيز جبار دعاي او را مستجاب كند .

6 . اظهار خشوع :

خداوند مي فرمايد : ( ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةً ) . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره اعراف ، آيه 55 .

2 . الكافي ، ج 2 ، ص 476 ، ح 1 ؛ مكارم الاخلاق ، ج 2 ، ص 11 ، ح 26 .

3 . سوره كهف ، آيه 28 .

4 . ثواب الاعمال ، ص 112 ؛ وسائل الشيعة ، ج 7 ، ص 104 ، ح 2 .

5 . الكافي ، ج 2 ، ص 487 ؛ مكارم الاخلاق ، ج 2 ، ص 87 ، ح 5 .

6 . سوره اعراف ، آيه 55 .

655

خداوند به موسي ( عليه السلام ) وحي كرد : « يا موسي كن إذا دعوتني خائفاً مشفقاً وجلا ، و عفّر وجهك في التراب ، و اسجدلي بمكارم بدنك و اقنت بين يدي في القيام و ناجني حيث تناجيني بخشية من قلب وجل » ؛ ^{( 1 )} اي موسي چون مرا مي خواني ترسان ، بيمناك و هراسان باش و صورتت را به خاك بگذار و براي من سجده كن و در مقابل من بايست و مناجات كن و چون به مناجات مي پردازي از روي ترس و با دلي لرزان باش .

7 . مدح و ثناي الهي قبل از دعا :

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « كل دعاء لايكون فيه تمجيد فهو أبتر » ؛ ^{( 2 )} هر دعايي كه در آن تمجيد خدا نيست آن ناتمام است .

محمد بن مسلم از امام صادق ( عليه السلام ) نقل مي كند كه در كتاب علي ( عليه السلام ) آمده است : مدح و ثناي خداوند قبل از درخواست لازم است ، گفتم : چگونه ؟ فرمود : مي گويي : « يا من هو أقرب إليّ من حبل الوريد يا من يحول بين المرء و قلبه يا من هو بالمنظر الأعلي يا من ليس كمثله شيء » . ^{( 3 )}

8 . صلوات قبل از دعا :

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : « لا يزال الدعاء محجوباً حتّي يصلّي علي محمّد و آل محمّد » ؛ ^{( 4 )} دعا در پشت حجاب مي ماند ، تا آن كه بر محمد و آل او صلوات فرستاده شود . و نيز از آن امام همام نقل شده : « من كانت له إلي الله ( عزّوجّل ) حاجة فليبدأ بالصلاة علي محمّد و آله ثمّ يسأل حاجته ثمّ يختم بالصلاة علي محمّد و آل محمّد فإنّ الله ( عزّوجلّ ) أكرم من أن يقبل الطرفين و يدع الوسط إذ كانت الصلاة علي محمّد و آل محمّد لا تحجب عنه » ؛ ^{( 5 )} هر كس خواسته اي از خدا دارد ، اول بر محمد و آل محمد درود بفرستد ، سپس حاجت خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحف العقول ، ص 790 .

2 . بحار الأنوار ، ج 93 ، ص 316 .

3 . عدة الداعي ، ص 199 .

4 . همان ، ص 199 ؛ الكافي ، ج 2 ، ص 491 ، ح 1 ؛ مكارم الاخلاق ، ج 2 ، ص 18 ، ح 8 .

5 . همان ، ص 200 ؛ الكافي ، ج 2 ، ص 494 ، ح 16 ؛ مكارم الاخلاق ، ج 2 ، ص 19 ، ح 13 .

656

را طلب كند ، آن گاه با صلوات بر محمد و آل او نيز آن را ختم كند ، خداوند بزرگ تر از
آن است كه دعاي ابتدا و انتها را قبول كند و دعاي وسط را رها نمايد ، چراكه درود بر پيامبر و خاندان او ردّ نمي شود .

عبدالله بن نعيم مي گويد : به امام صادق ( عليه السلام ) عرض كردم : « إنّي دخلت البيت و لم يحضرني شيء من الدعاء إلاّ الصلاة علي محمّد وآل محمّد ، فقال : أما إنّه لم يخرج أحد بأفضل ممّا خرجت به » ؛ ^{( 1 )} داخل مسجدالحرام شدم هيچ دعايي جز صلوات به ذهنم نرسيد ، حضرت فرمود : هيچ كس دست پرتر از تو از خانه خدا خارج نشده است .

9 . گريه كردن در حال دعا :

ابن فهد حلي در اين باره مي گويد : اين ادب بهترين آداب دعا و قله بلند آن است به چندين جهت :

1 . گريه دليل بر رقت قلب و آن دليل بر اخلاصي كه موجب استجابت دعا است . علي ( عليه السلام ) مي فرمايد : « بكاء العيون و خشية القلوب من رحمة الله تعالي ذكره فإذا وجدتموها فاغتنموا الدعاء » ؛ ^{( 2 )} گريه چشم و خشيت دل از بركات و رحمت خداست كه ياد او بالا باشد هرگاه چنين حالتي براي شما پيدا شد ، دعا كرده و غنيمت شماريد .

حضرت اباعبدالله الحسين ( عليه السلام ) در روز عرفه در صحراي عرفات در حال دعا چنان اشك مي ريخت كه گويي از مشك آب جاري است .

2 . گريه دليل بر انقطاع اميد از مردم و زيادي خشوع است . پيامبر اكرم فرمود : « . . . وانه لا يدخل الناس بكي من خشية الله تعالي حتي يعود اللبن إلي الضرع » . ^{( 3 )}

كسي كه از خشيت خدا بگريدداخل آتش نمي شود ، همان طوركه شير به پستان بر نمي گردد .

3 . موافقت با امر خداوند در سفارش اولياي او به گريه كردن . خداوند به عيسي ( عليه السلام )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان .

2 . شرح دعاي عرفه ، ص 19 ؛ بحار الأنوار ، ج 93 ، ص 336 .

3 . عدة الداعي ، ص 201 ؛ وسائل الشيعة ، ج 7 ، ص 76 ، ح 8 .

657

فرمود : « يا عيسي هب لي من عينيك الدموع ، و من قلبك الخشية و قم علي قبور الأموات
فنادهم بالصوت الرفيع فلعلّك تأخذ موعظتك منهم و قل إنّي لاحق في اللاحقين » ؛ ^{( 1 )} اي عيسي براي من از چشمانت اشك بريز و در قلبت خشيت من باشد ، در قبرستان حاضر شو و آنها را صدا بزن ، شايد پند بگيري و بگو : من هم به شما ملحق مي شوم .

4 . در گريه ويژگي ها و فضائلي است كه در طاعات ديگر يافت نمي شود . روايت شده : « بين الجنّة و النار عقبه لا يجوزها إلاّ البكّاؤون من خشية الله تعالي » ؛ ^{( 2 )} بين بهشت و جهنم گردنه هايي است كه جز گريه كنندگان از خشيت خدا از آن عبور نمي كنند . امام علي ( عليه السلام ) مي فرمايد : « لمّا كلّم الله موسي ( عليه السلام ) قال : إلهي ما جزاء من دمعت عيناه من خشيتك قال : يا موسي أقي وجهه من حرّ النار و آمنه يوم الفزع الأكبر » ؛ ^{( 3 )} موسي ( عليه السلام ) به خداوند عرض كرد : پاداش كسي كه از خشيت تو بگريد چيست ؟ فرمود : اي موسي او را از آتش حفظ مي كنم و از ترس بزرگ آن امان مي دهم . و نيز امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « كلّ عين باكيه يوم القيامة إلاّ ثلاث : عين غضت عن محارم الله و عين سهرت في طاعة الله و عين بكت في جوف الليل من خشية الله » ؛ ^{( 4 )} تمام چشم ها در روز قيامت گريان است ، جز سه چشم : چشمي كه از حرام هاي الهي بسته شده باشد ؛ چشمي كه در راه خدا بيداري كشيده باشد و چشمي كه در دل شب از خوف خدا گريسته باشد .

10 . اعتراف به گناه قبل از دعا و اظهار فروتني : ^{( 5 )}

امام باقر ( عليه السلام ) مي فرمايد : « أوحي الله تعالي إلي موسي ( عليه السلام ) : أتدري لم اصطفيتك بكلامي من دون خلقي ؟ قال : لا يا ربّ قال : يا موسي إني قلّبت عبادي ظهراً لبطن فلم أر أذلّ لي نفساً منك ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص 201 ؛ امالي مفيد ، ص 239 ، ح 7 ؛ امالي طوسي ، ص 12 ، ح 15 .

2 . همان ، ص 212 ، امالي صدوق ، ص 81 ؛ وسائل الشيعة ، ج 7 ، ص 76 ، ح 10 .

3 . همان ، ص 203 ؛ امالي صدوق ، ص 277 ، ح 8 .

4 . همان ، ص 203 ؛ الكافي ، ج 2 ، ص 482 ، ح 4 .

5 . مرحوم ابن فهد آداب ديگري را همراه با دعا شرط مي داند ، از قبيل بالا بردن دست ها ، دعا براي ديگران ، دعا قبل از نياز ، و حضور قلب به هنگام دعا كه به خاطر اختصار در كلام از آن اجتناب مي كنيم . علاقه مندان به ص 211 الي 232 آن كتاب رجوع نمايند .

658

إنّك إذا صلّيت وضعت خدّيك علي التراب » ؛ ^{( 1 )} خداوند به موسي ( عليه السلام ) وحي كرد : مي داني چرا
تو را از ميان بندگانم به عنوان كليم الله انتخاب كردم ؟ گفت : نه . خداوند فرمود : اي موسي در ميان آنها كسي را فروتن تر از تو نسبت به خود نديدم ، تو وقتي نماز مي خواني گونه هايت را به خاك مي گذاري .

ابن فهد بعد از نقل احاديث گوناگون و ارزشمندي در اين باره مي نويسد : اقرار به گناه در پيشگاه خداوند پنج فايده دارد : 1 . بريدن اميد از همه و توجه به سوي خدا ، 2 . شكستن قلب ، 3 . رسيدن به اخلاص بر اثر شكسته شدن دل ، 4 . چه بسا اقرار به گناه سبب گريه كه بهترين آداب دعاست مي شود ، 5 . موافقت با امر امام صادق ( عليه السلام ) . ^{( 2 )}

ج ) آداب بعد از دعا

ابن فهد حلي با توجه به روايات آدابي را براي بعد از دعا به شرح ذيل بيان مي كند :

اول : تكرار دعا ، چه دعا به هدف اجابت رسيده باشد يا ظاهراً نرسيده باشد . اگر دعا به اجابت رسيده باشد ترك آن ستم است ، بلكه شايسته است كه دعا و ثنا را تكرار كني ، زيرا خداوند كساني كه دعا را بعد از رسيدن به هدف رها مي كنند توبيخ كرده مي فرمايد : ( وَإذا مَسَّ اْلإِنْسانَ ضُرُّ دَعا رَبَّهُ مُنيباً إلَيْهِ ثُمَّ إذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ ما كانَ يَدْعُوا إلَيْهِ مِنْ قَبْلُ ) ؛ ^{( 3 )} هرگاه براي انسان فقر و مصيبتي پيش آيد ، با دعا و توبه به درگاه خدا رود و چون نعمت و ثروت به او عطا شود ، خدايي را كه پيش از اين مي خواند به كلي فراموش نمايد .

اگر دعا مستجاب نشد ، باز هم نبايد دعا رها شود ، چه بسا تأخير به خاطر اين باشد كه خداوند دوست دارد صداي بنده اش را بشنود ، لذا شايسته نيست چيزي را كه
خدا دوست دارد ترك بكند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « رحمه الله عبداً طلب من الله حاجة فألحّ في الدعاء استجيب له أو لم يستجب له و تلا هذه الآيه : ( وَأَدْعُواْ رَبِّي عَسَي أَلاَّ أَكُونَ بِدُعَآءِ رَبِّي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عدة الداعي ، ص 209 ؛ الكافي ، ج 2 ، ص 123 ، ح 7 ؛ من لا يحضره الفقيه ، ج 1 ، ص 332 ، ح 975 .

2 . عدة الداعي ، ص 211 .

3 . سوره زمر ، آيه 8 .

659

شَقِيًّا ) ؛ ^{( 1 )} خدا رحمت كند بنده اي را كه بر دعا اصرار ميورزد . به اجابت برسد يا نرسد .
سپس اين آيه را تلاوت فرمود : من خداي يكتا را مي خوانم و اميدوارم كه مرا از درگاه لطفش محروم نگرداند .

و نيز امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : « لا يلحّ عبداً مؤمن علي الله في حاجته إلاّ قضاها له » ؛ هر بنده مؤمني كه در دعا اصرار ورزد ، خداوند حاجتش را بر آورده سازد .

ابن فهد در ادامه مي نويسد : شخص عاقل بسيار دعا مي كند و اصلا دعايش را قطع نمي كند ، به چند جهت : ^{( 2 )}

1 . به خاطر فضيلتي كه دعا دارد كه از آن تعبير به مغز عبادت شده است .

2 . برخورداري از امتياز دعا قبل از بلا ، چه بسا بلايي مقدّر باشد و با دعا رفع شود .

3 . وقتي زياد دعا كني صدايت نزد آسمان ها شناخته مي شود و چون به هنگام احتياج دعا كني ردّ نخواهد شد .

4 . برخورداري از دعاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) كه فرمود : « رحم الله عبداً طلب من الله » . ^{( 3 )}

5 . اگر صداي تو محبوب پروردگار باشد ، كاري را انجام داده اي كه خدا دوست دارد و اگر محبوب هم نباشد خداوند كريم و رحيم است ، چه بسا به خاطر تكرار دعا به تو رحم كند ، چگونه اين طور نباشد كه هر شب منادي پروردگار ندا مي كند : آيا كسي هست كه دعا كند و اجابت كنم ^{( 4 )} و نمي بيني كه امام معصوم فرمود : هرگاه دري زياد كوبيده شود باز مي شود . ^{( 5 )}

6 . به فوز محبت الهي برسي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « إنّ الله يحبّ من عباده كلّ دعّاء » ؛ ^{( 6 )} خداوند بنده بسيار دعاكننده را دوست دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره مريم ، آيه 48 .

2 . عدة الداعي ، ص 236 .

3 . همان ، وسائل الشيعة ، ج 7 ، ص 69 ، ح 4 و 79 .

4 . همان .

5 . همان .

6 . الكافي ، ج 2 ، ص 478 ، ح 9 ؛ ثواب الاعمال ، ص 193 ، ح 1 .

660

7 . تأسي به امام علي ( عليه السلام ) كه امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « كان أمير المؤمنين رجلا دعّاء » ؛ ^{( 1 )} امير المؤمنين بسيار دعا مي كرد .

دوم : كشيدن دست ها به صورت . ابن قداح از امام صادق ( عليه السلام ) نقل مي كند : « ما ابرز عبداً يده إلي الله العزيز الجبّار إلاّ استحيي الله أن يردّها صفراً فإذا دعا أحدكم فلا يرد يده حتّي يمسح علي وجهه و رأسه » ؛ ^{( 2 )} بنده دستش را به سوي خدا دراز نمي كند ، مگر اين كه خداوند حيا مي كند آن را خالي برگرداند ، وقتي دعا مي كنيد دست خود را به سر و صورت بكشيد .

سوم : دعا را با صلوات ختم كند . ^{( 3 )}

چهارم : بعد از دعا بگويد : « ما شاء الله لا حول و لا قوّة إلاّ بالله » . ^{( 4 )}

پنجم : پس از دعا بهتر از قبل از دعا باشد . چه بسا گناهان بعد از دعا مانع استجابت دعا شود . در ادعيه اهل بيت آمده : « أعوذ بك من الذنوب التي تردّ الدعا » ؛ ^{( 5 )} پناه مي برم به تو از گناهاني كه مانع استجابت دعا مي شود . گناهاني كه مانع قبولي دعا مي شود ، عبارت اند از : سوء نيت ، پليدي باطن ، نفاق با برادران ، عدم اعتقاد به اجابت دعا ، به تأخير انداختن نمازها تا اين كه وقت آن بگذرد . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الكافي ، ج 2 ، ص 468 ، ح 8 ؛ وسائل الشيعه ، ج 7 ، ص 26 ، ح 3 .

2 . عدة الداعي ، ص 244 ؛ الكافي ، ج 2 ، ص 471 ، ح 2 ؛ مكارم الاخلاق ، ج 2 ، ص 14 .

3 . توضيح آن قبلا گذشت .

4 . المحاسن ، ج 1 ، ص 113 ، ح 60 ؛ الكافي ، ج 2 ، ص 521 ، ح 1 .

5 . همان .

6 . همان .

661

فهرست منابع

1 . قرآن كريم .

2 . احياء علوم الدين ، ابوحامد محمّد غزالي ، شركت انتشار علمي فرهنگي ، 1351 ، تهران .

3 . الاحتجاج ، ابي منصور طبرسي ، مؤسسة الاعلمي ، 1410ق ، بيروت .

4 . الكافي ، محمد كليني ، دار الكتب الاسلاميه ، 1367 ، تهران .

5 . امالي ، محمدبن علي ابن بابويه ( صدوق ) ، كتابچي ، 1380 ، تهران .

6 . بحار الأنوار ، محمدباقر مجلسي ، دار الكتب الاسلاميه ، 1363 ، تهران .

7 . تحف العقول ، حسن بن علي ابن شعبه حراني ، اميركبير ، 1367 ، تهران .

8 . تفسير القرآن الكريم ، محمد بن ابراهيم صدرالدين شيرازي ، دار التعارف ، بيروت .

9 . الجامع لأحكام القرآن ، محمد بن احمد قرطبي ، دار الكتب العلميه ، 1413ق ، بيروت .

10 . شرح دعاي عرفه ، محمدباقر مدرس بستان آبادي ، دار الكتب الاسلاميه ، 1379 ، تهران .

11 . عدة الداعي ، ابن فهد حلّي ، مؤسسة المعارف الاسلاميه ، 1368 ، قم .

12 . كنز الدقائق و بحر الغرائب ، محمدرضا قمي مشهدي ، وزارت ارشاد اسلامي ، 1411ق ، تهران .

13 . من لا يحضره الفقيه ، محمدبن علي ابن بابويه ( صدوق ) ، جامعه مدرسين ، بي تا ، قم .

14 . الميزان في تفسير القرآن ، سيد محمد حسين طباطبايي ، جامعه مدرسين ، بي تا ، قم .

15 . نهج البلاغه ، گردآوري سيد رضي .

16 . وسائل الشيعه ، محمد بن حسن حرّ عاملي ، دار احياء التراث العربي ، 1403ق ، بيروت .