بخش 5

خلاصه درس ششم

    عمده اختلاف‏هاي فقهي مذاهب اسلامي در جايي است كه نص صريح از قرآن و يا
روايت‏هاي قطعي الصدوري از ناحيه معصوم وجود ندارد.

    در موسم حج شاهد عمل‏هاي متفاوتي از ساير برادران اهل سنت در مقايسه با عمل
فقهي خود هستيم كه از آن جمله مي‏توان به گفتن اذان قبل از طلوع فجر، عبارت (الصلاة
خير من النوم) در نماز صبح، حذف (حيّ علي خيرالعمل) از اذان، تفاوت در نحوه شستن
دست و پا و مسح سر، عبور از مقابل نمازگزار، نحوه گفتن (بسم‏اللّه‏ الرحمان الرحيم)،
آمين گفتن پس از حمد، سجده بر روي فرش، چرت زدن بعد از وضو و . . . هستيم.

    لذا آگاهي از علل و نحوه انجام مناسك ساير برادران مسلمان در كاهش تنش‏ها و
فهم بهتر يكديگر به كارگزاران و زائران گرامي كمك شاياني خواهد نمود.

112

نمونه سؤالات تشريحي

1ـ در خصوص اصل (استحباب الخروج من الخلاف) توضيح دهيد.

2ـ نظرات مختلف در مورد (الصلاةُ خيرٌ من النوم) را توضيح دهيد.

3ـ اختلاف و نظرات مختلف در مورد نحوه شستن دست در وضو را بيان كنيد.

4ـ ديدگاه‏هاي مختلف در مورد نظم در صفوف جماعت را بيان كنيد.

5ـ نماز استداره‏اي را توضيح دهيد.

6ـ به چه علت امام جماعت حرمين شريفين (بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم) را آهسته
مي‏خواند يا نمي‏گويد؟

7ـ دليل اماميه در مورد عدم آمين گفتن در نماز را بيان فرماييد.

8ـ علت عدم جواز سجده اماميه بر فرش طبق نظر معصوم را بيان فرماييد.

9ـ منظور از شبهه خان‏الأمين چيست؟

10ـ علت اختلاف اندك مذاهب اسلامي در مورد مناسك حج چيست؟

113

نمونه سؤالات تستي

1ـ از علل اصلي اختلافات مباني فقهي مذاهب اسلامي كدام است؟

الف) اجتهاد در برابر نص

ب) نبود نصِّ صريح در مورد پاره‏اي از احكام فقهي

ج) نقل غيرمكتوب

د) غرض‏ورزي راويان سلسله احاديث

2ـ سخن جناب شافعي ناظر به چيست: كراهت دارم حتي در بين اذان و اقامه گفته شود.

الف) حي علي خيرالعمل                 ب) الصلاة خير من النوم

ج) الصلاة، الصلاة                         د) آمين

3ـ تفاوت شستن دست هنگام وضو ناشي از چيست؟

الف) مسائل بهداشتي

ب) عمل به قول صحابي

ج) برداشت‏هاي متفاوت از اعراب ظاهري آيه

د) احاديث ضعيف

4ـ طبق رواياتي كه امام علي ( عليه السلام ) بعد از وضو پاي خود را مي‏شستند علت اين كار چيست؟

الف) به جهت نظافت نه اينكه داخل در وضو باشد

ب) نظافت پا بر مسح واجب مقدم است

ج) حفظ وحدت

د) تقيّه مداراتي

114

5ـ (سَوّ صفوفكم) يعني:

الف) صفهايتان را يكسان كنيد و در حرمين شريفين قبل از نماز توسط امام جماعت گفته
مي‏شود.

ب) پشت سر هم قرار بگيريد

ج) صفهايتان را مساوي كنيد

د) آماده نماز باشيد با حفظ نظم

6ـ نماز استداره‏اي يعني:

الف) نماز گردشي                     ب) دايره‏اي دور خانه خدا

ج) نماز نافله                             د) نماز آيات

7ـ در چه صورتي در حرمين شريفين عبور از مقابل نمازگزار جايز است:

الف) نماز مستحبي باشد

ب) هم مذهب ما باشد

ج) مانعي همچون عصا در جلوي خود قرار داده باشند

د) در هيچ صورتي جايز نيست

8ـ در مذهب مالكي حكم گفتن (بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم) چيست؟

الف) حرام             ب) مكروه             ج) مباح             د) جايز

9ـ در فقه شيعه (بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم) چه حكمي دارد؟

الف) جزو سوره حمد است

ب) در نمازهاي جهريه آنرا بلند مي‏خوانيم

ج) مستحب است در نمازهاي اخفائيه بلند خوانده شود

د) تمام موارد فوق‏الذكر

10ـ كدام يك از مذاهب اسلامي در نماز صبح قنوت دارند؟

الف) اماميه         ب) حنفي          ج) شافعي         د) موارد الف و ب

115

11ـ منظور از قنوت (عندالنازله) چيست؟

الف) هنگام نازل شدن

ب) قنوت نمازهاي يوميه

ج) در هنگام مصايب و بلايا بجا مي‏آورند

د) در هنگام نزول قرآن در عصر پيامبر خوانده مي‏شده

12ـ به چه علت شافعيان در نماز به حنفيان اقتدا نمي‏كنند؟

الف) چون از مذهب ديگري هستند

ب) در فقه حنفي از قياس زياد استفاده شد

ج) اختلافات تاريخي

د) حنفيان نيت را در وضو شرط نمي‏دانند

13ـ علماي اماميه سجده بر روي فرش در حرمين شريفين را از چه منظري جايز
مي‏دانند؟

الف) استصحاب                             ب) اجماع

ج) عمل به سنت                             د) تقيه مداراتي و حفظ وحدت

14ـ علت عدم سجده بر روي فرش، خوردني و پوشيدني از نظر امام صادق ( عليه السلام ) چيست؟

الف) مردم دنيا بنده خوردني‏ها و پوشيدني‏ها هستند

ب) شايسته نيست پيشاني را بر روي معبود دنياپرستان بگذاريم

ج) منع بهداشتي

د) موارد الف و ب

116

درس هفتم توسل و وسيله

119

هدف از اين درس:

ـ آشنايي با معني لغوي و اصطلاحي توسل

ـ انواع توسل‏هاي مجاز و مورد اتفاق مسلمين

ـ توسل‏هاي غيرمجاز

ـ نقد دلايل وهابيان در خصوص توسل به پيامبر بعد از رحلت ايشان

120

 

    «يا ايها الذين آمنو اتّقوا اللّه‏ و ابتغوا اليه الوسيله».⁽¹⁾

    مهم‏ترين مسأله‏اي كه در قرن‏هاي اخير باعث شكاف و دوري بين مسلمانان شده
مسأله توسل و وسيله است. در ميان مردم عربستان اينطور تبليغ شده كه شيعيان قبرستان
بقيع را مي‏پرستند، قبور را زيارت مي‏كنند و از اينها حاجت مي‏طلبند و اين مساوي با
شرك است و لذا آنها با شدت فراوان مي‏خواهند ساير مسلمين را محكوم به شرك كنند،
از طرفي هم مسلمين فكر مي‏كنند كه خشونت وهابي‏ها در اين زمينه در پي كنيه وهابي‏ها
به اهل بيت ( عليهم السلام ) است و لذا وقتي اين دو گروه با هم روبه‏رو مي‏شوند مي‏خواهند واكنش
شديدي نسبت به هم نشان بدهند.

    لذا ما ضروري ديديم تا با علماي وهابي بنشينيم و به آسيب‏شناسي اين مسأله
بپردازيم ببينيم كه آنها توسل را چطور تعريف مي‏كنند، تا چه حدي با ما اشتراك فكري
دارند و تا چه ميزان توسل را قبول دارند. لذا ما كتاب‏هاي جديد و قديم آنها را مطالعه و
سعي كرديم كه جواب‏هاي ما منطبق با پاسخ‏هاي آنان باشد. به هر روي يكي از آيات
مورد احتجاج آيه «يا ايها الذين آمنو اتقوا اللّه‏ و ابتغوا اليه الوسيله»⁽¹⁾ مي‏باشد. يعني
اي كساني كه ايمان آورده ايد تقواي الهي پيشه كنيد و بجوييد بسوي خداوند وسيله‏اي.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سوره مائده/ 35.

121

    بنابراين ما بايد ببينيم كه وسيله چيست و شامل چه چيزهايي مي‏شود؟ و در برابر اين
آيه ما بايستي چه كار كنيم و چه وظايفي داريم؟

    همانطور كه مي‏دانيم هدف از خلقت تقرب به خداوند و رسيدن به مقام خلافت‏اللهي
است. و خداوند انسان را از آغاز بعنوان خليفه قرار داده است «انّي جاعل في الارض
خليفة»⁽¹⁾ براي اينكه انسان خليفه و جانشين خدا بر روي زمين باشد احتياج به وسيله
دارد و بدون آن وسايل نيل انسان به قله كمال ميسر نيست و لذا است كه خداوند براي
تقرب به خود در قرآن سفارش به بهره‏گيري از وسيله مي‏كند.

    حال كه اهميت موضوع روشن شد بايد ديد كه اين وسيله چيست؟

    در ميان مردم عربستان توسل به معناي تقرب است يعني همان معناي اصلي آن كه در
تفاسير فريقين آمده يعني وظيفه داريم كه بخداوند نزديك شويم. در ميان ايرانيان توسل
يعني وسيله قرار دادن مثلا براي رفتن به مسافرت شما توسط وسيله اي بنام ماشين اياب و
ذهاب مي‏كنيد.

    پس حال كه گفته مي‏شود ما اهل بيت را وسيله قرار مي‏دهيم يعني بوسيله ايشان به خدا
تقرب مي‏جويم يعني با پيروي از راه و روش ايشان قصد نزديك شدن به خداوند را
داريم. ولي مردم عربستان از اين بيان ما دچار سوء برداشت شده‏اند بدين معنا كه ما با
وسيله قرار دادن اهل بيت ( عليهم السلام ) ايشان را عبادت مي‏كنيم و به آنها تقرب مي‏جوييم. پس
ملاحظه فرماييد كه اختلاف در مفهوم اين كلمه است و نهايتا وقتي ما كلمه توسل را به كار
مي‏بريم يك معناي بدي از آن استنباط مي‏كنند. از نظر علامه طباطبايي و راغب اصفهاني
در كتاب مفردات وسيله در لغت به معني رسيدن به چيزي با رغبت است و حقيقت آن
عبارت است از مراعات كردن راه خدا با علم و عبادت و پيمودن راه شريعت و اين يك
وسيله ارتباطي است ميان خدا و انسان كه اگر انسان راه شريعت را بپيمايد به خدا نزديك
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سوره بقره / 30.

122

خواهد شد.⁽¹⁾ مرحوم طبرسي مي‏فرمايند: منظور از وسيله عمل به احكام شريعت و
پيروي از خداوند و الگو گرفتن از اهل بيت است.⁽²⁾

    پس شيعيان وقتي مي‏گويند توسل، منظورشان همين مساله فوق الذكر است. برخلاف
برخي از مردم حجاز كه نسبت به اين مساله دچار سوء برداشت شدند و مي‏پندارند كه ما با
وسيله قرار دادن اهل بيت آنان را مي‏پرستيم تا طي آن به حاجات خود برسيم. ذكر اين
نكته ضروري است كه برخي از اعمال و رفتار عوام هر دو گروه به اين نوع برداشت‏ها
دامن زده است و حجازيان مي‏پندارند كه شخص متوسل قصد دارد كه حاجات خود را
بجاي خدا ازاين قبر بگيرد و آن وقت است كه اصطكاك بين مسلمانان در مكه و مدينه
ظهور مي‏كند.

انواع وسيله‏ها براي رسيدن به خدا:

    وسايلي كه بالاتفاق همه علماي اسلامي بر آن اجماع دارند به شرح زيرست:

1ـ توسل به اسماء و صفات الهي:

    خداوند در قرآن مي‏فرمايد «وللّه‏ الاسماء الحسني فادعوه بها».⁽³⁾

براي خداوند اسم‏هاي نيكوست پس خداوند را به توسط آنها بخوانيد.

در دعاي كميل و ديگر ادعيه اهل بيت ( عليهم السلام ) نيز در بسياري از موارد خداوند توسط
اسم‏هاي نيكويشان ستايش و به آنها توسل شده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- ترجمه تفسير الميزان، ج 5، ص 495.

2- مجمع‏البيان لعلوم القرآن، ج 3، ص 328 البته ايشان در معني وسيله موارد زير را ذكر مي‏كنند:

    1ـ اجتناب از معاصي 2ـ نزديكي با طاعات 3ـ بالاترين درجات بهشت.

3- اعراف / 180.

123

2ـ توسل به ايمان:

    «ربنا إنّنا سَمِعْنا مُناديا يُنادي للايمان اَنْ آمنوا بِرَبّكم فآمنّا ربنا فاغفرلنا
ذنوبنا».⁽¹⁾

3ـ توسل به اعمال صالح:

    آيه «يا ايها الذين آمنوا اتقو اللّه‏ و ابتغوا اليه الوسيله».⁽²⁾

    علماي بزرگي چون طبرسي و علامه طباطبايي اين توسل را به عمل صالح تفسير
كرده‏اند و لذا از همين روي است كه علماي شيعه كتب خود را به نام وسيله نام‏گذاري
كرده‏اند. وسائل‏الشيعه، تحريرالوسيله، وسيلة‏المقلّدين و ... .

    مرحوم آقا بزرگ طهراني نام چهل كتاب را در شيعه ذكر مي‏كنند كه در آن اسم وسيله
آمده است.

4ـ توسل به پيامبر اكرم( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ):

    در اينجا توسل داراي مراحلي است:

    الف) توسل به حضرت رسول قبل از تولد جمادي ايشان: در تفاسير آمده كه آدم پس
از اخراج از بهشت و هبوط وي براي توبه به پيامبر اكرم ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) متوسل شدند تا گناهانش
آمرزيده شود و حتي ابن تيميه نيز اين حديث را در تفسيرش آورده بدون اينكه آن را رد
كند.

    ب) توسل به حضرت رسول به معني طلب دعا از ايشان در دنيا: اين به كرات نقل شده كه
اصحاب پيامبر اسلام و نيز ساير پيامبران از ايشان درخواست مي‏كردند كه پيامبر برايشان
دعا كند.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- آل عمران / 193.

2-سوره مائده/ 35.

3- مسند احمدبن حنبل، ج 4، ص 138، روايات عثمان‏بن حنيف.

124

    قرآن كريم در اين مورد مي‏فرمايد: «ولو أنّهم إذ ظَلَموا انفسهم جاؤوك فاسْتَغفروا
اللّه‏ واسْتَغْفَرَ لهم الرسولُ لَوَجَدوا اللّه‏ توابا رحيما».⁽¹⁾

    يعني: هرگاه آنان زماني كه بر خويش ستم كرده‏اند نزد تو بيايند و از خدا طلب مغفرت
كنند و پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) نيز براي آنان طلب مغفرت كند، خدا را توبه‏پذير و رحيم خواهند
يافت. اين مطالب را تمام مذاهب اسلامي وحتي وهابيان قبول دارند.

    ج) توسل به پيامبر اكرم ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) در قيامت: «مَنْ ذا الّذي يَشْفَعُ عِنْدَه إلاّ بِأذنه»⁽²⁾ يعني: چه كسي مي‏تواند در روز قيامت شفاعت كند مگر كسي كه از جانب خداوند به او
اذن داده شده و به شهادت كتب اهل سنت و شيعه و آنچه در صحاح اهل سنت آمده،
پيامبر در روز قيامت شفاعت خواهند نمود.⁽³⁾

    د) توسل به معناي ايمان و محبت به پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ): وقتي كه مي‏گوييم: (اَللّهُم إنّي
اَسْئَلُكَ بنبيّك) يعني: خدايا ما با ايمان به رسول تو و عمل به دستورات وي و نيز با
محبت او به تو توسل مي‏جوييم. جالب است كه ابن تيميه مي‏گويد: اگر (نبيّك) اينجا
منظور مطالب فوق باشد امري پسنديده و خوب است. و لذا در ادعيه شيعه آمده كه (وبِحُبّكم و بِقُربِكم ارجوا نَجاةً مِن اللّه‏ِ) يعني به وسيله دوست داشتن و نزديكي به شما
اهل‏بيت ( عليهم السلام ) اميد نجات و رستگاري از جانب خداوند متعال داريم.

    ه ) توسل به پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) در زمان حيات ايشان: در اين زمينه هم شواهد و قرائن زيادي
وجود دارد از جمله هنگامي كه پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) از منا حلق و تقصير مي‏كردند اصحاب موي
حضرت را به عنوان تبرك برمي‏داشتند. و يا گفتن جملاتي چون (لا تنسانا مِنْ
دعائك).⁽⁴⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سوره نساء / 64.

2- سوره بقره/ 255.

3- تفسير القرطبي، جزء 3، ص 268.

4- بخاري در صحيح خود آورده كه هرگاه پيامبر وضو مي‏گرفت نزديك بود مسلمانان باهم
بجنگند. صحيح بخاري، ج 3، باب مايجوز من الشروط في الأسلام.

125

    ما را از دعاي خود فراموش مكن و يا هنگامي كه حضرت وضو مي‏گرفتند اگر آبي از
دست مبارك مي‏چكيد اصحاب در گرفتن آن بر هم سبقت مي‏جستند. به هر روي اين
مطالب از اقسام توسل‏هاي مجاز و مقبول در ميان تمامي فرق و مذاهب اسلامي مي‏باشد
و لذا نيازي به بحث و آوردن دليل براي غير هم مذهب نمي‏باشد.⁽¹⁾ اما اقسامي از توسل
هم كه ما آنها را به عنوان توسل‏هاي غير مجاز مي‏دانيم به شرح زير است:

انواع توسل‏هاي مذموم

الف ـ توسل به طاغوت:

    «يُريدون اَنْ يَتحاكَموا إلي الطّاغوتِ وَ قَدْ اُمروا اَنْ يَكفُروا به».⁽²⁾ يعني: مي‏خواهند كه دادخواهي خود را نزد حكام ناروا و غير مشروع ببرند واين در حالي است
كه امر به كفر و تكذيب كردن آنها شده‏اند.

ب ـ توسل به بت، در، ديوار، سقاخانه، قبر، درخت و ...

    اين به اتفاق همه مذاهب اسلامي مردود است و ما هيچ كجا هيچ حديث يا آيه‏اي
نداريم كه به فلان قبر، يا فلان در و پنجره متوسل بشويم.

    قران در اين باره به نكوهش پرداخته آنجا كه مي‏فرمايد:

    «و يَعْبدون مِن دون اللّه‏ِ ما لا يَضُرُّهُم و لا يَنْفَعُهُمْ».⁽³⁾

    مشركين عبادت مي‏كنند به جاي خدا چيزهايي را كه نه براي آنها ضرر دارد و نه نفعي.

ج ـ اعتقاد به تأثير ذاتي و مستقل ائمه بدون اذن خدا:

    اگر كسي معتقد باشد كه ائمه بدون كمك و اذن خدا مي‏توانند كسي را شفا دهند و يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- ر. ك. شرح المواهب، ج 8، ص 304 و المجموع، ج 8، ص 274، ابن عابدين، ج 5، ص 254.

2- سوره نساء / 60.

3- سوره يونس /  18.

126

شفاعت كنند، اين اعتقادي باطل است. «مَن ذا الذي يشفع عنده الا بأذنه».⁽¹⁾

    كيست كه بتواند بدون اجازه از نزد خدا به شفاعت بپردازد.

د ـ توسل به بندگان خدا بصورت تذلّل و عبوديت:

    «إنّ الذين تدعون مِن دون اللّه‏ عبادٌ امثالكم».⁽²⁾

    يعني خشوع، تذلل و عبادت فقط مخصوص خداست و اينان هم همچون شما بنده
خدا هستند.⁽³⁾

ه ـ توسل به معناي پارتي بازي:

    يعني اگر شخص هيچ عمل صالحه‏اي نداشته باشد، تارك صلاة و روزه باشد و فقط
بخواهد با يك سفره انداختن و مسايلي از اين دست ائمه را در قيامت شفيع خود قرار
دهد كه اين درست نيست. درست مانند دانشجويي كه وقت امتحانش فرا رسيده و درس
نخوانده و قصد دارد با تملق و چاپلوسي نزد استاد به نمره مطلوب دست يابد كه اين
غيرممكن است و به درگاه الهي هيچ راهي ندارد.

    «و لا يَشْفَعون إلاّ لِمَنْ ارتَضي وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتهِ مُشْفِقونَ»⁽⁴⁾   يعني از كساني
شفاعت مي‏كنند كه مورد رضايت باشند نه از كساني كه مورد رضايت نيستند.

    همچنين كسي كه با اصل ايمان و اسلام در تضاد است مورد شفاعت قرار نمي‏گيرد:

    از رسول اكرم( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) منقول است كه: (شفاعت براي ترديدكنندگان، مشركان و كافران نيست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سوره بقره /  255.

2- سوره اعراف / 194.

3- توجه داشته باشيد كه ما اينجا در مقام نفي شأن رفيع ائمه نيستيم بلكه با خواري و ذلت و خود
را سگ ائمه و ديگر چيزها ناميدن مخالفيم اينها نكوهش شده. طبق روايات اماميه هنگامي كه
واژة كلب (سگ) در احاديث ما بيايد منظور دشمنان ائمه است. (وسائل‏الشيعه، ج 23،
ص 342).

4- سوره انبياء /  28.

127

بلكه براي مومنان يكتاپرست است).⁽¹⁾

    و يا (كسي كه ذريه رسول اكرم را آزار داده باشد مورد شفاعت قرار نمي‏گيرد).⁽²⁾

    به هر روي اينها مواردي است كه تمامي مسلمانان آنرا جايز نمي‏دانند. اما مواردي هم
وجود دارد كه مورد اختلاف بين وهابيان و ساير ملتهاي اسلامي اعم از شيعه و سني
مي‏باشد و اين موارد عبارتند از:

توسل‏هاي غيرمذموم

الف ـ توسل به پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) ائمه و اولياء الهي بعد از وفاتشان:

    يعني آيا جايز است كه ما بگوييم: (اللهم اني اسئلك بنبيك) يا (بوجه نبيك) يا (بحق
نبيك) در اينجا سه ديدگاه وجود دارد:

    الف) قول به كراهت كه بعضي از حنفيان قايل‏اند.

    ب) قول به جواز كه اكثر مسلمين به آن قايل‏اند.

    ج) قول به عدم جواز كه نظر وهابيان و پيروان ابن تيميه است.

    جمهور علماي اسلامي مي‏گويند توسل به پيامبر، پيامبران، ائمه و اوليا بعد از وفات
جايز است. و اهل سنت در اين باره روايتي را نقل مي‏كند:

    روزي منصور عباسي براي زيارت بارگاه حضرت رسول به مدينه آمد و به مالك
گفت: من رو به قبله دعا كنم و يا رو به قبر حضرت رسول ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) ؟ مالك در جواب
مي‏گويد: چرا از پيامبر روي بگرداني چرا كه او وسيله تو و پدر تو حضرت آدم در روز
قيامت است. رو به او كن و از او شفاعت بخواه.⁽³⁾ اگر ما به آداب زيارت همه مذاهب
اسلامي نظر بيفكنيم خواهيم ديد كه در تمامي آنها مسأله شفاعت پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) بعد از
وفات ايشان وجود دارد و استدلال همگي آنها به اين آيه از قرآن مجيد مي‏باشد: «وَ لَوْ
أنَّهُمْ إِذْ ظَلَموا اَنْفُسَكُم جآووك و استغفراللّه‏َ و اسْتَغْفَرَلَهُم الرَّسول لوَجَدوا اللّه‏َ تَوابا
رَحيما».⁽⁴⁾
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- ميزان‏الحكمه، ج 4، ص 1472.

2- صدوق، ص 370، بحارالانوار، ج 93، ص 218، ح 4.

3- شرح‏المواهب، ج 8، صص 5-304، وفاء الوفاء، ج 4، ص 1371.

4- سوره نساء / 64.

128

    و اگر آنها به آن هنگام كه به خويشتن ستم كردند پيش تو آيند و طلب آمرزش از خدا
كنند و پيامبر برايشان طلب مغفرت كند، خدا را توبه‏پذيري مهربان خواهند يافت.

    ابن قدامه حنبلي در المغني در آداب زيارت پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) مي‏گويد: به كنار قبر
مي‏روي و مي‏گويي: (اَتيتك مُسْتَغْفِرا من ذنوبي، مُسْتَشْفِعا بكَ الي ربّي) آمدم نزد تو
در حالي كه از گناه خود استغفار مي‏كنم و تو را شفيع خود در نزد پروردگارم قرار
مي‏دهم.⁽¹⁾ غزالي در احياء العلوم اين مطلب را آورده و بدنبال آن مي‏گويد «مستحب
است كه زائر هر روز به زيارت بقيع برود و بعد از سلام به پيامبر و زيارت ائمه مدفون در
آن (حضرات باقر ( عليه السلام ) ، صادق ( عليه السلام ) ، امام حسن ( عليه السلام ) و علي‏بن الحسين ( عليه السلام ) ) بپردازد و
پس از آن در مسجد فاطمه ( رضي الله عنها ) نماز بخواند».⁽²⁾

    اخيرا علماي اسلامي كتابي نوشته‏اند در جواز زيارت پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) و اولياي الهي پس
از مرگ و 75 تن از فقها آنرا امضاء كرده‏اند.⁽³⁾ اين نظري است كه علماي اهل سنت در
اين باره دارند.

نظر علماي اماميه درباره توسل

    بطور كلي اين عزيزان مي‏فرمايند كه وسيله محبت به پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم )، اطاعت و دعاي آن
حضرت است و مرحوم علامه طباطبايي در تفسير: (وابتغوا اليه الوسيله) نوشته‏اند كه: وسيله به معناي محقق ساختن حقيقت عبوديت و رويكرد خاضعانه و نيازمندانه به
حضرت حق است كه لازمه وابراز اين رابطه، علم و عمل است. در تفسير منسوب به
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- المغني مع‏الشرح، ج 3، ص 588.

2- احياء علوم‏الدين، ج 1، صص 261-258.

3- شيخ خليل احمد سهارنپوري، عقائد اهل سنت و جماعت در رد وهابيت و بدعت، ترجمه
عبدالرحمان سربازي، ص 86.

129

علي‏بن ابراهيم قمي اخباريان رواياتي را نقل كرده‏اند كه: الوسيله اينجا منظور امام است. يعني وابتغوا اليه بالامام / يعني به سوي خدا بوسيله امام تقرب بجوييد.

    علامه طباطبايي مي‏فرمايند يعني بوسيله اطاعت از امام - «قُلْ اِنْ كُنْتم تُحِبّونَ اللّه‏َ
فَاتَّبعوني يُحْبِبْكُم اللّه‏ و يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكم»⁽¹⁾ بگو اگر خدا را دوست داريد پس مرا پيروي
كنيد كه خدا نيز شما را دوست خواهد داشت و گناهان شما را مي‏بخشايد. بنابراين وسيله
به معناي تبعيت و پيروي مي‏باشد نه به معناي پارتي بازي. متأسفانه بعضي از عوام‏الناس
وسيله را به پارتي بازي معنا مي‏كنند كه اين از نظر علامه طباطبايي معناي اشتباهي
مي‏باشد.⁽²⁾

ب ـ توسل جستن شعراي نامي اهل سنت به 14 معصوم( عليهم السلام )

    شعراي نامي اهل سنت به چهارده معصوم توسل جسته‏اند و توسل به معني قسم دادن
به حق اهل بيت و ائمه ( عليهم السلام ) تا قبل از ظهور عبدالوهاب و ابن تيميه امري متداول و نيكو
بوده است.

    1ـ سعدي شيرازي كه از علماي شافعي است به حق فرزندان فاطمه زهرا ( عليها السلام ) به خدا
توسل مي جويد:

خدايا به حق بني فاطمه

كه بر قول ايمان كنم خاتمه(3)

    2ـ و يا خواجوي كرماني كه حافظ از او الهام گرفته و خواجو نيز از علماي شافعي است
اشعاري دارد براي توسل به چهارده معصوم:

يا رب به حق آن چمن آراي لَوْ كُشِف	يا رب به حق آن گل سيراب تشنه لب
يا رب به حق آن علي عالي آستان	كو بود در سماك توحيد پادشا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- سوره آل عمران / 31.

2- علامه طباطبايي، الميزان، ج 6، صص 332-328 و الذريعه، ج 25، صص 92-69.

3- سعدي، بوستان، در نيايش خداوند.

130

و تا آنجا كه به حق حضرت مهدي( عَجَّل‏ اللّه‏ تعالي فرجَه الشريف ) نيز قسم مي‏خورد⁽¹⁾

    3ـ سنايي:

كردگار را به جان پاك رسول	به علي و حسين و سبط بتول
كه دل ما ز غير خود بستان	از هواي هواي خود برهان(2)

    4ـ مولانا خالد نقشبندي كه پيروان بسياري در جهان اسلام دارد در ضمن سفري كه به
مشهدالرضا ( عليه السلام ) دارد توسل به امام جسته است:

جانا به شاه مسند لولاك كه از شرف	بر تارك شهان اولوالعزم افسر است
آنگه به حق آن كه بر اوراق روزگار	بابي ز دفتر هنرش باب خيبرست

    5ـ شيخ رضا طالباني:

يارب به كرامات رسول و ثقلين	يا رب به قضا كننده بدر و حنين
عصيان مرا دو حصه كن در عرفات	نيمي به حسن ببخش و نيمي به حسين

ج ـ توسل جستن به حق و مقام معصومين( عليهم السلام ):

    آيا توسل جستن به اين معني كه بگوييم خداوند به حق يا به جاه و مقام رسول‏اللّه‏ يا
ائمه ( عليهم السلام ) ما را ببخش درست است؟

    الف) قول به كراهت: بعضي‏ها مي‏گويند اين كار مكروه است و حنفيان از امام
ابوحنيفه نقل كرده‏اند كه وي گفته: من از به كار بردن به حق پيامبر و به حق اولياء، كراهت
دارم، چون اينها حقي به گردن خداوند ندارند.⁽³⁾

    در پاسخ به اين سخن برخي علماي حنفي پاسخ داده‏اند كه حق اينجا بر دو نوع است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- ديوان خواجوي كرماني، به اهتمام احمد سهيلي خوانساري.

2-

و يا سراسر جمله عالم پر زنانند	زني چون فاطمه خير النسا كو
سراسر جمله عالم پر شهيدست	شهيدي چون حسين كربلا كو

(سنايي، ديوان اشعار، قصايد)

3- الموسوعة الفقهية الكويتية، ج 7، ص 263.

131