بخش 15

پيام هاي آيه

دو پيام عمده و دو نكته مهم مي توان از
آيه شريفه مورد بحث استفاده كرد :

1 ـ اين كه هر چند مخاطب اين آيه شخص
پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) در آن زمان بوده

35

است ، ولي بدون شك وظيفه تبليغ ولايت و امامت
و پاسخ گفتن به سؤالات و شبهات پيرامون آن ، اختصاص به آن حضرت ندارد ، بلكه اين
مسأله وظيفه تمام آگاهان در طول تاريخ است .

2 ـ پيام ديگر آيه شريفه اين است كه
مؤمنان واقعي كساني هستند كه بدون تعصّب و لجاجت و گرايشهاي خطّي و گروهي ، در مقابل
فرمان خدا تسليم هستند نه اين كه در برابر آنچه كه موافق سليقه و گرايش خطّي و حزبي
آنهاست تسليم باشند و در جاهايي كه مخالف آن باشد تسليم نباشند !

اساساً رمز دستيابي پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) به آن مقامات
والا و بالا ، عبوديّت و تسليم محض خدا بودن آن حضرت بود ، همان چيزي كه در هر نماز
قبل از شهادت به رسالت آن حضرت ، به آن شهادت مي دهيم .

ما هم اگر طالب قُرب الهي هستيم و
مي خواهيم مؤمن حقيقي و واقعي باشيم و ادّعاي پيروي از مكتب آن پيامبر
خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را داريم ، بايد در هر حال تسليم فرمان او باشيم ؛ حتّي اگر بر خلاف
خواسته و سليقه و خطّ و حزب ما باشد .

* * *

براي تكميل اين بحث ، خلاصه اي از داستان
غدير را به نقل از تفسير « پيام قرآن » در اينجا مي آوريم .

جريان غدير

از بحث گذشه بطور اجمال استفاده شد كه اين
آيه مطابق شواهد بيشمار درباره علي ( عليه
السلام ) نازل شده است و رواياتي كه در اين زمينه در كتب
معروف اهل سنّت ـ تا چه رسد به كتب شيعه ـ نقل شده بيش از آن است كه كسي بتواند
آنها را انكار كند .

علاوه بر روايات فوق ، روايات فراوان ديگري
داريم كه با صراحت مي گويد : اين آيه در جريان غديرخم و خطبه
پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و معرّفي علي ( عليه
السلام ) به عنوان وصي و ولي نقل شده است و عدد آنها به
مراتب بيش از روايات گذشته است تا آنجا كه محقّق بزرگ « علاّمه اميني » در كتاب « الغدير » ، حديث غدير را از 110 نفر از صحابه و ياران پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) با اسناد و مدارك زنده نقل مي كند و همچنين
از 84 نفر از تابعين

36

و 360 دانشمند و مؤلّف معروف
اسلامي .

براي هر شخص بي نظر ، با نگاهي به مجموعه اين
اسناد و مدارك ، يقين پيدا مي شود كه حديث غدير از قطعي ترين روايات اسلامي و
مصداق روشني از حديث متواتر است و براستي اگر كسي در تواتر آن شك كند ، بايد به هيچ
حديث متواتري اعتقاد نداشته باشد .

و از آنجا كه ورود در اين بحث بطور گسترده ،
ما را از روشي كه در اين كتاب داريم خارج مي كند ، در مورد اسناد حديث و شأن
نزول آيه به همين مقدار قناعت كرده ، به سراغ محتواي حديث مي رويم و كساني را
كه مي خواهند مطالعه وسيع تري روي اسناد حديث داشته باشند به كتابهاي زير
ارجاع مي دهيم :

1 ـ كتاب نفيس الغدير ، جلد اوّل .

2 ـ احقاق
الحقّ ، نوشته علاّمه بزرگوار قاضي نورالله شوشتري با
شروح مبسوط آيت الله نجفي ، جلد دوم و سوم و چهاردهم و بيستم .

3 ـ المراجعات ، نوشته مرحوم سيّد شرف الدّين
عاملي .

4 ـ عبقات
الانوار ، نوشته عالم بزرگوار مير حامد حسين هندي ( بهتر
اين است به خلاصه عبقات جلد 7 و 8 و 9 مراجعه شود ) .

5 ـ دلائل
الصّدق ، نوشته عالم بزرگوار مرحوم مظفّر ، جلد
دوم .

محتواي روايات غدير

در اينجا فشرده جريان غدير را كه از مجموعه
روايات فوق استفاده مي شود مي آوريم : ( البتّه در بعضي از روايات ، اين
داستان بطور مفصّل و طولاني و در بعضي ديگر بصورت مختصر و كوتاه آمده و در بعضي
تنها به گوشه اي از داستان و در بعضي به گوشه ديگر آن اشاره شده و از مجموع
چنين استفاده مي شود كه : )

مراسم حجّة الوداع در آخرين سال عمر
پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، با شكوه هر چه تمامتر ، در حضور پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به پايان رسيد ؛
قلبها در هاله اي از روحانيّت فرو رفته بود ، و لذّت معنوي اين عبادت بزرگ هنوز
در ذائقه جانها انعكاس داشت .

ياران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) كه عدد آنها فوق
العاده زياد بود ، از خوشحالي درك اين فيض

37

و سعادت بزرگ در پوست خود
نمي گنجيدند . ( 1 )

نه تنها مردم مدينه در اين سفر ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را
همراهي مي كردند ، بلكه مسلمانان نقاط مختلف شبه جزيره عربستان نيز براي كسب يك
افتخار تاريخي بزرگ به همراه پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) بودند .

آفتاب حجاز بر كوهها و درّه ها آتش
مي پاشيد ، امّا شيريني اين سفر روحاني بي نظير ، همه چيز را آسان
مي كرد .

ظهر نزديك شده بود ، كم كم سرزمين جُحفه و سپس
بيابانهاي خشك و سوزان « غدير خم » از دور نمايان مي شد .

اينجا در حقيقت چهار راهي است كه مردم سرزمين
حجاز را از هم جدا مي كند .

راهي به سوي مدينه در شمال ، و راهي به سوي عراق
در شرق ، و راهي به سوي غرب و سرزمين مصر و راهي به سوي سرزمين يمن در جنوب پيش
مي رود . و در همين جا بايد آخرين خاطره و مهمترين فصل اين سفر بزرگ انجام
پذيرد ، و مسلمانان با دريافت آخرين دستور ، كه در حقيقت نقطه پاياني در مأموريّتهاي
موّفقيّت آميز پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) بود ، از هم جدا شوند .

روز پنج شنبه ، سال دهم هجرت بود ، و درست هشت
روز از عيد قربان مي گذشت ؛ ناگهان از سوي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دستور توقّف به
همراهان داده شد ؛ مسلمانان با صداي بلند ، آنهايي را كه در پيشاپيش قافله در حركت
بودند به بازگشت دعوت كردند ، و مهلت دادند تا عقب افتادگان نيز برسند ؛ خورشيد از
خطّ نصف النّهار گذشت ؛ مؤذّن پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) با صداي « الله اكبر » مردم را به نماز ظهر دعوت كرد ؛ مردم به سرعت آماده نماز
مي شدند ، امّا هوا بقدري داغ بود كه بعضي مجبور بودند ، قسمتي از عباي خود را
به زير پا و طرف ديگر آن را به روي سر بيفكنند ، در غير اين صورت ريگهاي داغ بيابان
و اشعّه آفتاب ، پا و سر آنها را ناراحت مي كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بعضي تعداد همراهان پيامبر ( صلي
الله عليه وآله ) را 90 هزار و برخي 112 هزار و عدّه اي 120 هزار و بعضي 124 هزار نوشته اند .

38

نه سايباني در صحرا به چشم مي خورد و نه
سبزه و گياه و درختي ! جز تعدادي درخت لخت و عريان بياباني ، كه با گرما با سر سختي
مبارزه مي كردند ، چيزي ديده نمي شد .

جمعي به همين چند درخت پناه برده بودند ؛
پارچه اي بر يكي از اين درختان برهنه افكندند و سايباني براي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ترتيب دادند ، ولي بادهاي داغ به زير اين سايبان مي خزيد و گرماي سوزان آفتاب
را در زير آن پخش مي كرد .

نماز ظهر تمام شد .

مسلمانان تصميم داشتند فوراً به خيمه هاي
كوچكي كه با خود حمل مي كردند پناهنده شوند ، ولي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به آنها اطّلاع
داد كه همه بايد براي شنيدن يك پيام تازه الهي ، كه در ضمن خطبه مفصّلي بيان
مي شد ، خود را آماده كنند ؛ كساني كه از پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) فاصله داشتند نمي توانستند قيافه ملكوتي او
را در لابه لاي جمعيّت مشاهده كنند ، لذا منبري از
جهاز شتران ترتيب داده شد و پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) بر فراز آن قرار گرفت .

حضرت نخست حمد و سپاس پروردگار را به جا آورد و
خود را به خدا سپرد ، سپس مردم را مخاطب ساخت و چنين فرمود :

من به همين زودي دعوت خدا را اجابت كرده ، از
ميان شما مي روم .

من مسؤولم ، شما هم مسؤوليد .

شما درباره من چگونه شهادت
مي دهيد ؟

مردم صدا بلند كردند و گفتند :

نَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ وَنَصَحْتَ
وَجَهَدْتَ فَجَزاكَ اللهُ خَيراً ؛

ما گواهي مي دهيم تو وظيفه رسالت را ابلاغ
كردي و شرط خير خواهي را انجام دادي و آخرين تلاش و كوشش را در راه هدايت ما نمودي ،
خداوند تو را جزاي خير دهد .

سپس فرمود :

آيا شما گواهي به يگانگي خدا و رسالت من و
حقّانيّت روز رستاخيز و بر انگيخته شدن مردگان در آن روز
نمي دهيد ؟ !

39

همه گفتند : آري ، گواهي
مي دهيم .

فرمود :

خداوندا گواه باش ! . . . .

بار ديگر فرمود :

اي مردم ! آيا صداي مرا مي شنويد ؟ . . .

گفتند : آري !

و به دنبال آن ، سكوت سراسر بيابان را فرا
گرفت و جز صداي زمزمه باد چيزي شنيده نمي شد .

پيامبر ( صلي
الله عليه وآله ) فرمود :

. . . اكنون بنگريد با اين دو چيز گرانمايه و
گرانقدر كه در ميان شما به يادگار مي گذارم چه خواهيد كرد !

يكي از ميان جمعيّت صدا زد : كدام دو چيز
گرانمايه ، يا رسول الله ؟ !

پيامبر ( صلي
الله عليه وآله ) بلا فاصله فرمود :

اوّل « ثقل
اكبر » كتاب خداست ، كه يك سوي آن به دست پروردگار و سوي
ديگرش در دست شماست ، دست از دامان آن بر نداريد تا گمراه نشويد ، و امّا دومين
يادگار گرانقدر من « خاندان منند » و خداوند لطيفِ خبير به من خبر داده كه اين دو هرگز از هم جدا
نشوند ، تا در بهشت به من بپيوندند ، از اين دو پيشي نگيريد كه هلاك مي شويد و
عقب نيفتيد كه باز هلاك خواهيد شد .

ناگهان مردم ديدند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به اطراف خود
نگاه كرد ، گويا كسي را جستجو مي كند و همين كه چشمش به علي ( عليه السلام ) افتاد ، خم شد و دست او
را گرفت و بلند كرد ، آنچنان كه سفيدي زير بغل هر دو نمايان شد و همه مردم او را
ديدند و شناختند كه او همان افسر شكست ناپذير ارتش اسلام است .

در اينجا صداي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) رساتر و بلندتر
شد و فرمود :

أَيُّهَا النّاسُ مَنْ أَوْلَي النّاسِ
بِالمُؤمِنينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ

چه كسي از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود
آنها سزاوارتر است ؟ !

40

گفتند :

خـدا و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) داناترند .

پيامبر ( صلي
الله عليه وآله ) فرمود :

خدا ، مولا و رهبر من است ، و من مولا و رهبر
مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم ( و اراده من بر اراده آنها
مقدّم ) .

سپس فرمود :

فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِيٌّ
مَوْلاهُ

هر كس من مولا و رهبر او هستم ، علي ، مولا و
رهبر او است .

و اين سخن را سه بار و به گفته بعضي از
راويان حديث ، چهار بار تكرار كرد و به دنبال آن سر به سوي آسمان برداشت و عرض
كرد :

اَللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَعادِ مَنْ عاداهُ
وَأَحِبّ مَنْ أَحَبَّهُ وَاَبْغِضْ مَنْ أَبْغَضَهُ وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَه
وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَأَدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَيْثُ دارَ

خداوندا ! دوستان او را دوست بدار و
دشمنان او را دشمن بدار ، محبوب بدار آن كسي كه او را محبوب دارد ، و مبغوض بدار آن
كس كه او را مبغوض دارد ، يارانش را ياري كن ، و آنها كه ياري اش را ترك كنند از
ياري خويش محروم ساز و حق را همراه او بدار و او را از حق جدا مكن !

سپس فرمود :

أَلا فَلْيَبْلُغِ الشّـاهِدُ
الْغـائِبَ

آگاه باشيد ، همه حاضران وظيفه دارند اين خبر را
به غائبان برسانند !

خطبه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به پايان رسيد ،
عرق از سر و روي پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) و علي ( عليه
السلام ) و مردم فرو مي ريخت ، و هنوز صفوف جمعيّت
از هم متفرق نشده بود كه امين وحي خدا نازل شد و اين آيه را بر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خواند :

اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ
وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُم نِعْمَتي . . .

امروز آئين شما را كامل و نعمت خود را بر شما
تمام كردم !

41

پيامبر ( صلي
الله عليه وآله ) فرمود :

اللهُ أَكْبَرْ ، اللهُ أَكْبَرُ عَلَي اِكْمالِ
الدِّيْنِ وَاِتْمامِ النِّعْمَة وَرِضَي الرَّبِّ بِرِسَالَتِي وَالْوِلايَةِ
لِعَليٍّ مِنْ بَعْدي

خداوند بزرگ است ، همان خدائي كه آيين خود را
كامل و نعمت خود را بر ما تمام كرد ، و از نبوّت و رسالت من و ولايت علي پس از من
راضي و خشنود گشت !

در اين هنگام شور و غوغايي در ميان مردم
افتاد و علي ( عليه السلام ) را به اين موقعيّت تبريك گفتند و از افراد سرشناسي كه به او تبريك
گفتند ، ابو بكر و عمر بودند ، كه اين جمله را در حضور جمعيّت بر زبان جاري
ساختند :

بَخّ بَخّ لَكَ يَا ابْنَ أَبي طالِب أَصْبَحْتَ
وَأَمْسَيْتَ مَوْلايَ وَمَوْلا كُلِّ مُؤمِن وَمُؤمِنَة

آفرين بر تو باد ، آفرين بر تو باد ، اي فرزند
ابو طالب ! تو مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان با ايمان شدي !

در اين هنگام ابن عبّاس گفت : « به خدا اين
پيمان در گردن همه خواهد ماند ! »

وحسّان بن ثابت ، شاعر معروف ، از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) اجازه خواست كه به اين مناسبت اشعاري بسرايد ؛ سپس اشعار معروف خود را چنين آغاز
كرد :

يُنادِيْهِمْ يَوْمَ الْغَديرِ نَبيُّهُمْ * * * بِخُمٍّ وَاَسْمِعْ بِالرَّسُولِ مُنادِياً

فَقالَ فَمَنْ مَوْلاكُمُ وَنَبيِّكُمْ ؟ * * * فَقالُوا وَلَمْ يَبْدُوا هُناكَ التَّعامِيا :

اِلـهُكَ مَـوْلانـا وَاَنْـتَ نَبِيُّنـا * * * وَلَمْ تَلْقِ مِنّا في الْوَلايَةِ عاصِياً

فَقالَ لَهُ قُمْ يا عَلَيٌّ فَاِنَّني * * * رَضيتُكَ مِنْ بَعْدي اِماماً وَهادِياً

فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا وَلِيُّهُ * * * فَكُونُوا لَهُ اَتْباعَ صِدْق مُوالِيا

هُناكَ دَعا اَللّهُمَّ وَالِ وَلِيَّهُ * * * وَكُنْ لِلَّذي عادا عَلِيّاً مُعادِياً ( 1 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اين اشعار را جمعي از بزرگان دانشمندان اهل تسنّن نقل
كرده اند ، كه از ميان آنها : حافظ « ابو نعيم اصفهاني » و حافظ « ابو سعيد
سجستاني » و « خوارزمي مالكي » و حافظ « ابو عبدالله مرزباني » و « گنجي شافعي » و جلال
الدّين « سيوطي » و « سبط بن جوزي » و « صدر الدّين حموي » را مي توان نام
برد .

42

يعني :

پيامبرِ آنها در روز « غدير » در سرزمين « خم » به
آنها ندا داد ، و چه ندا دهنده گرانقدري ! .

فرمود : مولاي شما و پيامبر شما كيست ؟ و آنها
بدون چشم پوشي و اغماض صريحاً پاسخ گفتند :

خداي تو مولاي ماست و تو پيامبر مائي و ما از
پذيرش ولايت تو سرپيچي نخواهيم كرد .

پيامبر ( صلّي الله
عليه وآله ) به
علي ( عليه السلام ) گفت : برخيز ، زيرا من تو را بعد از خودم امام و رهبر انتخاب كردم » .

وسپس فرمود : هر كس من مولا و رهبر اويم ، اين
مرد مولا و رهبر او است ، پس شما همه از سر صدق و راستي از او پيروي
كنيد .

در اين هنگام ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) عرض كرد : بار
الها ! دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن بدار . . . .

اين بود خلاصه اي از حديث معروف غدير كه
در كتب دانشمندان اهل تسنّن و تشيّع آمده است .

مباحث تكميلي

1 . تفسير ولايت و مولي در حديث غدير

حديث متواتر غدير را اجمالاً دانستيم و جمله
معروف پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) كه در همه كتب آمده است : « مَنْ كُنْتُ
مَوْلاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاهُ » حقايق بسياري را روشن
مي سازد .

گرچه بسياري از نويسندگان اهل سنّت اصرار
دارند كه « مولي » را در اينجا به
معني « دوست و يار و ياور » تفسير كنند ، زيرا يكي از معاني معروف « مولي » همين است ، ما
هم قبول داريم كه يكي از معاني « مولي » دوست و يار و ياور است .

ولي قرائن متعدّدي در كار است كه نشان
مي دهد « مولي » در حديث
بالا به معني « ولي » و « سرپرست » و « رهبر » مي باشد ؛ اين قرائن به طور فشرده چنين است :

43

1 ـ مسأله دوستي علي ( عليه السلام ) با همه مؤمنان ، مطلب
مخفي و پنهان و پيچيده اي نبود كه نياز به اين همه تأكيد و بيان داشته باشد ، و
احتياج به متوقّف ساختن آن قافله عظيم در وسط بيابان خشك و سوزان و خطبه خواندن و
گرفتن اعترافهاي پي درپي از جمعيّت داشته باشد .

قرآن با صراحت مي گويد :

إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ اِخْوَةٌ ( 1 )

مؤمنان همه برادر يكديگرند .

و در جاي ديگر مي فرمايد :

وَالْمُؤمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ
اَوْلِياءُ بَعْض ( 2 )

مردان مؤمن و زنان مؤمنه ، وليّ و يار
يكديگرند .

خلاصه اين كه ، اخوّت اسلامي و دوستي مسلمانان
با يكديگر از بديهي ترين مسائل اسلامي است كه از آغاز اسلام وجود داشت و
پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بارها آن را تبليغ كرد و بر آن تأكيد نهاد ؛ بعلاوه ، مسأله اخوّت
مسأله اي نبوده كه با اين لحن داغ در آيه بيان شود و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) از افشاي آن
خطري احساس كند . ( دقّت كنيد )

2 ـ جمله « اَلَسْتُ اَوْلي بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ ؛ آيا من نسبت به شما از خود شما سزاوارتر و اولي نيستم ! » كه در بسياري از متون اين روايت آمده است ،
هيچ تناسبي با بيان يك دوستي ساده ندارد ، بلكه مي خواهد بگويد : « همان اولويّت
و اختياري كه من نسبت به شما دارم و پيشوا و سرپرست شما هستم ، براي علي ( عليه السلام ) ثابت
است . » و هرگونه تفسيري براي اين جمله ، غير از آنچه گفته شد ، دور از انصاف و واقع
بيني است ، مخصوصاً با توجّه به تعبير « بِكُمْ مِنْ
اَنْفُسِكُمْ ؛ از شما نسبت به شما اولي هستم . »

3 ـ تبريك هايي كه از سوي مردم در
اين واقعه تاريخي به علي ( عليه السلام ) گفته شد ، مخصوصاً تبريكي كه « عمر » و « ابوبكر » به او گفتند ، نشان
مي دهد مسأله چيزي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره حجرات ، آيه 10 .

2 . سوره توبه ، آيه 71 .

44

جز مسأله نصب خلافت نبوده است كه در خور
تبريك و تهنيت باشد ؛ زيرا اعلام دوستي ، كه براي همه مسلمانان بطور عموم ثابت است ،
تبريك ندارد .

در « مُسند » امام « احمد » آمده است : عمر بعد از
آن بيانات پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خطاب به علي ( عليه
السلام ) عرض كرد :

هَنيئاً يَابْنَ اَبيطالِب أَصْبَحْتَ
وَأَمْسَيْتَ مَوْلي كُلِّ مُؤمِن وَمُؤمِنَة

گوارا باد بر تو اي فرزند ابيطالب ! صبح كردي و
شام كردي در حالي كه مولاي هر مرد و زن با ايمان هستي ! ( 1 )

در تعبيري كه فخر رازي در ذيل آيه « يـا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَيْكَ
مِنْ رَبِّكَ » ذكر كرده ، مي خوانيم : عمر گفت : « هَنيئاً لَكَ أَصْبَحْتَ مَوْلايَ وَمَوْلي كُلِّ مُؤمِنِ
وَمُؤمِنَة »

به اين ترتيب ، عمر او را مولاي خود و مولاي
همه مؤمنان مي شمرد .

در تاريخ
بغداد روايت فوق به اين صورت آمده :

بَخّ بَخّ لَكَ يابْنَ اَبيطالِب ! أَصْبَحْتَ
مَوْلايَ وَمَوْلي كُلِّ مُسْلِم ( 2 )

آفرين ، آفرين به تو اي فرزند ابو طالب ! صبح
كردي در حالي كه مولاي من و مولاي هر مسلماني هستي .

و در « فيض
القدير » و « الصّواعق » آمده است كه اين تبريك را ابو بكر و عمر هر
دو به علي ( عليه السلام ) گفتند : « أَمْسَيْتَ يَابْنَ اَبيطالِب مَوْلا كُلِّ مُؤمِن
وَمُؤمِنَة ( 3 ) » .

ناگفته پيداست دوستي ساده اي كه ميان همه
مؤمنان با يكديگر است چنين تشريفاتي ندارد ، و اين جز با ولايت به معني خلافت سازگار
نيست .

4 ـ اشعاري كه از « حسّان بن ثابت » نقل كرديم
با آن مضمون و محتواي بلند و آن تعبيرات صريح و روشن ، نيز گواه ديگري بر اين مدّعا
است ، و به اندازه كافي در اين مسأله گويا است ( بار ديگر آن اشعار را مطالعه
فرمائيد ) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسندِ احمد ، جلد 4 ، صفحه 281 ( طبق نقل فضائل الخمسة ، جلد 1 ، صفحه 432 ) .

2 . تاريخ بغداد ، جلد 7 ، صفحه 290 .

3 . فيض القدير ، جلد 6 ، صفحه 217 ؛ الصّواعق ، صفحه 107 .

45

2 . آياتي از سوره معارج در تأييد داستان غدير

بسياري از مفسّران و راويان حديث ، در ذيل آيات
اوّليّه سوره معارج ( 1 ) ، شأن نزولي نقل كرده اند كه
خلاصه اش چنين است :

پيامبر اسلام ( صلي
الله عليه وآله ) علي ( عليه السلام ) را در غدير خم به خلافت
منصوب كرد و درباره او فرمود : « مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ
فَعَلِيٌّ مَوْلاهُ »

چيزي نگذشت كه خبر آن در اطراف پيچيد ، « نعمان بن
حارث فهري » كه از منافقان بود ( 2 ) خدمت پيامبر ( صلي
الله عليه وآله ) آمد و عرض كرد :

تو به ما دستور دادي كه شهادت به يگانگي خدا ، و رسالت تو بدهيم ، ما
هم شهادت داديم ، سپس دستور به جهاد و حج و نماز و زكات دادي ، همه اينها را
پذيرفتيم ، ولي به اينها راضي نشدي ، تا اين كه اين جوان ( اشاره به علي ( عليه السلام ) ) را به جانشيني خود منصوب كردي و گفتي : « مَنْ كُنْتُ مَوْلاه فَعَليٌّ مَوْلاهُ » آيا اين كار از
ناحيه خودت بوده ، يا از سوي خدا ؟

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « قسم به خدايي كه معبودي جز او نيست ، از ناحيه خدا
است » .

« نعمان بن حارث » روي برگرداند و گفت :

« خداوندا ، اگر اين سخن حق است و از ناحيه تو است ، سنگي از آسمان بر
ما بباران ! »

ناگهان سنگي از آسمان بر سرش فرود آمد و او را كشت . و اينجا بود
كه آيه « سَئَلَ سائلٌ بِعَذاب واقِع » نازل گشت .

آنچه در بالا آمد مطابق روايتي است كه در « مجمع البيان » از
ابوالقاسم حسكاني نقل شده است ( 3 ) ؛ همين مضمون را بسياري از مفسّران اهل سنّت و
راويان احاديث

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « سئل سائل بعذاب واقع * للكافرين ليس له دافع * من الله ذي المعارج ؛ تقاضا كننده اي تقاضاي عذابي كرد كه به وقوع پيوست ، اين عذاب
مخصوص كافران است ، و هيچ كس نمي تواند آن را دفع كند ، از سوي خداوند ذي
المعارج . »

2 . در بعضي از روايات « حارث بن نعمان » و در بعضي « نضر بن
حارث » آمده است .

3 . مجمع البيان ، جلد 9 و 10 ،
صفحه 352 .

46

با تفاوت مختصري نقل كرده اند ، مانند : « قرطبي » در تفسير
معروفش ( 1 ) و آلوسي در تفسير روح المعاني ( 2 ) و ابواسحاق
ثعلبي در تفسيرش ( 3 ) .

علاّمه اميني در كتاب الغدير ، اين روايت را از سي نفر از علماي
اهل سنّت ( با ذكر مدرك و عين عبارت ) نقل مي كند ، از جمله : « سيره حلبي » ؛ « فرائد السّمطين » حمويني ؛ « درر السّمطين » شيخ محمّد زرندي ؛ « السّراج المنير » شمس الدّين شافعي ؛ « شرح جامع الصّغير » سيوطي ؛ « تفسير غريب
القرآن » حافظ ابو عبيد هروي ؛ « تفسير شفاء الصّدور » ابوبكر نقّاش موصلي و كتابهاي ديگر .

بعضي از مفسّران يا محدّثاني كه فضائل علي ( عليه السلام ) را با ناخشنودي مي پذيرند ايرادهاي
مختلفي بر اين شأن نزول گرفته اند ، مهمترين آن چهار اشكال زير است كه صاحب
تفسير المنار و بعضي ديگر ، بعد از نقل روايت فوق مطرح كرده اند :

ايراد اوّل ـ سوره معارج مكّي است ، و تناسبي با داستان غدير خم ندارد .

به عنوان مثال ، سوره عنكبوت از سوره هاي مكّي است ، در حالي
كه ده آيه اوّل آن طبق گفته « طبري » در تفسير معروفش ، و همچنين « قرطبي » در تفسيرش و
بعضي ديگر از دانشمندان ، در مدينه نازل شده است . ( 4 )

همچنين هفت آيه اوّل سوره كهف كه به عنوان
سوره مكّي شناخته شده طبق تفسير قرطبي و اتقان سيوطي در
مدينه نازل شده است و موارد متعدّد ديگر . ( 5 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير قرطبي ، جلد 10 ، صفحه 6757 .

2 . تفسير ثعلبي ، جلد 29 ، صفحه 52 .

3 . مطابق نقل نور الابصار شبلنجي ، صفحه 71 .

4 . تفسير طبري ، جزء 20 ، صفحه 86 ؛
و قرطبي ، جزء 13 ، صفحه 323 .

5 . براي آگاهي بيشتر ، به جلد اوّل كتاب نفيس الغدير ، صفحه 256 و 257 مراجعه فرمائيد .

47

همان گونه كه سوره هايي به عنوان مدني شمرده شده است در
حالي كه آياتي از آن مكّي است ، مانند سوره « مجادله » كه مطابق قول معروف « مدني » است ،
ولي ده آيه اوّل آن ، طبق تصريح بعضي از مفسّران ، در مكّه نازل شده است . ( 1 )

كوتاه سخن اين كه ، موارد فراواني يافت مي شود كه
سوره اي به عنوان مكّي يا مدني معرّفي شده و در تفاسير و قرآنها بالاي آن همين
عنوان را مي نويسند ، در حالي كه بخشي از آيات آن در جاي ديگر نازل شده
است .

بنابراين ، هيچ مانعي ندارد كه سوره معارج نيز چنين باشد .

ايراد دوم ـ در اين حديث آمده است كه
حارث بن نعمان در ابطح خدمت پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) رسيد و مي دانيم ابطح نام درّه اي در مكّه است ، و تناسبي با
نزول آيه بعد از داستان غدير در بين راه مكّه و مدينه ندارد .

پاسخ : اوّلا ؛ تعبير به ابطح تنها در
بعضي از روايات است ، نه در همه روايات . ثانياً ؛ ابطح و
بطحاء به معناي زمين شنزاري است كه سيل از آن جاري شود و در مدينه و جاهاي ديگر نيز
مناطقي وجود دارد كه آن را ابطح يا بطحاء مي نامند ، و جالب اين كه در اشعار
عرب و روايات نيز كراراً به آن اشاره شده است .

ازجمله در اشعار معروفي كه « شهاب الدّين » ( معروف به حيص و بيص ) ( 2 ) در مرثيه اهلبيت ( عليه السلام ) سروده ، از زبان آن
بزرگواران خطاب به قاتلان آنها ، چنين مي گويد :

مَلَكْنا فَكانَ الْعَفْوُ مِنّا سَجِيَّةً * * * فَلَمّا مَلَكْتُمْ سـالَ بِالدَّمِ أَبْطَحُ

وَحَلَّلْتُمُ قَتْلَ الاُساري وَطالَما * * * غَدَوْنا عَنِ الاَسْري نَعْفُوا ونَصْفَحُ ( 3 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير ابي السّعود كه در
حاشيه تفسير رازي نوشته شده ، جزء 8 ، صفحه 148 و السّراج
المنير ، جلد 4 ، صفحه 310 .

2 . نام او « سعد بن محمّد بن سعد بن صيفي تميمي » ملّقب به « شهاب الدّين » و معروف به « حيص و بيص » است . وي از فقهاي شافعي است و بهره فراواني
از علوم مختلف داشت ، ولي در ادبيّات و شعر استادتر بود . درمورد اين كه : چرا معروف به حيص و بيص شد ؟ نوشته اند : « روزي مردم را
در سختي و تنگدستي ديد و گفت : مـا لِلنّـاسِ فِي حَيْص وَبَيْص ؛ چه اتّفاقي رخ داده
كه مردم در تشويش و گرفتاري و فرار و گريز واقع شده اند » از آن پس به اين
عنوان معروف گشت . وي در سال 554 يا 574 يا 577 هـ . ق وفات يافت و در
مقابر قريش مدفون شد . ( ريحانة الادب ، جلد 2 ، صفحه 97 ) .

3 . الغدير ، جلد 1 ، صفحه 255 .

48

ما حكومت كرديم ( اشاره به پيروزي پيامبر ( صلي
الله عليه وآله ) در مكّه است ) و عفو ، سجيّه و فطرت ما بود ( فرمان عفو عمومي
پيامبر ) امّا هنگامي كه شما پيروز شديد خون از ابطح سرازير شد و شما قتل اسيران را
حلال شمرديد ، در حالي كه ما اسيران را مورد عفو قرار مي داديم .

و پر واضح است كه قتل بزرگان اهل بيت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) غالباً در عراق و كربلا و كوفه و
مدينه بود ، و در ابطح مكّه هرگز خوني ريخته نشد ، آري بعضي از اهل بيت ( عليهم السلام ) در « فَخّ » كه حدود دو فرسخ از مكّه فاصله
دارد شربت شهادت نوشيدند ، در حالي كه ابطح در كنار مكّه است .

يكي ديگر از شعرا ، در مرثيه امام حسين ، سالار شهيدان ( عليه السلام ) ، مي گويد :

وَتَاِنُّ نَفْسي لَلرُّبُـوعِ وَ قَدْ غَـدا * * * بَيْتَ النَّبِيِّ
مُقَطَّعُ الاَطْنابِ

بَيْتٌ لاِلِ الْمُصْطَفي في كَرْبَلا * * * ضَرَبُوهُ بَيْنَ أَباطِح وَرَوابي ( 1 )

جان من در آثاري كه از خانه هاي ويران شده پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) باقي مانده ناله مي كند ، از
جمله خانه اي كه از اهل بيت پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) در كربلا بود كه در ميان ابطح ها و رابيه ها بر پا شده بود ( ابطح به معني شنزار ، و رابيه به معني تپّه بلند است ) .

و اشعار فراوان ديگر كه تعبير
به ابطح يا اباطح در آن آمده و به معني آن منطقه
خاص در مكّه نيست . كوتاه سخن اين كه ، درست است كه يكي از معاني ابطح ، نقطه اي
در مكّه است ، ولي معني و مفهوم و مصداق ابطح ، منحصر به آن نقطه
نمي باشد .

3 . ارتباط اين آيه با قبل و بعد از آن چگونه است ؟

بعضي از مفسّران براي كناره گيري از واقعيّتي كه در اين آيه
نهفته است ، به عذر ديگري متوسّل شده و آن اين كه : سياق آيات قبل و بعد ، كه درباره
اهل كتاب است ، تناسبي با مسأله ولايت و خلافت و امامت ندارد ، اين دوگانگي با بلاغت
و فصاحت قرآن سازگار نيست . ( 2 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الغدير ، جلد 1 ، صفحه 255 .

2 . تفسير المنار ، جلد 6 ، صفحه 466 .

49

پاسخ : تمام كساني كه با چگونگي جمع آوري آيات قرآن آشنا هستند
مي دانند كه آيات قرآن تدريجاً و به مناسبتهاي مختلف نازل شده است ، به همين
دليل بسيار مي شود كه يك سوره درباره مسائل مختلفي سخن مي گويد ، بخشي از
آن درباره فلان « غزوه » است ، بخشي ديگر درباره فلان « حكم و تشريع » اسلامي است ، بخشي
با « منافقين » سخن مي گويد ، و بخشي با « مؤمنين » ؛ مثلا اگر سوره نور را مورد
توجّه قرار دهيم ، مي بينيم بخشهاي مختلفي دارد كه هر كدام ناظر به مطلبي است ،
از « توحيد » و « معاد » گرفته تا اجراي « حدّ زنا » و داستان « اِفْك » و مسائل مربوط به « منافقين » و « حجاب » و غير اينها ( ساير سوره هاي طولاني قرآن نيز كم و بيش چنين
است ) هر چند در ميان مجموعه اجزاء يك سوره ، پيوند كلّي و عام وجود دارد .

دليل اين تنوّع محتواي سوره همان است كه گفته شد : قرآن تدريجاً و
بر حسب نيازها و ضرورتها و در وقايع مختلف نازل شده است ، و هرگز به شكل يك كتاب
كلاسيك نيست كه موضوع واحدي را ، كه از پيش تعيين شده ، دنبال كند .

* * *