بخش 7
تاریخچه تشیع جغرافیای مذهب شیعه میراث اهل بیت دو کتاب بزرگ نقش شیعه در علوم اسلامی آخرین سخن
تاريخچه تشيع
ما معتقديم : مبدا پيدايش تشيع ، عصر پيامبر ( ص ) و سخنان آن حضرت بوده
است و اسناد روشني براي اين مطلب در دست داريم :
از جمله بسياري از مفسران در تفسير آيه شريفه : « ان الذين آمنوا و
عملوا الصالحات اولئك هم خير البرية ، كساني كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند
بهترين مخلوقات ( خدا ) هستند . » ( 35 ) اين حديث را از پيامبر اكرم ( ص ) نقل
كردهاند كه فرمود : « منظور از اين آيه ، علي ( عليه السلام ) و شيعيان اوست » .
از جمله مفسر معروف « سيوطي » در « الدر المنثور » از « ابن عساكر » از جابر
بن عبد الله نقل ميكند كه ما خدمت پيامبر ( ص ) بوديم كه علي ( عليه السلام ) به سوي ما آمد
هنگامي كه چشم پيامبر ( ص ) به او افتاد فرمود : « و الذي نفسي بيده ان هذا و شيعته لهم
الفائزون يوم القيامة ، سوگند به كسي كه جانم به دست اوست او و شيعيانش رستگاران در
روز قيامتند » سپس آيه « ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات اولئك هم خير البرية » نازل
شد و بعد از آن ، هنگامي كه علي ( عليه السلام ) به مجلس اصحاب پيامبر ( ص ) ميآمد آنها
ميگفتند : « جاء خير البرية ، بهترين مخلوقات خدا آمد ! » ( 36 )
همين معني را « ابن عباس » و « ابو برزه » و « ابن مردويه » و « عطيه عوفي » ( با تفاوتهاي مختصري ) نقل كردهاند . ( 37 )
به اين ترتيب ميبينيم كه انتخاب نام « شيعه » براي كساني كه ارتباط
با علي ( عليه السلام ) داشتند ، در همان عصر پيامبر ( ص ) صورت گرفته ، و اين نام را پيامبر ( ص ) به
آنها داده است نه اين كه در عصر خلفا و يا در زمان صفويه يا غير آن پيدا شده باشد .
ما در عين اين كه به فرق اسلامي ديگر احترام ميگذاريم و با آنها
در يك صف جماعت نماز ميخوانيم ، و در زمان و مكان واحدي حجبجا ميآوريم و در اهداف
مشترك اسلام همكاري ميكنيم ، معتقديم پيروان مكتب علي ( عليه السلام ) داراي ويژگيهايي هستند ، و
مورد توجه و نايتخاص پيامبر ( ص ) بودهاند ، به همين دليل ما پيروي از اين مكتب را
برگزيدهايم .
گروهي از مخالفان شيعه اصرار دارند كه رابطهاي ميان اين مذهب
و « عبد الله بن سبا » برقرار كنند ، و پيوسته اين سخن را تكرار ميكنند كه شيعيان ، پيرو
عبد الله بن سبا هستند كه در اصل يهودي بوده ، و سپس اسلام را اختيار كرده ! اين سخن
بسيار عجيب است ، زيرا بررسي تمام كتب شيعه نشان ميدهد كه پيروان اين مكتب كمترين
علاقهاي به اين مرد ندارند ، بلكه در تمام كتب رجال شيعه « عبد الله بن سبا » به عنوان
مردي گمراه و منحرف معرفي شده و طبق بعضي از روايات ما ، علي ( عليه السلام ) فرمان قتل او را به
خاطر مرتد بودنش صادر كرده است . ( 38 )
از اين گذشته اصل وجود تاريخي عبد الله بن سبا زير سؤال است و
بعضي از محققان معتقدند او يك فرد افسانهاي است و وجود خارجي نداشته است تا چه رسد
به اين كه بنيانگذار مذهب شيعه باشد ( 39 ) و به فرض كه او را يك مرد
افسانهاي ندانيم از نظر ما فرد گمراه و منحرفي بوده است .
جغرافياي مذهب شيعه
اين نكته حائز اهميت است كه مركز شيعيان هميشه كشور ايران نبوده
است ، بلكه در همان قرون نخستين اسلام مراكز متعددي داشتند از جمله « كوفه » ، « يمن » و
حتي خود « مدينه » ، و در شام علي رغم تبليغات زهرآگين « بني اميه » نيز ، مراكز متعددي
براي شيعيان وجود داشت ، هر چند به وسعت مراكز شيعه در « عراق » نميرسيد . در سرزمين
پهناور مصر نيز هميشه گروههايي از شيعه ميزيستهاند حتي در عصر خلفاي فاطمي حكومت
مصر به دست مرداني از شيعه بوده است . ( 40 )
هم اكنون در كشورهاي مختلف جهان گروههايي از مسلمانان شيعه وجود
دارند از جمله در كشور سعودي ، جمعيت زيادي از شيعيان در « منطقه شرقيه » زندگي
ميكنند ، و روابط خوبي با ساير فرق اسلامي دارند ، هر چند دشمنان اسلام هميشه سعي
داشته و دارند كه ميان مسلمانان شيعه و غير آنها بذر عداوت و دشمني و سوء ظن و
بدبيني بپاشند و آتش نزاع و اختلاف و جنگ را در ميان آنها روشن كنند و هر دو گروه
را تضعيف نمايند .
مخصوصا امروز كه « اسلام » به عنوان يك قدرت عظيم جهاني در برابر
شرق و غرب مادي ، قد بر افراشته ، و مردم جهان را كه از تمدنهاي مادي سر خورده و مايوس
شدهاند به سوي خود فرا ميخواند ، يكي از مهمترين اميد دشمنان اسلام براي در هم
شكستن قدرت مسلمين و سست كردن آهنگ پيشرفت اسلام در جهان به اين است كه به آتش
اختلاف مذهبي دامن زنند و مسلمانان را به هم مشغول دارند ، بي شك اگر پيروان تمام
مذاهب اسلامي ، بيدار و هوشيار باشند ، ميتوانند اين توطئه خطرناك را از بين ببرند .
گفتني است كه « شيعه » مانند « اهل سنت » فرقههاي متعددي دارند ، ولي
مشهورتر و معروفتر از همه ، شيعه اثني عشري است كه رقم عمده شيعيان جهان را تشكيل
ميدهد .
گر چه تعداد دقيق شيعيان و نسبت آنها به ساير مسلمين جهان روشن
نيست ، ولي مطابق بعضي از آمارها ، عدد آنها حدود دويست تا سيصد ميليون نفر است كه
تقريبا يك چهارم مسلمانان جهان را تشكيل ميدهد .
ميراث اهل بيت ( عليهم السلام )
پيروان اين مكتب روايات زيادي از رسول خدا ( ص ) از طريق ائمه اهل
بيت-عليهم السلام-نقل كردهاند ، و روايات زياد ديگري از علي ( عليه السلام ) و ساير امامان-عليهم
السلام-دارند كه امروز از منابع اصلي معارف و فقه شيعه محسوب ميگردد ، از جمله
كتابهاي چهار گانه زير كه به كتب اربعه معروف شده است : « كافي » ، « من لا يحضره
الفقيه » ، « تهذيب » و « استبصار » را ميتوان نام برد . ولي تكرار اين موضوع را ضروري
ميدانيم كه هر حديثي در يكي از اين منابع معروف يا ساير منابع معتبر وجود داشته
باشد به اين معني نيست كه آن حديثبه خصوص معتبر است ، بلكه هر حديثي سلسله سندي دارد
كه بايد هر يك از رجال سند آن جداگانه در كتب رجال مورد بررسي قرار گيرد ، هر گاه
تمام رجال سند مورد اعتماد بودند ، آن حديثبه عنوان يك حديث صحيح پذيرفته ميشود ، در
غير اين صورت ، مشكوك يا ضعيف است و اين كار تنها در خور آگاهان و علماي علم حديث و
رجال است .
از اين جا به خوبي روشن ميشود كه وضع جمع آوري احاديث در كتب
شيعه با منابع معروف اهل سنت متفاوت است چرا كه در كتب معروف صحاح مخصوصا صحيح
بخاري و صحيح مسلم ، مبناي نويسندگان اين بوده است ، كه احاديثي را گرد آوري كنند كه
نزد آنها صحيح و معتبر بوده است و به همين دليل هر يك از آن احاديث ميتواند ، براي
دستيابي به عقايد اهل سنت مورد استناد قرار گيرد ( 41 ) در حالي كه مبناي
محدثان شيعه به اين بوده كه همه احاديث منسوب به اهل بيت-عليهم السلام-را جمع آوري
كنند ، و شناخت صحيح از غير صحيح را به علم رجال واگذار كردهاند-دقت كنيد .
دو كتاب بزرگ
از منابع مهمي كه جزء ميراثهاي مهم شيعه محسوب ميشود ، نهج البلاغه
است كه مرحوم شريف رضي حدود يك هزار سال قبل از كلمات علي ( عليه السلام ) در سه بخش
خطبهها ، نامهها و كلمات قصار تنظيم كرده است ، و به قدري محتواي آن بالا و الفاظ
زيباست كه هر كس پيرو هر مكتب و آييني باشد اين كتاب را مطالعه كند ، تحت تاثير
محتواي عالي آن قرار ميگيرد ، و اي كاش نه تنها مسلمانان كه غير مسلمانان نيز با آن
آشنا ميشدند ، تا به معارف بلند اسلام در توحيد و مبدا و معاد و مسائل سياسي و
اخلاقي و اجتماعي آشنا شوند .
يكي ديگر از اين ميراثهاي بزرگ ، كتاب صحيفه سجاديه است كه
مجموعهاي است از بهترين و فصيحترين و زيباترين دعاها ، با محتواي بسيار بلند و بالا
و عميق كه در واقع كار همان خطبههاي نهج البلاغه را از طريق ديگري ميكند و جمله
به جمله آن درس تازهاي به انسان ميآموزد ، و به راستي طرز نيايش و مناجات با خداوند
را به هر انساني ميآموزد ، و روح و جان آدمي را نور و صفا ميبخشد .
اين مجموعه چنان كه از نامش پيداست از دعاهاي چهارمين پيشواي مكتب
شيعه ، امام علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب ، مشهور به « سجاد » ( عليه السلام ) است و ما هر
وقتبخواهيم روح دعا و نيايش و توجه بيشتر به درگاه خداوند و عشق به ذات پاكش در ما
پيدا شود به سراغ اين دعاها ميرويم و همچون گياهان نو رس كه از ابر پر بركتبهاري
سيراب ميشوند از آن سيراب ميگرديم .
بيشترين احاديثشيعه كه بالغ بر دهها هزار حديث ميشود از پنجمين
و ششمين امام ، يعني محمد بن علي الباقر ، و جعفر بن محمد الصادق-عليهما السلام-نقل
شده ، و قسمت مهمي نيز از هشتمين امام ، علي بن موسي الرضا ( عليه السلام ) است ، و اين به خاطر آن
است كه اين سه بزرگوار در شرايطي از زمان و مكان بودند كه فشار دشمنان و حكام بني
اميه و بني عباس بر آنها كمتر بود ، به همين دليل توانستند احاديث زيادي كه از رسول
خدا ( ص ) به وسيله پدران و اجدادشان به آنها رسيده بود ، در تمام ابواب معارف و احكام
فقه اسلام از خود به يادگار بگذارند و اين كه مذهب شيعه را مذهب جعفري ميگويند به
خاطر همين است كه بيشترين روايات آنها از امام ششم جعفر بن محمد الصادق ( عليه السلام ) نقل شده
است كه در دوراني ميزيسته كه بني اميه رو به ضعف ميرفتند و بني عباس نيز قدرت
كافي براي فشار بر مردم پيدا نكرده بودند ، و در كتب ما معروف است كه آن حضرت چهار
هزار شاگرد در حديث و معارف و فقه تربيت كرد .
ابو حنيفه امام و پيشواي معروف حنفيه در سخن كوتاهي در توصيف امام
جعفر بن محمد الصادق ( عليه السلام ) ميگويد : « ما رايت افقه من جعفر بن محمد ، من فقيهتر از جعفر
بن محمد ( عليه السلام ) نديدم ! » ( 42 )
مالك بن انس پيشواي ديگر فقه اهل سنت در يكي از سخنان خود چنين
ميگويد : « من مدتي نزد جعفر بن محمد ( عليه السلام ) رفت و آمد داشتم ، او را همواره در يكي از سه
حالت ديدم ، يا نماز ميخواند يا روزه ميگرفت ، يا مشغول تلاوت قرآن بود ، و به اعتقاد
من مردي با فضيلتتر از جعفر بن محمد الصادق از نظر علم و عبادت كسي نديده و نشنيده
است ! » ( 43 ) و چون بنا بر نهايت اختصار و فشردگي مطالب است ، از سخنان ساير
علماي اسلام درباره امامان اهل بيت-عليهم السلام-چشم پوشي ميكنيم .
نقش شيعه در علوم اسلامي
ما معتقديم : شيعه ، در پيدايش علوم اسلامي نقش مؤثري داشته است ، بعضي
معتقدند كه علوم اسلامي از آنها نشات گرفته ، حتي كتاب يا كتابهايي در اين زمينه
نوشته شده و اسناد و مداركي ارائه دادهاند ، ولي ما ميگوييم حداقل ، آنها در پديد
آوردن اين علوم سهم بسزايي داشتهاند ، و بهترين شاهد و گواه اين مساله كتابهايي است
كه از علماي شيعه در علوم و فنون اسلام ديده ميشود . هزاران كتاب در فقه و اصول ، كه
بعضي بسيار گسترده و در نوع خود بي نظير است ، هزاران كتاب در تفسير و علوم قرآني ، و
هزاران كتاب در عقايد و علم كلام ، و هزاران كتاب در علوم ديگر ، بسياري از اين كتابها
هم اكنون در كتابخانههاي معروف دنيا موجود است و در معرض ديد همگان قرار دارد و هر
كس ميتواند صدق اين ادعا را با مراجعه به اين كتابخانهها بداند .
يكي از دانشمندان معروف شيعه اين كتابها را فهرست كرده و در 26
مجلد بزرگ فهرست آن را گرد آوري كرده است . ( 44 ) اين فهرست مربوط به دهها
سال قبل است ، و در اين چند دهه اخير از يكسو تلاش زيادي براي احياي آثار علماي پيشين
شيعه ، و كشف كتب خطي و چاپ آنها صورت گرفته ، و از سوي ديگر براي تصنيف و تاليف
كتابهاي جديد ، كه هنوز دقيقا آمار آن را تهيه نكردهايم ولي بطور مسلم ، در هر رشته از
علوم اسلامي صدها يا هزاران كتاب جديد به رشته تحرير در آمده است .
ما معتقديم : صدق و راستي و امانت از اركان مهم و اساسي اسلام
است ، قرآن مجيد ميگويد : « قال الله هذا يوم ينفع الصادقين صدقهم ، خداوند ميفرمايد
امروز روزي است كه صدق راستگويان به آنها نفع ميبخشد » . ( 45 )
بلكه از بعضي از آيات قرآن استفاده ميشود پاداش اصلي روز قيامت
پاداشي است كه در برابر صدق و راستي به انسان داده ميشود ( صدق و راستي در ايمان ، در
عمل به پيمانهاي الهي ، و در تمام شئون زندگي ) ( ليجزي الله الصادقين بصدقهم ) .
( 46 )
و همان گونه كه در گذشته نيز اشاره شد طبق دستور قرآن ما مسلمانان
ماموريم كه در تمام دوران زندگي همگام و همنشين معصومان و راستگويان باشيم ( يا ايها
الذين آمنوا اتقوا الله و كونوا مع الصادقين ) . ( 47 ) اهميت اين موضوع تا
آن پايه است كه خداوند به پيامبرش دستور ميدهد از خدا بخواهد در هر كاري صادقانه
وارد شود و صادقانه خارج گردد ( و قل رب ادخلني مدخل صدق و اخرجني مخرج صدق ) .
( 48 )
درستبه همين دليل در روايات اسلامي ميخوانيم كه هيچ پيامبري از
سوي خدا مبعوث نشد مگر اين كه صدق و راستي و امانت در برنامههاي اصلي او بوده ( ان
الله عز و جل لم يبعث نبيا الا بصدق الحديث و اداء الامانة الي البر و الفاجر )
. ( 49 )
ما نيز با الهام گرفتن از اين آيات و روايات نهايتسعي و كوشش را
به كار گرفتيم كه در بحثهاي اين كتاب جز راه صدق و راستي نپوئيم و كلامي بر خلاف حق
و امانت نگوييم و اميدواريم كه به لطف پروردگار در اداي اين رسالت توفيق يافته
باشيم انه ولي التوفيق .
آخرين سخن
آنچه در اين مجموعه آمده ، فشردهاي است از عقايد پيروان مكتب اهل
بيت-عليهم السلام-و شيعيان ، در اصول و فروع اسلام كه بدون كمترين تغيير و تحريف بيان
شده ، و به مدارك آن از آيات قرآن و روايات اسلامي و كتب مختلف دانشمندان اسلام
اجمالا اشاره شده است ، هر چند ذكر همه مدارك به ملاحظه اختصار و فشرده بودن بحثها
ممكن نبود ، و ما غير از بيان اجمالي و فشرده در اين كتاب هدفي نداشتيم .
ما معتقديم : اين بحث نتايج زير را در بر دارد :
1-منبع خوبي است كه در عين اختصار ، عقايد شيعه را به روشني و با
نهايت دقتبيان ميكند و همه فرق اسلامي و حتي غير مسلمانان ميتوانند با مطالعه
اين جزوه كوچك ، عقايد پيروان اين مذهب را به طور اجمال و از دست اول در اختيار
بگيرند و براي گرد آوري آن زحمت زيادي كشيده شده است .
2-ما معتقديم : اين جزوه ميتواند اتمام حجت الهي باشد ، براي كساني
كه گاهي ناآگاهانه درباره عقايد ما ، داوري ميكنند يا آن را از افراد مشكوك و مغرض ، و
يا كتابهاي غير معتبر ميگيرند .
3-ما معتقديم : با ملاحظه عقايد بالا ، روشن ميشود كه موارد تفاوت
ميان پيروان اين مكتب و ساير فرق مسلمين چنان نيست كه مانع از همكاري مشترك ، ميان
پيروان اين مذهب و ساير مذاهب اسلامي گردد ، چرا كه نقاط مشترك در ميان همه مذاهب
اسلامي بسيار فراوان است و دشمنان مشتركي نيز همه را تهديد ميكنند .
4-ما معتقديم : دستهايي در كار است كه با بزرگ كردن اختلافات ميان
مذاهب اسلامي ، آتش نزاع و جنگ و خونريزي در ميان آنان روشن كنند ، و اسلام را كه در
عصر و زمان ما ميرود مناطق عظيمي از جهان را زير سايه پر بركتخود قرار دهد ، و
خلاهاي ناشي از فرو ريختن كمونيسم و مشكلات روز افزون و لا ينحل نظام مادي
سرمايهداري را پر كند ، به ضعف بكشاند يا پيشروي اسلام را در جهان متوقف سازد .
مسلمانان نبايد به مخالفان امكان دهند كه در اين كار خود موفق
گردند ، و فرصتهاي بسيار پر ارزشي كه براي شناخت اسلام در جهان حاصل شده از دستبرود .
5-ما معتقديم : اگر علماي مذاهب اسلامي ، دور هم بنشينند و در محيطي
آكنده از صفا و صميميت و دور از تعصب و لجاج ، به بحث و بررسي در مسائل مورد اختلاف
بپردازند ، امكان كم شدن اختلافات بسيار زياد است ، نميگوييم همه اختلافات بر چيده
ميشود ، بلكه ميگوييم از دامنه آن كاسته ميشود ، همان گونه كه در اين اواخر در كشور
ايران گروهي از علماي شيعه و اهل سنت در شهر زاهدان در جلسات متعددي با هم نشستند و
به قسمتي از اختلافات پايان دادند كه شرح آن در اين مختصر نميگنجد . ( 50 )
در پايان دست دعا به درگاه قادر متعال برداشته و عرض
ميكنيم : « ربنا اغفر لنا و لاخواننا الذين سبقونا بالايمان و لا تجعل في قلوبنا غلا
للذين آمنوا ربنا انك رؤف رحيم » . ( 51 )
پايان
پينوشتها :
1-سوره آل عمران ، آيه 190 .
2-سوره انعام ، آيه 65 .
3-سوره انعام ، آيه 50 .
4-سوره انفال ، آيه 22 .
5-سوره كهف ، آيه 49 .
6-سوره توبه ، آيه 70 .
7-سوره آل عمران ، آيه 108 .
8-سوره بقره ، آيه 286 .
9-سوره هود ، آيه 82 .
10-سوره روم ، آيه 41 .
11-سوره رعد ، آيه 11 .
12-سوره نساء ، آيه 79 .
13-بحار الانوار ، جلد 5 ، صفحه 17 ، حديث ، 23 .
14-در كتاب « المسائل المستحدثة » اين مطلب را مشروحا بيان
كردهايم .
15-سوره مائده ، آيه 3 .
16-اصول كافي ، جلد 2 ، صفحه 74 ، بحار الانوار ، جلد 67 ، صفحه 96 .
17-جامع الاحاديث ، جلد اول ، صفحه 18 ، حديث 127 ( احاديث متعدد ديگري
نيز در همان كتاب در اين زمينه وارد شده است ) .
18-سوره مؤمن ، آيه 28 .
19-سوره آل عمران ، آيه 28 .
20-وسائل ، جلد 11 ، صفحه 461 ، حديث 6 ، باب 24 . در بعضي از احاديث تعبير « ترس الله في الارض ، سپر الهي در زمين » شده است .
21-اين حديث را بسياري از مفسران و مورخان و ارباب حديث ، در
كتابهاي معروف خود آوردهاند از جمله واحدي در اسباب النزول ، طبري ، قرطبي ، زمخشري ، فخر
رازي ، بيضاوي و نيشابوري هر كدام در تفسير خود ( ذيل آيه 106 نحل ) آوردهاند .
22-سنن ترمذي ، جلد 1 ، صفحه 354 ، باب 138-سنن بيهقي ، جلد 3 ، صفحه 167 .
23-از جمله « بخاري » در صحيح خود از « جابر بن عبد الله انصاري » در
باب التيمم ( جلد 1 ، صفحه 91 ) و همچنين نسائي در صحيح خود نيز از « جابر بن عبد
الله » در باب التيمم بالصعيد ذكر كرده ، در مسند احمد از ابن عباس نيز نقل شده است
( جلد اول ، صفحه 301 ) و در منابع شيعه نيز از طرق مختلف از پيامبر اكرم ( ص ) نقل شده
است .
24-براي آگاهي از اين روايات و همچنين كلمات بزرگان و حالات آنها
در زمينه « زيارت » به كتاب الغدير ، جلد 5 ، صفحه 93 تا 207 مراجعه شود .
25-براي آگاهي از اين روايات و همچنين از كلمات بزرگان و حالات
آنها در زمينه « زيارت » به مدرك سابق مراجعه شود .
26-اين روايات را در صحيح مسلم و ابو داود و نسايي و مسند احمد و
صحيح ترمذي و سنن بيهقي ميتوان مطالعه كرد .
27-حديث الحسن و الحسين سيدا شباب اهل الجنة ، حسن و حسين دو آقاي
جوانان اهل بهشتند » در صحيح ترمذي از ابو سعيد خدري و حذيفه ( جلد 2 ، صفحه 306 و 307 )
و صحيح ابن ماجه در باب فضائل اصحاب رسول الله و در مستدرك الصحيحين و حلية
الاولياء و تاريخ بغداد و اصابه ابن حجر ، و كنز العمال و ذخائر العقبي و بسياري از
كتب ديگر نقل شده است .
28-ابو مسلم خراساني كه ريشه حكومتبني اميه را قطع كرد ، براي جلب
عواطف تودههاي مسلمان از شعار الرضا لآل محمد كمك ميگرفت ( كامل ابن اثير ، جلد
5 ، صفحه 372 ) .
قيام توابين نيز با شعار يا لثارات الحسين صورت گرفت ( كامل ابن
اثير ، جلد 4 ، صفحه 175 ) .
قيام مختار بن ابي عبيده ثقفي نيز با همين شعار بود ( كامل ، جلد 4 ، صفحه 288 ) .
ميدانيم از جمله گروههايي كه بر ضد بني عباس قيام كردند ، حسين بن
علي صاحب فخ بود ، او هدف خود را در يك جمله خلاصه ميكرد : « و ادعوكم الي الرضا من آل
محمد ، من شما را دعوت به جلب خشنودي آل محمد ( ص ) ميكنم » ( مقاتل الطالبين ، صفحه
299-تاريخ طبري ، جلد 8 ، صفحه 194 ) .
29-كامل ابن اثير ، جلد 2 ، صفحه 163-سيره ابن هشام ، جلد سوم ، صفحه 104 .
30-سوره نساء ، آيه 24 .
31-تفسير طبري ، جلد 5 ، صفحه 9 .
32-الدر المنثور ، جلد 2 ، صفحه 140-سنن بيهقي ، جلد 7 ، صفحه 206 .
33-مسند احمد ، جلد 4 ، صفحه 436-صحيح بخاري ، جلد 7 ، صفحه 16 و صحيح
مسلم ، جلد 2 ، صفحه 1022 تحت عنوان « باب نكاح المتعه » آمده است .
34-اين حديثبه همين عبارت يا عباراتي شبيه آن از نظر محتوا در
سنن بيهقي ، جلد 7 ، صفحه 206 و بسياري از كتب ديگر آمده است ، نويسنده الغدير ، بيست و
پنجحديث از كتب صحاح و مسندها نقل ميكند كه « متعه » در شرع اسلام ، حلال و در عصر
پيامبر ( ص ) و خليفه اول و مقداري از زمان عمر معمول بوده ، سپس او در اواخر عمرش از
آن نهي كرد ( الغدير ، جلد 3 ، صفحه 332 ) .
35-سوره بينه ، آيه 7 .
36-الدر المنثور ، جلد 6 ، صفحه 379 .
37-براي آگاهي بيشتر به پيام قرآن ، جلد 9 ، صفحه 259 به بعد مراجعه
فرماييد .
38- « تنقيح المقال في علم الرجال » در ماده « عبد الله بن سبا » و ساير
كتب مشهور و معروف رجال شيعه .
39-كتاب عبد الله بن سبا ، نوشته علامه عسكري .
40-هنگامي كه شيعيان شام در زمان بني اميه دچار فشارهاي هولناك
شدند ، و در زمان عباسيان نيز آسوده نبودند ، تا آنجا كه بسياري از آنها در زندانهاي
بني اميه و بني عباس جان سپردند ، گروهي راه مشرق را پيش گرفتند و جمعي راه مغرب
را ، از جمله « ادريس بن عبد الله بن حسن » به طرف « مصر » رفت ، سپس از آنجا به « مراكش »
( مغرب ) عزيمت نمود و به كمك شيعيان مراكش ، حكومتي به نام « ادريسيان » تشكيل داد كه از
اواخر قرن دوم تا اواخر قرن چهارم هجري ادامه يافت و دولت ديگري از شيعيان در مصر
تشكيل شد .
اينها كه خود را از فرزندان امام حسين ( عليه السلام ) و از فرزندان فاطمه ( س )
دختر پيامبر ( ص ) ميدانستند و با آمادگي كه در مردم مصر براي تشكيل حكومتشيعي
يافتند دستبه اين كار زدند و از قرن چهارم هجري رسما اين حكومت تشكيل شد و شهر
قاهره را آنها بنا كردند ، خلفاي فاطمي مجموعا چهارده نفر بودند كه ده تن از آنها
مركز حكومتشان مصر بود ، و حدود سه قرن در مصر و ساير نقاط آفريقا حكومت داشتند ، و
مسجد جامع الازهر و دانشگاه الازهر نيز به وسيله آنها ساخته شد ، و نام فاطميان از
نام فاطمه زهرا ( س ) مشتق شده است ( دائرة المعارف دهخدا ، دائرة المعارف فريد و جدي ، و
المنجد في الاعلام ، واژه « فطم » و « زهر » ) .
41-به مقدمه « صحيح مسلم » و « فتح الباري في شرح صحيح
البخاري » مراجعه شود .
42-تذكرة الحفاظ ذهبي ، جلد 1 ، صفحه 166 .
43-تهذيب التهذيب ، جلد 2 ، صفحه 104 ( مطابق نقل اسد حيدر در كتاب
الامام الصادق ، جلد 1 ، صفحه 53 ) .
44-نام اين كتاب الذريعة الي تصانيف الشيعة نوشته مفسر و محدث
معروف ، شيخ آقا بزرگ تهراني است ، تعداد كتابهايي كه با نام و نشان و ذكر مؤلف ، در اين
فهرستبزرگ آمده بالغ بر 68 هزار جلد كتاب ميباشد ، اين كتاب مدتي است چاپ و منتشر
شده است .
45-سوره مائده ، آيه 119 .
46-سوره احزاب ، آيه 24 .
47-سوره توبه ، آيه 119 .
48-سوره اسراء ، آيه 80 .
49-اين حديث در بحار از امام جعفر صادق ( عليه السلام ) نقل شده است ( جلد 68 ، صفحه 2 ) و همچنين در جلد 2 ، صفحه 104 .
50-شرح آن را ميتوانيد در مجله پيام حوزه علميه قم مطالعه
فرماييد .
51-سوره حشر ، آيه 10 .