بخش 1

1

بسم الله الرحمن الرحيم

3

همراه با زائران خانه خدا

تأليف : محمّد تقي رهبر

5

 وَللهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا ^{( 1 )}

پيش گفتار

حج باشكوه ترين جلوه توحيد ، نقطه اوج ايمان ، رايت بلند و پرچم جاودانه اسلام ، ^{( 2 )} ذخيره بزرگ الهي براي همه انسانها و رمز عزت و اقتدار و عظمت مسلمين جهان است .

كعبه نخستين بيت عتيق ، خانه محترم الهي ، مطاف فرشتگان ^{( 3 )} و رسولان و موحّدان است كه براي خير و سعادت بشريت بپا گرديده  اِنَّ اَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً . ^{( 4 )}

و مسجدالحرام ، حريم انوار و قبله نيايش خدا پرستان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران : 97

2 . قال علي ( عليه السلام ) : « جَعَلَهُ سُبحانَهُ وَتَعالي لِلاسلامِ عَلَماً وَلِلْعائِذِينَ حَرَماً . » نهج البلاغه ، خطبه اول .

3 . عن ابي عبدالله ( عليه السلام ) قال : « لمّا أفاض آدم من مني تَلَقّتْهُ الملائكة فقالت : يا آدم بُرَّ حجّك أما إنّا قد حَجَجْنا هذا البيت قبل أنْ تحجّه بألفَيْ عام . » وسائل الشيعه ، ج8 ، ص5 ؛ كافي ، ج4 ، ص194

4 . آل عمران : 97

6

است كه هر صبح و شام به سوي آن نماز مي گزارند و در حيات و ممات رو به سوي آن دارند  وَحَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ . . ^{( 1 )}

و مكه شهر نيايش و دعا و تضرّع و بُكا ، بلد امن پروردگار ، مهبط وحي و محل نزول فرشتگان و ميعادگاه طلايه داران رسالت توحيد ، از آدم تا ابراهيم و از ابراهيم تا محمد ( صلّي الله عليه وآله ) و اوصياي آن حضرت ( عليهم السلام ) است .

و حرم ، حريم امن الهي است براي انسان ها و همه جانداران و گياهان  وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً ^{( 2 )} و هر كس بدان پناه برد از غضب خدا در امان است . ^{( 3 )}

جاي جاي مكه و مدينه و كوه ها و دشتهايش ، گنجينه خاطره هاي جاودانه اي است كه دست زمان و حوادث زمين آن را نسوده و با حيات ايمان زنده و با تاريخ زندگاني طلايه داران اسلام و ختم رسولان و امامان معصوم ( عليهم السلام ) و رجال فضيلت و تقوا آميخته است و از اينرو است كه مكه ، مدينه ، حرم و كعبه از جغرافيا فراتر رفته و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 146-144

2 . آل عمران : 97

3 . قال الصادق ( عليه السلام ) : « من دخل الحرم مستجيراً به ، آمن من سخط الله . » كافي ، ج4 ، ص226

7

تاريخ جاودان هدايت و نهضت رهپويان وادي نور و عدل و محبت تا قيام جهاني حضرت مهدي ( عليه السلام ) است .

هر يك از مواقف و مشاهد و مناسك حج ؛ از ميقات گرفته تا حرم و كعبه و صفا و مروه و ركن و مقام و عرفات و منا و مشعر ، رازهاي نمادين و رمزهاي عميق و عارفانه اي در درون دارد ، كه دريغ است بدان توجه نشود .

و اما مدينه ، شهر پيامبر ، شهر عشق و عاطفه ، با شكوه و جلالش و مسجدالنبي با قبه خضرا و روضه ملكوتي و مناره هاي نور كه فضاي عطرآگين بهشتي اش ، خاطرات نوراني ختم رسولان را تداعي مي كند .

و بقيع با گنجينه هاي ناشناخته و عقده هاي در گلو شكسته و زخمهاي عميقي كه بر سينه دارد از تاريخ مظلوميت و شهادت اولياي خدا سخن مي گويد .

و قبا و شجره و مزار حمزه و مساجد كوچك و بزرگ و محراب ها و مناره ها ، هر يك تذكار نماز و گلبانگ اذان در طول چهارده قرن تاريخ اسلام است .

و حج و زيارت تذكاري است از اين خاطره ها و رازهاي بيشمار .

* * *

و اينك زائر با عشقي بي قرار و شوقي از بند رها و

8

كوله باري از آمال و آرزوها و قلبي پرتپش با لبيك گفتن به نداي ابراهيم ( عليه السلام ) و محمد  ( صلّي الله عليه وآله ) آهنگ اين سفر روحاني را دارد تا جان را صفايي ديگر بخشد و معناي عرفان و عشق را لمس كند و رهتوشه معنوي و تربيتي براي همه عمر و براي حيات جاودانه خويش برگيرد و سوغات سفر بياورد و زادگاه اسلام و آثار رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) را بنگرد و با اهل بيت مظلوم پيامبر راز دل بگويد و تجديد ميثاق كند .

حج فراگيرترين عبادتي است كه جان و تن ، مال و توان ، رنج و راحت ، زمزمه و تفكّر ، وقوف و حركت ، فرد و جمع ، عقل و عشق ، گذشته و آينده ، عبادت و سياست و دنيا و آخرت را در خود جاي داده و هر يك از مراحل آن ، سنگ محكي است براي زائر كه عيار جوهر ايمانش را به نمايش مي گذارد تا تسليم پذيري اش را بيازمايد و سره را از ناسره متمايز سازد .

تحول روحي و اخلاقي فرد پس از حج ، نشانه قبولي اعمال او است . چه ، حج سير و سلوك است و مرز عبور از خود به خدا و فناي در محبوب و صبغه الهي گرفتن و با خدا در ميان خلق بودن ، و از خلق به حق سفر كردن .

اين از يكسو ، از سوي ديگر ؛ كنگره عظيم حج نمايشي است از زيباترين روح همبستگي اهل قبله و پرشكوهترين

9

مراسم عبادي ـ سياسي با حضور امت مسلمان از
همه قشرها و كشورها ، كه سواره و پياده ، از راه دور و نزديك در صف واحدي چون محشر در لواي روح برادري و ايمان به سرزمين وحي مي شتابند تا مدينه فاضله اسلامي را ببينند و برابري و مساوات را شاهد باشند . بيايند
و مسائل جهان اسلام و درد و رنج هاي يكديگر را با يكديگر بگويند و چاره انديشي كنند . و در برابر دشمنان اسلام و جبهه متّحد كفر متحد شده و از جهل و جور
برائت جويند .

* * *

با توجه به آثار معنوي و مادي ، فردي و اجتماعي و عبادي و سياسي حج است كه بر اين فريضه عظيم تأكيد فراوان شده و قرآن كريم آن را حق مستقيم خداوند بر بندگان خوانده است :  وَللهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا . ^{( 1 )}

و روايات معصومين ( عليهم السلام ) با عبارات گوناگون نسبت به حج اهتمام ورزيده و تارك آن را مستوجب عذاب دانسته اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران : 97

10

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« لَو تَرَكَ النّاسُ الحَجَّ لَما نُوظِروا ، أوْ قالَ : أُنْزِلَ عَلَيْهِم الْعَذابُ » . ^{( 1 )}

« اگر مردم حج را ترك كنند مهلت داده نشوند و عذاب بر آنان نازل گردد . »

از اين رو رهبر و دولت اسلامي موظف است در صورتي كه حج تعطيل شود ، مردم را به انجام آن مجبور كند و اگر توان مالي نداشتند از بيت المال امكان تشرف را به آنان بدهد كه خانه خدا خالي از زائر نماند .

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« لَوْ عَطَّلَ النَّاسُ الْحَجَّ لَوَجَبَ عَلَي الإِمَامِ أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَي الْحَجِّ إِنْ شَاءُوا وَإِنْ أَبَوْا ، فَإِنَّ هَذَا الْبَيْتَ إِنَّمَا وُضِعَ لِلْحَجِّ » . ^{( 2 )}

« اگر مردم حج را تعطيل كنند بر امام واجب است آنان رابه حج مجبوركند ؛ چه بخواهندوچه نخواهند ، زيرا اين خانه براي حج نهاده شده است . »

همچنانكه براي حج كنندگان پاداش عظيم اخروي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص13

2 . همان ، ص15 و 16

11

اجر دنيوي مقرر گرديده ، كه روايات آن بسيار است ؛ از جمله اين كه : امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« اَلْحَاجُّ وَالْمُعْتَمِرُ وَفْدُ اللهِ ، إِنْ سَأَلُوهُ أَعْطَاهُمْ ، وَإِنْ دَعَوْهُ أَجَابَهُمْ ، وَإِنْ شَفَعُوا شَفَّعَهُمْ ، وَإِنْ سَكَتُوا ابْتَدَأَهُمْ وَيُعَوَّضُونَ بِالدِّرْهَمِ أَلْفَ [ أَلْفِ ] دِرْهَم » ^{( 1 )} .

« كسانيكه حج يا عمره بجا مي آورند واردين بر خدا هستند ، اگر درخواستي كنند عطا كند ، اگر دعا نمايند اجابت فرمايد و اگر شفاعت خواهند شفاعتشان را بپذيرد ، و اگر سكوت كنند او آغاز كند و به جاي هر درهم ( كه خرج كنند ) هزار درهم ^{( 2 )} عوض داده مي شوند . »

و پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« الْحِجَّةُ ثَوَابُهَا الْجَنَّةُ ، وَالْعُمْرَةُ كَفَّارَةٌ لِكُلِّ ذَنْب » ؛ ^{( 3 )} « پاداش حج ، بهشت است و عمره كفاره هر گناه است . »

حال كه جايگاه حج و عظمت اين هجرت الهي را به نحو اجمال وگذرا ديديم ، شايسته و ضروري است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ، ج4 ، ص255

2 . در بعضي از نسخ يك ميليون درهم آمده است .

3 . همان .

12

زائر با آگاهي كامل آهنگ سفر كند و دانستني هاي لازم را از آغاز تا پايان در زمينه احكام و مناسك و اسرار حج و اخلاق و آداب و وظائف و مقررات مربوطه بداند ، و « فقه اين سفر » را فرا گيرد تا چشم و گوش بسته نباشد و اعمال خود را با شرايط « صحت » و « قبول » انجام دهد و از دست آوردهاي معنوي و فردي و جمعي اين سفر انسان ساز بيشتر و بهتر بهره گيرد . براي آگاهي و حسن انجام اين عبادت ارزشمند ، كه معمولا براي اكثر افراد يك بار در طول عمر اتفاق مي افتد ، دست اندركاران حج ، روحاني گروه ، مدير كاروان و تلاش و توجه خود زائر قبل از عزيمت و در حين سفر ، نقش اساسي دارد . عمده اين آگاهي ها بايد قبل از عزيمت صورت پذيرد .

دانستني هاي اين سفر بسيار است و در حوصله اين مقال نمي گنجد .

اما هدف اصلي اين نوشتار مروري است بر اخلاق و آداب معاشرت و معيشت در سفر و نگرشي اجمالي بر پاره اي از اسرار معنوي حج و اشاراتي درباره مناسك و اماكن زيارتي مكه و مدينه و برخي تذكرات ضروري براي زائران خانه خدا كه ذيل چند عنوان مي نگريم :

* مقدمات سفر حج

13

* آداب و اخلاق در حج

* خلاصه اي از مناسك حج و عمره

* آثار تاريخي و مذهبي مكه

* مساجد و مشاهد بين مكه و مدينه

* اسرار معنوي حج

* اعمال مدينه منوره

* مساجد و اماكن مقدسه مدينه منوّره

لازم به ذكر است كه عناوين « مقدمات سفر حج » ، « آداب و اخلاق در حج » و « اسرار معنوي حج » در مرحله نخست بوسيله مؤلف تهيه شده بود تا تحت عنوان آداب و اخلاق سفر حج ارائه گردد ، امّا بمنظور تتميم فائده مناسب ديده شد خلاصه اي از آداب و مناسك حج و اعمال مدينه منوره و مشاهد و اماكن مقدسه ضميمه گردد ، لذا بخشهاي « خلاصه اي از مناسك حج و عمره » و « اعمال مدينه منوره » با اقتباس از كتابهاي « مناسك مصوّر حج » و « ادعيه و آداب حرمين » و نيز اماكن مكّه ومدينه از كتاب « عرشيان » تأليف دانشمند گرانمايه جناب آقاي دكتر سيد جعفر شهيدي با برخي تغييرات ، بدان ضميمه گرديد . به اميد آن كه اين مجموعه براي زائران گرامي حرمين شريفين سودمند و هدايتگر باشد .

14

مقدمات سفر حج

* يادگيري و تمرين احكام و مناسك

* اداي حقوق واجب

* تهذيب نفس و توبه

* لوازم سفــر

1 ـ يادگيري و تمرين احكام و مناسك

يادگيري احكام شرعي و مناسك حج مهمترين وظيفه زائر است ؛ زيرا او براي انجام عبادتي ره مي سپرد كه اگر صحيح انجام نشود سعي و تلاشش بيهوده و موجب پشيماني وي خواهد بود .

حال كه زائر پس از انتظار طولاني ، توفيق تشرف به
حج و عمره را به دست آورده ، بيش از هر چيز ، بايد به
اصل مطلب كه همانا صحت و قبولي اعمال اوست بينديشد .

15

الف ـ نماز

در اين ميان فراگيري نماز و اصلاح قرائت و اذكار و صحيح انجام دادن غسل و وضو و ساير مقدمات و مقارنات نماز ، از وظايف مهم است ؛ زيرا نماز جزئي است از اعمال عمره و حج ، بعلاوه آن كه نماز يك فريضه يوميه همگاني است از اول تكليف تا پايان عمر ، براي همه كس در همه حال ، در سفر و حضر ، سلامت و بيماري ، امن و خوف و . . . و تقصير در انجام آن و كوتاهي در يادگيري احكامش گناهي است نابخشودني و اگر نماز بدرستي و در قالب احكام مقرره انجام نگيرد و پذيرفته نشود ، ساير اعمال نيز قبول نخواهد شد چنانكه در روايات آمده است : « فَإِنْ قُبلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا » .

بنابراين ، قبولي حج و صحت آن منوط به صحت نماز و قبولي آن است و اگر غفلت و بي توجهي به اين وظيفه مهم بشود نه تنها حج وعمره پذيرفته نيست كه در امور خانوادگي و زناشويي نيز عواقب نامطلوبي ببار خواهد آورد .

بنابر اين ، زائر خانه خدا ، بايد قبل از عزيمت ، نزد علماي محل يا كساني ديگر كه نمازشان صحيح است ، نماز و احكام مربوط به آن را كنترل كند و اگر اشكالي داشت بطور جدي در رفع و اصلاح آن بكوشد و قبل از عزيمت

16

در جلسات آموزش احكام ، نزد روحاني گروه تمرين كند و در طي سفر نيز براي رفع اشكالات بكوشد و به جاي صحبت هاي غير مفيد ، با همسفران از احكام و مسائل سخن بگويد و زائران يكديگر را در اصلاح قرائت و حمد و سوره ياري دهند .

ب ـ مناسك حج و عمره

آشنايي با مناسك حج و عمره از ديگر وظايف شرعي و مقدماتي زائر است .

چه از طريق خواندن كتاب مناسك ، طبق فتواي مرجع تقليد خود كه بايد از قبل مشخص كرده باشد ، و چه از طريق شركت در جلسات آموزشي كه پيش از حركت طي چند هفته تشكيل مي شود . در اين مرحله تصوير كلّي حج و عمره ، آداب احرام ؛ يعني « پوشيدن لباس مخصوص ، نيّت و تلبيه » و احكام آن و نيز محرّمات بيست و چهارگانه احرام و دعاهاي مربوطه شايان توجه است و نيز يادگيري « عمره تمتع » و اركان آن : « احرام ، طواف ، نماز طواف ، سعي و تقصير » و « عمره مفرده » كه علاوه بر اينها « طواف نساء و نماز طواف نساء » دارد و جزئيات احكام و دعاهاي مربوطه ديگر ، و نيز اعمال « حج تمتع » شامل : « احرام در

17

مكه ، وقوف به عرفات ، وقوف به مشعر ، رمي جمره عقبه در منا ، قرباني ، حلق ، مبيت در منا در شبهاي يازدهم و دوازدهم و رمي جمرات در روزهاي آن » ، و سپس « اعمال مكه » شامل : « طواف ، نماز طواف ، سعي صفا و مروه ، طواف نساء و نماز آن » ، و احكامي كه هر يك دارد . ( بعلاوه وظايف اخلاقي كه خواهد آمد . )

اينها اصول اوليه مناسك است كه بايد زائر جزئيات و فروع آن را بداند و بخواند و با حضور روحاني گروه تكرار كند و در عمل نيز با پيروي روحاني و راهنمايان خود ، در حسن انجامش بكوشد . تجربه نشان داده است كه كوتاهي در فراگيري مناسك و يا تكروي در انجام آنها ، مشكلاتي براي زائر بوجود آورده كه پس از مراجعت به وطن ، متوجه آن شده و قابل جبران نبوده است .

2 ـ اداي حقوق واجب

حج و عمره و هيچ عبادت ديگر ، با مال حرام پذيرفته نيست و اصولا يك مسلمان بويژه زائر خانه خدا و قبر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را نمي سزد مال و دارائيش به حرام آلوده باشد . بنابر اين اگر زائر تا كنون پايبند وجوهات شرعيه نبوده ، حتماً به عالم و فقيهي رجوع كند و واجبات مالي خود را از

18

آغاز اشتغال و درآمد ، حساب كند و خمس يا زكات يا نذورات و صدقات واجب ديگر را كه بر ذمّه اوست بپردازد و اگر تعهّدي در پرداخت نمود ، بعداً خود را به پرداخت آن ملزم بداند كه در توقيع شريف حضرت مهدي ـ عجل الله تعالي فرجه ـ آمده است :

« لَعْنَةُ اللهِ وَالْمَلائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ عَلَي مَنْ أَكَلَ مِنْ مَالِنَا دِرْهَماً حَرَاماً » . ^{( 1 )}

« لعنت خدا و ملائكه و تمام مردم بر كسي باد كه يك درهم از مال ما را به حرام بخورد . »

همچنين حقوق واجب خلق و حق الناس و مطالبات و ديون را بپردازد و از صاحبان حقوق حلّيت بخواهد و مال خود را اگر به حرام ، ربا ، غصب يا رشوه و حق الناس آلوده بود ، در اصلاح آن بكوشد و از خداوند معذرت خواهي كرده و توبه نمايد و تكليف مطالبات و بدهي هاي خود را روشن كند و صاحبان حق را نيز به هر گونه كه ممكن است راضي نمايد و بهتر آن كه وصيت نامه اي بنويسد .

مسائل اخلاقي و حقوق ديگر

اگر زائر با كسي كدورتي داشته و يا كساني از او ناراضي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احتجاج طبرسي ، ص480

19

بوده اند و به دلائل اخلاقي و غير آن ، مديون ديگران است بايد قبل از عزيمت ، در اصلاح آنها همت گمارد . حقوق اخلاقي پدر و مادر ، همسر ، خويشاوندان ، همسايگان ، شريك و ساير مسلمانان از اين موارد است . اگر از كسي غيبتي كرده يا به او تهمتي زده و يا كينه و عداوتي در دلش بوده ، خود را از آلودگي آن پاكيزه كند و از ذمّه آن بدر آورد ؛ زيرا حقوق منحصر به مسائل مالي نيست و مسائل اخلاقي اگر مهمتر نباشد دست كمي ندارد .

امام صادق ( عليه السلام ) در حديث « مصباح الشريعه » كه
بعداً خواهد آمد ، با اشاره به اداي حقوق خلق
مي فرمايد :

« وَاخْرُجْ مِنْ حُقُوق تَلْزِمُكَ مِنْ جِهَةِ الْمَخْلُوقِينَ » .

( حال كه عزم حج داري ) « حقوقي راكه ازناحيه خلق بر ذمه توست ادا كن و از ذمه آنها بدر آي . »

3 ـ تهذيب نفس و توبه

زائر گرامي ! بدان كه سفر مهمي را در پيش داري ، مي خواهي به مهماني خداوند بروي . حج هجرت الي الله است و وارد شدن در محضر دوست . براي اين مهماني

20

بزرگ بايد خود را مهيا و روح خود را مصفا كني و هفته ها پيش از عزيمت ، با مراقبتهاي اخلاقي لازم و مجاهده و خودسازي ، در تهذيب نفس بكوشي تا شايسته چنين ضيافت روحاني شوي ، چشم و گوش و دست و زبان خود را از گناه مصون داري و از گناهان گذشته توبه و استغفار كني و با عبادت و رياضت و نماز بيشتر و تلاوت قرآن و دعاهاي مأثوره و تفكر و تأمل خود را پيرايش نموده و آرايش معنوي بدهي و در حفظ ظاهر و چهره ايماني اهتمام ورزي تا شايستگي تشرف به حضور حق را پيدا كني و لايق زيارت رسول الله و ائمه طاهرين شوي و از عبادات خود لذت ببري و با عمل مقبول و سعي مشكور برگردي . علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« كَيْفَ يَجِدُلَذَّةَ الْعِبَادَةِ مَنْ لا يَصُومُ عَنِ الْهَوَي » ؛ ^{( 1 )} « كسي كه از هواي نفس خودداري و امساك نورزد ، چگونه لذت عبادت را دريابد ؟ »

عراقي گويد :

به طواف كعبه رفتم به حرم رهم ندادند * * * كه برونِ در چه كردي كه درون خانه آيي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تصنيف غرر الحكم ، ص199

21

در اين خصوص شايسته است ، روحانيون محترم كاروانها گفتار امام سجاد ( عليه السلام ) با شبلي را براي زائران بيان كنند كه بسيار مفيد و آموزنده است و همچنين سخنان امير مؤمنان ( عليه السلام ) را در نهج البلاغه و بيانات امام صادق ( عليه السلام ) و امام رضا ( عليه السلام ) را در علل الشرائع و وسائل الشيعه و ساير كتب حديث كه گنجينه هاي پربهايي است .

4 ـ لوازم سفر

در سفر حج و عمره نمي توان همه امكانات را همراه داشت و لذا بايد به لوازم ضروري بسنده كرد ؛ بخشي از لوازم و امكانات اين سفر بوسيله سازمان حج و زيارت ، كاروان ها و هيأت پزشكي تهيه و تأمين مي شود و بخشي ديگر را شخص زائر بايد براي خود تدارك كند كه موارد آن بوسيله مدير كاروان و از طريق جزوات آموزشي به اطلاع زائران مي رسد .