بخش 3

101

دوست گرفتن برادران ديني به خاطر خدا ،

جوانمردي در وطن ، بخشيدن غذا ، خوش خلقي و شوخي بدون معصيت را نشانه هاي جوانمردي در سفر دانسته اند . ^{( 1 )}

شوخي با ديگران اگر با تمسخر و يا غيبت و امثال آن همراه باشد گناه و معصيت است ، ليكن ديگران را خوشحال نمودن و خستگي را از تن آنان زدودن ، از عبادات شمرده مي شود .

صفوان جمّال گويد :

مُعَليّ بن خُنَيس هنگام رفتن به سفر ، براي خداحافظي خدمت امام صادق ( عليه السلام ) آمد . حضرت به او فرمود :

اي مُعَليّ ، بهوسيله خدا عزّت را طلب كن تا خداوند به تو عزّت بخشد .

معلّي گفت : اي فرزند رسول خدا ، چگونه ؟

حضرت فرمود :

اي مُعلّي ، از خداوند متعال بترس تا همه كس از تو بترسند . اي مُعَلّي ، با بخشش به برادرانت ، به آنان اظهار دوستي كن ؛ زيرا خداوند بخشش را وسيله دوستي و عطا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج73 ، ص266 ، ح2

102

نكردن به ديگران را وسيله دشمني قرار داده است . به خدا قسم اگر شما از من چيزي بخواهيد و آن را به شما ببخشم براي من بهتر از آن است كه از من چيزي طلب نكنيد و من نيز آن را به شما ندهم و درنتيجه مرا دشمن بداريد .

و هرگاه خداوند عزّوجلّ به دست من خيري جاري كند و آن به شما برسد ، همان مورد پسند و ستايش خدا است . ^{( 1 )}

39 ـ مدارا با بيماران

در مسافرت ها بسيار پيش مي آيد كه يكي از همراهان مبتلا به بيماري مي شود و دوستانش به

وي كم توجه يا بي توجهي مي كنند . چه بسا مي توانند

او را همراه خود به زيارت ببرند ، ليكن به دليل

سختي كار ، از مسؤوليت پذيري خودداري مي كنند . اين

عمل با جوانمردي و اخلاق اسلامي در سفر سازگاري ندارد .

روزي مفضّل بن عُمَر خدمت امام صادق ( عليه السلام ) آمد و بر آن حضرت وارد شد ، امام از او پرسيدند :

با چه كسي همسفر بودي ؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امالي طوسي ، ص304

103

مفضّل گفت : مردي از برادرانم .

حضرت فرمود : او چه شد ؟

گفتم : از وقتي كه وارد مدينه شده ام نمي دانم مكان او كجاست !

امام ( عليه السلام ) به من فرمود :

آيا نمي داني كه اگر كسي كه چهل گام با مؤمني همسفر شود ، خداوند در روز قيامت درباره او از وي سؤال مي كند ؟ ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) در حديثي ديگر فرمود :

« حَقُّ الْمُسَافِرِ أَنْ يُقِيمَ عَلَيْهِ إِخْوَانُهُ إِذَا مَرِضَ ثَلاثاً » . ^{( 2 )}

« حق مسافر آن است كه اگر بيمار شد ، برادرانش تا سه روز كنار او بمانند . »

آن حضرت همچنين فرمود :

« هركس در راهي با برادر ديني خود همراه شود ، سپس از او پيش افتد ، به اندازه اي كه از جلوي چشم رفيق خود پنهان گردد ، به او ستم كرده است » . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج73 ، ص275

2 ـ همان ، ص273

3 ـ بحارالانوار ، ج73 ، ص275

104

40 ـ حل مشكلات همسفران

گاهي در سفر حج ، براي برخي از حاجيان مشكلاتي ؛ مانند گم كردن پول ، بيماري و . . . پيش مي آيد كه شايسته است همسفران ، آن ها را ياري دهند و مشكلاتشان را برطرف كنند .

ابان بن تغلب گويد :

با امام صادق ( عليه السلام ) طواف مي كردم ، مردي از اصحاب ما پيش آمد و با اشاره از من خواست تا براي انجام كاري همراه او بروم ، ليكن من دوست نمي داشتم طواف با امام صادق ( عليه السلام ) را رها كرده ، او را همراهي كنم . پس در همان حال كه طواف مي كردم ، بار ديگر به من اشاره كرد و امام صادق ( عليه السلام ) او را ديد ، پس فرمود :

ابان ، اين مرد تو را مي خواهد ؟

گفتم : آري .

فرمود : او كيست ؟

گفتم : مردي از اصحاب و ياران ما است .

حضرت پرسيدند : آيا با تو هم عقيده و هم مذهب است ؟

گفتم : آري .

حضرت فرمود : نزد او برو .

گفتم : طواف را قطع كنم ؟

105

فرمود : آري .

پرسيدم : اگرچه طواف واجب باشد ؟

فرمود : آري .

ابان گويد : با او رفتم و پس از انجام كار وي ، نزد آن حضرت بازگشتم .

سپس به ايشان عرض كردم : مرا از حقي كه مؤمن به گردن مؤمن ديگر دارد باخبر ساز .

حضرت فرمود : آنان را واگذار و پاسخش را نخواه .

گفتم : فداي شما شوم پاسخ آن را خواهانم و پيوسته اصرار كردم .

آنگاه فرمود : اي ابان ، تا آن جا حق دارد كه نيمي از مالت را به او بدهي !

سپس به من نگريست و عكس العمل مرا در برابر آن مشاهده نموده ، فرمود : اي ابان ، آيا نمي داني كه خداوند عزّوجلّ از آن ها اين گونه ياد كرده كه ديگران را بر خود مقدم مي دارند ؟

گفتم : آري ، فدايت شوم .

فرمود : پس اگر تو مالت را با او قسمت كني ، او را بر خود مقدم نداشتي ، بلكه او را با خود برابر داشتي ، همانا وقتي او را بر خود مقدم داشته اي كه آن نيمه اي كه براي

106

خود نگاهداشته اي به او دهي . ^{( 1 )}

در روايت تنبه آفرين ديگري ، يكي از ياران امام باقر ( عليه السلام ) گويد :

به امام باقر ( عليه السلام ) گفتم : فداي شما گردم ، همانا شيعه نزد ما فراوان است !

فرمود : آيا ثروتمندان به مستمندان كمك مي كنند ؟ آيا نيكوكار از بدكار مي گذرد ؟ آيا با هم برابري و مساوات دارند ؟

گفتم : نه .

امام فرمود :

« لَيْسَ هَؤُلاءِ شِيعَةً الشِّيعَةُ مَنْ يَفْعَلُ هَذَا » . ^{( 2 )}

« اين ها شيعه نيستند ، شيعه كسي است كه اين چنين عمل كند ! »

جميل گويد از امام صادق ( عليه السلام ) شنيدم كه مي فرمود : مؤمنان خدمتگزار يكديگرند .

پرسيدم : چگونه ؟

حضرت فرمود : يعني براي هم سودمند هستند و بعضي براي بعضي ديگر مفيداند . . . . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص171

2 ـ كافي ، ج2 ، ص173

3 ـ كافي ، ج2 ، ص167

107

41 ـ نامه نگاري

خانواده ، خويشان و دوستان مسافر ، از زماني كه او به سفر مي رود تا وقتي كه بر مي گردد ، دوست مي دارند پيوسته از او خبر بگيرند ، در گذشته هاي دور كه ارتباط تلفني محدود بوده و يا در برخي مناطق امكان پذير نبوده است ، مسافران با تلگراف و نوشتن نامه ، خويشاوندان و دوستان خود را از سلامتي خويش باخبر مي ساختند .

امام صادق ( عليه السلام ) در اين زمينه فرمود :

« التَّوَاصُلُ بَيْنَ الاِِخْوَانِ فِي الْحَضَرِ التَّزَاوُرُ وَفِي السَّفَرِ التَّكَاتُبُ » . ^{( 1 )}

« رابطه ميان برادران در وطن با يكديگر ديدار كردن و ديد و بازديد و در سفر ، نامه نگاري است . »

42 ـ شناخت دوست

يكي از بهره هايي كه مي توان از مسافرت گرفت ، شناخت دوستان واقعي و آزمودن آن ها است .

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آثارالصادقين ، ج8 ، ص493

108

« السَّفَرُ ميزانُ الْقَوْم » . ^{( 1 )}

« سفر وسيله سنجش اخلاق مردم است . »

در حكمت هاي منسوب به اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) نيز آمده است :

« السَّفَرُ مِيزانُ الأَخْلاقِ » . ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« هيچ كس را دوست خود مشمار تا آن كه او را در سه چيز بيازمايي :

1 ـ او را به خشم آوري و ببيني كه آيا اين خشم او را از حق به باطل مي كشاند ؟

2 ـ با دينار و درهم ( در امور مالي ) .

3 ـ و زماني كه با او مسافرت كني . ^{( 3 )}

هنگام بروز مشكلات و سختي ها در سفر ، مي توان دوست واقعي را شناخت . زماني كه همه چيز خوب و منظم است ، ميان دوستان مشكلي بروز نمي كند ، ليكن اگر دشواري و سختي پديد آمد و همراه و همسفر ،

پايدار و مقاوم باقي ماند و دوست خود را تنها نگذاشت ، معلوم مي شود در دوستي خويش صادق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مكارم الاخلاق ، ص240

2 ـ شرح ابن ابي الحديد ، ج20 ، ص294

3 ـ المحبة في الكتاب و السنه ، ص99 ، ح406

109

بوده و از اين آزمون موفق بيرون آمده است .

امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) يافتن چنين دوستاني را نيازمند پيمودن راهي بس دراز و طولاني مي داند . ^{( 1 )}

43 ـ راه هاي تحكيم دوستي در سفر

حاجيان معمولاً در سفر حج دوستاني پيدا مي كنند كه تا پايان عمر با يكديگر مأنوس گشته ، همچون برادر با هم زندگي و معاشرت مي كنند .

پيشوايان ديني براي تحكيم اين اخوت و پيوند ، راه هايي را مطرح كرده اند كه به برخي از آن ها اشاره مي كنيم :

1 ـ خوش خويي با مردم

علي ( عليه السلام ) فرمود : « خوش خويي محبت ايجاد نموده و دوستي را پابرجا مي كند » . ^{( 2 )}

2 ـ خوش رفتاري با مردم

علي ( عليه السلام ) فرمود : « هركس خوش رفتاري پيشه كند ، دوستانش فراوان شوند » . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ المحبه في الكتاب و السنه ، ص101 ، ح418

2 ـ المحبة في الكتاب و السنه : ص66 ، ح190

3 ـ همان ، ص67 ، ح199

110

3 ـ اخلاص در دوستي

علي ( عليه السلام ) فرمود : « دوست واقعي از دوستي اش برنمي گردد ، گرچه در حقّش جفا شود » . ^{( 1 )}

4 ـ خوش رويي

علي ( عليه السلام ) فرمود : « خوش رويي و گشاده رويي ، ] موجب [ دوام دوستي است » . ^{( 2 )}

5 ـ رعايت ادب

امام كاظم ( عليه السلام ) فرمود :

« ادب و احترام ميان خود و برادر ديني ات را از بين مبر ؛ زيرا از ميان رفتن آن ، حيا و شرم را از بين مي برد و برجاي بودن ادب ، پايدار بودن دوستي را به دنبال دارد » . ^{( 3 )}

6 ـ اظهار دوستي

علي ( عليه السلام ) فرمود : « با اظهار دوستي ، دوستي پديد مي آيد » . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ المحبه في الكتاب و السنه : ص67 ، ح201

2 ـ همان ، ص68 ، ح205

3 ـ همان : ح207

4 ـ المحبه في الكتاب و السنه : ص68 ، ح208

111

7 ـ تواضع

علي ( عليه السلام ) فرمود : « ميوه تواضع ، دوستي است » . ^{( 1 )}

8 ـ وفاداري

علي ( عليه السلام ) فرمود : « عامل انس گرفتن مردم ، وفاداري است » . ^{( 2 )}

9 ـ رعايت انصاف

علي ( عليه السلام ) فرمود : « با انصاف ، برادري تداوم مي يابد » . ^{( 3 )}

10 ـ مدارا با مردم

علي ( عليه السلام ) فرمود : « مدارا و نرمي و بخشندگي انسان ، او را محبوب دشمنانش مي كند » . ^{( 4 )}

44 ـ عوامل گسستن دوستي ها

يك سلسله علل و عموامل نيز موجب گسستن دوستي ها و منشأ بروز كينه و دشمني مي گردد كه مسافران و به خصوص زائران بيت الله الحرام بايد از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ المحبة في الكتاب والسنة ، ص68 ، ح212

2 ـ همان ، ص68 ، ح213

3 ـ همان ، ص69 ، ح219

4 ـ همان ، ص70 ، ح223

112

آن ها پرهيز كنند . برخي از آن ها عبارتند از :

1 ـ بدخلقي

علي ( عليه السلام ) فرمود : « هر كه بد اخلاق شود ، دوست و رفيق او نيز ناياب گردد . » ^{( 1 )}

2 ـ عيبجويي

امام صادق ( عليه السلام ) به ابوبصير فرمود : « اي ابو محمد از دين مردم جستجو مكن كه بدون دوست مي ماني . » ^{( 2 )}

3 ـ جدال

علي ( عليه السلام ) فرمود : « كسي كه با برادران خود به بحث و مناقشه بپردازد دوستانش كم مي شوند . » ^{( 3 )}

4 ـ ستيزه جويي

علي ( عليه السلام ) فرمود : « باستيزه گري ، دوستي وجود ندارد . » ^{( 4 )}

5 ـ تنگ چشمي

علي ( عليه السلام ) فرمود : « شخص تنگ چشم ، دوستي ندارد . » ^{( 5 )}

6 ـ تكبر

علي ( عليه السلام ) فرمود : « براي فرد متكبر دوستي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ المحبة في الكتاب و السنه ، ص87 ، ح323

2 ـ همان ، ص88 ، ح329

3 ـ همان ، ص88 ، ح332

4 ـ همان ، ص88 ، ح335

5 ـ همان ، ص88 ، ح343

113

وجود ندارد . » ^{( 1 )}

7 ـ كينه توزي

علي ( عليه السلام ) فرمود : « هيچ كينه توزي را دوستي نيست . » ^{( 2 )}

8 ـ حسدورزي

علي ( عليه السلام ) فرمود : « حسود را دوستي نخواهد بود . » ^{( 3 )}

9 ـ دست انداختن ديگران

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« كسي كه مردم را دست مي اندازد ، نبايد انتظار صداقت در دوستي داشته باشد ! »

10 ـ نيرنگ و فريبكاري

علي ( عليه السلام ) فرمود : « با حيله گري ، هيچ دوستي پايدار نمي ماند . » ^{( 4 )}

45 ـ چشم به مال ديگران نداشتن

مسافر سزاوار است در طول سفر ، چشم به مال ديگران نداشته باشد و عزت و بزرگواري خود را به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ المحبة في الكتاب والسنة ، ص90 ، ح351

2 ـ همان ، ص88 ، ح356

3 ـ همان ، ص88 ، ح358

4 ـ همان ، ص91 ، ح361

114

خصوص در سفر حج حفظ كند .

ابن عباس گويد :

گروهي از اهل يمن بدون تهيه زاد و توشه حج مي گزاردند و مي گفتند : بر خدا توكل مي كنيم ، خداوند اين آيه را نازل كرد :

{ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوي } . ^{( 1 )}

« و براي خود توشه برگيريد كه همانا بهترين توشه تقوا است . » ^{( 2 )}

عكرمه و مجاهد و جز آنان نيز گفته اند :

گروهي از اعراب بدون همراه داشتن غذا و خوراكي لازم به حج آمدند و مي گفتند : ما توكل كننده بر خدا هستيم و برخي نيز مي گفتند : ما حج خانه خدا را انجام مي دهيم و او غذا به ما ندهد ؟

و با اين تفكر ، باري بر دوش ديگران بوده ، غذاي آنان را برخي از همسفرانشان تأمين مي كردند ، آن گاه خداوند آيه { وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوي } را نازل كرد و آنان را از اين كار برحذر داشت . ^{( 3 )}

احمدبن حنبل پيشواي حنبليان ، درباره آنان كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 197

2 ـ تفسير طبري ، ج4 ، ص166 ـ درالمنثور ، ج1 ، ص221

3 ـ تفسير طبري ، ج4 ، ص166 ؛ درالمنثور ، ج1 ، صص220 و 221

115

بدون زاد و توشه به سفر مي روند گفت :

« من آن را دوست نمي دارم ، اينها بر خوراكي هاي مردم توكل كرده اند . » ^{( 1 )}

46 ـ پرهيز از سوء ظن

شايسته است حاجيان كاروان خود را به كانون محبت و صفا تبديل كنند ونسبت به همديگر مهربان و خوشبين باشند و از هر گونه سوء ظني بپرهيزند .

امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) فرمود :

« كار برادر ديني خود را به بهترين وجه توجيه و حمل كن ، تا زماني كه از او كاري سرزند كه راه توجيه را بر تو ببندد و هيچگاه از سخني كه از ( دهان ) برادرت بيرون آيد تا وقتي كه مي تواني محمل خوبي براي آن بيابي گمان بد مبر . » ^{( 2 )}

حسن ظن و خوش بيني نسبت به ديگران ، از برترين ارزش هاي اخلاقي و بزرگترين عطيه ها است . ^{( 3 )}

براي حل مشكل سوء ظن ، پيشوايان اسلام تا آنجا جلو رفته اند كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مغني ابن قدامه ، ج3 ، ص221

2 ـ امالي صدوق ، ص250

3 ـ غرر الحكم ، ح4834

116

« اُطْلُبْ لاَِخِيكَ عُذْراً فَاِنْ لَمْ تَجِدْ لَهُ عُذراً فَالْتَمِسْ لَهُ عُذراً » . ^{( 1 )}

« براي گفتار و كرداري كه ازبرادر تو سر مي زند عذري بجوي و اگر نيافتي عذري بساز ! »

بنابراين ، از آنجا كه حاجيان در سفر حج ، به عبادت خدا روي آورده و در صدد كسب معارف و آمرزش الهي برآمده اند ، لذا بايد به شدت از سوء ظن و بدبيني نسبت به ديگران خودداري كنند ؛ زيرا گمان بد عبادت را تباه مي كند . ^{( 2 )}

47 ـ رازداري

شيوه تقسيم بندي زائران هر كاروان به گونه اي است كه معمولا هر چند نفر در يك اتاق قرار مي گيرند و نزديك به يك ماه شب و روز با هم به سر مي برند ، در چنين وضعيتي طبيعي است كه ميان آنان گفتگوهايي رد و بدل شود كه چه بسا بعضي از آن ها دوست نمي دارند اين سخنان جاي ديگري بيان شود ، از اين رو پيشوايان ديني ما به ما دستور داده اند تا سخنان محرمانه اشخاص

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار ، ج72 ، ص197

2 ـ غرر الحكم ، ح5574

117

را براي كسي بازگو نكنيم .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

آنچه درمجالس گفته مي شود امانت است و

كسي حق ندارد ، سخن هم صحبت خود را براي ديگري بازگو كند مگر آنكه با اجازه او بوده و يا نقل آن ، بيان

خوبي او باشد ^{( 1 )} ( مانند آن كه كسي در مجالس خصوصي ، همسفران خود را به نيكي به عبادت و امثال آن تشويق و ترغيب كرده و اين مطلب براي ديگري بازگو شود ) .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در اين زمينه فرمود :

مجالس امانت اند و فاش كردن راز برادر ديني ، خيانت است پس از اين كار دوري كن . ^{( 2 )}

و در حديث ديگري فرمود :

وقتي دو نفر با يكديگر در جلسه اي صحبت مي كنند ، آنچه با يكديگر در ميان مي گذارند امانت خدا است ، پس جايز نيست كه يكي از آن ها بر خلاف ميل برادر ديني اش آنچه كه او ميل به افشاي آن ندارد را بازگو كند . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص660

2 ـ بحار الانوار ، ج74 ، ص89

3 ـ تنبيه الخواطر ، ج1 ، ص98

118

48 ـ مدارا با حيوانات

حاجيان درسفر حج بايد تمرين كنند تا علاوه بر افراد بشر به حيوانات نيز آزار نرسانند و حقوق همگان را رعايت كنند .

يكي از توصيه هاي معصومين ( عليهم السلام ) رفق و مدارا با چهار پاياني بود كه حاجيان به عنوان مركب در سفر حج از آن ها استفاده مي كردند .

امام سجاد ( عليه السلام ) با شتري چهل مرتبه به حج رفت و در اين مسير طولاني و خطرناك ، يك تازيانه به آن حيوان نزد . ^{( 1 )}

اسماعيل بن ابي زياد به اسناد خود نقل كرده كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

هر چهارپايي به گردن صاحب خود حقوقي دارد :

هر گاه درمنزلي فرود آمد ، ابتدا به آن علوفه دهد و چون از كنار آب مي گذرد به آن آب دهد ، به صورت آن نزند ، و جز در راه خدا بر پشت آن سوار نگردد ، بيش از توان او بار بر آن حمل نكند و بيش از طاقتش آن را راه نبرد . ^{( 2 )}

سكوني به اسناد خود از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نقل كرده كه فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص191

2 ـ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص187

119

خداوند متعال مدارا را دوست دارد و مدارا كننده را كمك مي دهد ، پس هنگامي كه بر چهار پاي لاغري سوار شديد ، در مكان محل استراحت آنان فرود آييد ، اگر زمين آن محل خشك و بي علف بود آن را زودتر حركت دهيد و اگر زمين سرسبز بود پس آنجا فرود آييد ( و آن ها را راحت بگذاريد ) . ^{( 1 )}

در حديث ديگري رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

هر يك از شما با چهارپايي مسافرت كرد ، موقع فرود آمدن در هر منزلي ابتدا به آن آب و علف دهد . ^{( 2 )}

ابن فضال از حماد لحام نقل كرده كه گفت :

قطار شتري از كنار امام صادق ( عليه السلام ) گذر مي كرد ، آن حضرت شتر بار كشي را ديد كه بارش كج شده ، فرمود :

اي غلام ، با اين شتر به عدالت رفتار كن . پس همانا خداوندمتعال عدالت را دوست مي دارد . ^{( 3 )}

گرچه در اين زمان كسي از حيوانات به عنوان وسيله نقليه استفاده نمي كند ، ليكن شايد بتوان اين استفاده را از روايات داشت كه حاجيان موظف اند در حفظ و حراست از وسائل نقليه عمومي مانند هواپيما ، اتوبوس و . . . كوشا و مراقب باشند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص189

2 ـ همان .

3 ـ همان ، ص191

120

49 ـ صبر در برابر مشكلات

طبيعت سفر ، همواره با سختي و مشكلات همراه است ، نظم زندگي به هم مي خورد و دشواري هاي ناخواسته اي بر انسان تحميل مي شود ، بهترين راه مقابله با اين سختي ها ، صبر و بردباري است .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« إِذَا أَرَدْتَ الْحَجَّ . . . وَدَعِ الدُّنْيَا وَالرَّاحَة » . ^{( 1 )}

« هنگامي كه اراده حج نمودي ، دنيا و راحتي را رها كن . . . »

محرم شدن ، از محرمات احرام پرهيز كردن ، در بين جمعيت انبوه حاجيان طواف كردن ، حضور در صحراي عرفات ، كوچ از عرفات به مشعر و در صحراي فاقد امكانات شبي را تا صبح به سر بردن ، پياده به سوي منا در ميان آن جمعيت حركت نمودن و سپس رمي جمرات و سر تراشيدن و . . . سختي هايي دارد كه اگر حاجي عاشقانه هر يك از آن ها را انجام دهد ، سختي ها به لذت روحي مبدّل خواهد شد .

در روايت ديگري امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« مَا مِنْ مَلِك وَلا سُوقَة يَصِلُ إِلَي الْحَجِّ إِلاّ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك الوسائل ، ج10 ، ص172

121

بِمَشَقَّة فِي تَغْيِيرِ مَطْعَم أَوْ مَشْرَب أَوْ رِيح أَوْ شَمْس لا يَسْتَطِيعُ رَدَّهَا وَذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ { وَتَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ إِلي بَلَد لَمْ تَكُونُوا بالِغِيهِ إِلاّ بِشِقِّ الاَْنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ } » . ^{( 1 )}

« هيچ پادشاه و نه هيچ رعيتي به حج نمي رسد مگر اينكه نوعي مشقت و ناگواري در غذا ، آشاميدني ها ، باد توفان ، خورشيد و گرماي هوا او را تحت تأثير قرار مي دهد و اين است معني فرموده خداوند بلند مرتبه كه « اين چهار پايان هستندكه بارهاي شما را به شهر حمل مي كنند و اگر آن ها نبودند شما بامشقت و جان كندن آن را مي برديد ، همانان پروردگار شما مهربان و رحيم است . »

در روايت ديگري امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« وَمَا أَحَدٌ يَبْلُغُهُ حَتَّي تَنَالَهُ الْمَشَقَّةُ » . ^{( 2 )}

هيچ كس به حج دست نمي يابد مگر اينكه مشقت و سختي به او مي رسد .

تحمل سختي و رنج ، خود بخشي از فلسفه حج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص253

2 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص112

122

است كه در آن ، انسان ساخته شده و به ضعف خويش در برابر خداوند بيشتر پي مي برد .

علي بن موسي الرضا ( عليه السلام ) فرمود :

« وَعِلَّةُ اْلحَجِّ . . . وَما فِيهِ مِن اسْتِخْراجِ اْلأَمْوالِ وَتَعْبِ اْلأَبْدانِ وَحَظٌرِها عَنِ الشَّهَواتِ وَالَّلذّاتِ . . . » ^{( 1 )}

« پرداخت اموال ، سختي بدن ها ، دورماندن ازشهوات و لذات و . . . بخشي از فلسفه وجوب حج است . »

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

پدرم امام باقر ( عليه السلام ) پيوسته مي فرمود :

حج از نماز و روزه برتر است ، همانا نمازگزار ساعتي و روزه دار ، يك روز از اهل خود دور مي شود ، اما حاجي بدن خود را به رنج مي افكند و نفس خود را به سختي و اميد وا مي دارد و مال خود را انفاق و مدتي طولاني از خانواده خود دور مي ماند . . . ^{( 2 )}

از جمله سختي هاي حج ، تحمل گرما در فصل تابستان ، به خصوص هنگام حضور در عرفات و منا است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص255 ، ح14

2 ـ مسند احمد ، ج4 ، ص114

123

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« وَمَنْ صَبَرَ عَلَي حَرِّ مَكَّةَ سَاعَةً تَبَاعَدَتْ عَنْهُ النَّارُ مَسِيرَةَ مِائَةِ عَام وَتَقَرَّبَتْ مِنْهُ الْجَنَّةُ مَسِيرَةَ مِائَةِ عَام » . ^{( 1 )}

« و كسي كه يك ساعت بر گرماي مكه صبر كند ، دوزخ يك صد سال از وي دور و بهشت يك صد سال به وي نزديك مي گردد . »

تحمل گرما و ساخته شدن و ايجاد تحول روحي ، انسان حج گزار را به خدا نزديك و از آتش دور مي كند و بر اساس فرموده ائمه معصومين ( عليهم السلام ) اجر كساني كه در سرما و گرما حج به جا مي آورند از ديگران بالاتر است . ^{( 2 )}

در ره منزل ليلي كه خطرهاست به جان * * * شرط اول قدم آن است كه مجنون باشي

گرچه امروزه امكانات فراواني براي حاجيان فراهم شده و منازل به حرمين نزديك تر و راه ها هموارتر و رفت و آمدها سهل تر و آب و غذا فراوان و بهداشتي و خيمه هاي منا ضدآتش و داراي كولر است و آب و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك الوسائل ، ج9 ، ص364 ، ح11088

2 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص174 ، ح14558

124

ساير نيازمندي هاي حجاج به موقع تأمين مي گردد ، ليكن درعين حال اين سفر دشواري هايي دارد كه بايد با صبر و حوصله آنها را تحمل و از كنار آن عبور نمود .

50 ـ مواعظ لقمان به مسافران

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

لقمان به پسرش گفت :

هرگاه با گروهي همسفر شدي ، در كارهاي خود و آنان بسيار با آن ها مشورت كن و با لبخند با آنان برخورد كن ( وخنده رو باش ) و در زاد و توشه اي كه همراه داري نسبت به آنها كريم و بخشنده باش ، هرگاه تو را دعوت كردند بپذير و اگر از تو كمك خواستند آنان را ياري ده ، بيشتر ساكت و خاموش باش و فراوان نماز بخوان و در آنچه كه با خود داري از مركب و مال و توشه ، بسيار بخشنده باش .

هر گاه درامر حقي از تو شهادت خواستند ، شهادت ده و هر گاه از تو مشورت خواستند ، با دقت نظر به آنان پاسخ ده ، و پيش از آن كه درباره چيزي فكر كني و چگونگي آن بر تو روشن شود تصميم نگير و در مشورت دهي به ديگران با شتاب پاسخ نده ، مگر آن كه در حال برخاستن ، نشستن ، غذا خوردن و . . . فكرت را در رابطه با آن امر به كار اندازي . همانا كسي كه براي

125

طرف مشورت خيرخواهي نكند ، خداوند رأي و انديشه او را مي گيرد و ( لباس ) امانت را از او دور كند .

هر گاه ديدي همراهان تو حركت مي كنند ، با آن ها حركت كن و اگر ديدي كار مي كنند تو هم با آنان كاركن و اگر صدقه و يا وامي به كسي دادند تو نيز به ايشان اعطا كن و از آن كه از تو بزرگتر است حرف شنوي داشته باش .

هرگاه همراهانت تو را به چيزي فرمان دادند و از تو چيزي پرسيدند به آن ها آري بگو و نگو خير ؛ زيرا « نه » گفتن عيب و نقص است .

و هرگاه در راه سرگردان مانديد ، از مركب فرود آييد و آن گاه كه ترديد داشتيد بايستيد و مشورت كنيد . . .

فرزندم هرگاه وقت نماز فرارسيد براي هيچ كاري نماز را به تأخير ميانداز ، نماز را بخوان و خود را از اين دَيْني كه به عهده داري راحت كن ، نماز را به جماعت بگزار اگرچه بر سرِ نيزه باشد ^{( 1 )} . . .

هر گاه خواستيد جايي منزل كنيد ، در مكاني فرود آييد كه خوش منظرتر و خاكش نرم تر و پرعلف تر باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كنايه از تنگي مكان است .

126

و آنگاه كه فرود آمدي ، پيش از آن كه بنشيني دو ركعت نماز بگزار و هر گاه نياز به قضاي حاجت داشتي از آنجا فاصله بگير و چون خواستي كوچ كني دو ركعت نماز بگزار ، و با زميني كه در آن فرود آمده بودي وداع كن و بر آن سرزمين و مردم آن جا درود فرست ؛ زيرا هر سرزميني ساكناني از فرشتگان دارد .

اگر مي تواني غذا نخور مگر آن كه نخست بخشي از آن غذا را انفاق كرده باشي و تا زماني كه سوار بر مركبي ، بر تو باد به تلاوت قرآن و تازماني كه مشغول كاري هستي بر تو باد به تسبيح خداگفتن و هر وقت كار خاصي نداري برتو باد به دعا . . . ^{( 1 )}

51 ـ راهنماي گمشدگان

ابوبصير گويد : امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : اگر در راه گم شدي فرياد كن و بگو :

« يَا صَالِحُ أَوْ يَا أَبَا صَالِح أَرْشِدُونَا إِلَي الطَّرِيقِ يَرْحَمُكُمُ اللَّهُ » . ^{( 2 )}

« اي صالح و اي ابا صالح لطف و عنايت خداوند بر شما باد ، ما را راهنمايي كنيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص440 ، ح15208 و 15209

2 ـ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص195 ، ح885 و 886

127

همچنين نقل شده كه خداوند صالح را بر بيابان و حمزه را بر دريا گمارده است . »

عبيدالله گويد :

چنين مشكلي براي ما پيش آمد و ما راه را گم كرديم ، برخي از همراهان از ما خواستند تا صداي خود را بلند كرده و جمله فوق را بگوييم ، پس از آنكه صدا زديم ، دو نفر به سوي ما آمده ما را راهنمايي كردند و گفتند : راه از سمت راست است ( يا آن كه گفتند سمت چپ ) و ما درهمان جهت حركت كرده ، راه را يافتيم .

او همچنين از قول پدرش نقل كرده كه در بيابان راه را گم كرديم پس بلند صدا زديم ( يا صالح و يا اباصالح ) آنگاه ما را راهنمايي كردند . رفيق همراه ما گفت : صداي ضعيفي را شنيدم كه مي گفت :

راه در سمت راست است و ما خيلي راه نرفته بوديم كه به مسير اصلي رسيديم . ^{( 1 )}

52 ـ زينت تشيّع

زائران ايراني سفيران مذهب تشيع و انقلاب اسلامي در سرزمين وحي اند ، مسلمانان حاضر در آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محاسن ، ص363

128

ديار ، شيعه بودن و ويژگي هاي تشيع را در رفتار و كردار ايرانيان مي بينند ، بنابراين بايد به شكلي عمل كنند كه باعث زينت و افتخار پيشوايان خود باشند .

هشام كندي مي گويد : از امام صادق ( عليه السلام ) شنيدم كه مي فرمود :

« شما را برحذر مي دارم از اين كه كاري انجام دهيد كه به خاطر آن ، ما را سرزنش كنند ؛ زيرا فرزندِ بد ، با عمل خود پدر را بدنام مي كند . شما براي آن كس كه خود را به او بسته و از ديگران به خاطر او گسسته ايد آبرو و زينت باشيد ، در ميان عشاير آنان نماز بگزاريد ( يعني در نماز جماعت آنان شركت كنيد ) بيماران آن ها را عيادت كنيد ، در تشييع جنازه آنان حاضر شويد و مبادا آن ها در كار خير بر شما سبقت گيرند ، شما در انجام كارهاي خير از آن ها سزاوارتريد ^{( 1 )} . . .

معاوية بن وهب گويد : خدمت امام صادق ( عليه السلام ) آمده ، گفتم :

ما ( پيروان شما ) شايسته است كه در رفتار با هم مذهبان خود و نيز مردم ديگري كه با آنان معاشرت داريم چگونه رفتار كنيم ؟

حضرت در پاسخ فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ج2 ، ص219

129

امانت آنان را به آن ها برگردانيد ، بيمارانشان را عيادت كنيد و در تشييع جنازه هاي آنان حضور يابيد . ^{( 1 )}

معاوية بن وهب در حديث ديگري گفته است :

از امام صادق ( عليه السلام ) پرسيدم ، ما با هم مذهبان و نيز كساني كه هم مذهب ما نيستند چگونه رفتار كنيم ؟

حضرت فرمود :

به امامان خود كه از آن ها پيروي مي كنيد بنگريد و هر كاري كه آن ها مي كنند شما نيز انجام دهيد . پس به خدا سوگند پيشوايان شما از بيماران آن ها عيادت مي كنند ، درتشييع جنازه هاي آنان حاضر مي شوند و به سود و زيان آنان شهادت مي دهند و امانت آنان را به آنان باز مي گردانند . ^{( 2 )}

ابي اسامه زيد شحّام گويد : امام صادق ( عليه السلام ) به من فرمود :

به هر يك از آنان كه مي بيني از من اطاعت كرده و به گفته من عمل مي كند سلام برسان ، من شما را به تقواي خداوند و ورع در دين ، كوشش و تلاش براي خدا و راست گويي و امانت داري و سجده هاي طولاني و نيكي به همسايه دعوت و سفارش مي كنم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص635

2 ـ كافي ، ج2 ، ص136

130

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مأمور به ابلاغ چنين برنامه هايي بوده و اينها را آورده است ، بنابراين ، امانت هركه به شما امانت سپرده را ، به او بازگردانيد ، خواه خوش كردار بوده و يا بدكار ، همانا رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) پيوسته دستور مي داد حتي نخ و سوزني را هم اگر امانت سپرده اند به صاحبش برگردانند .

] امام سپس فرمودند : [ باعشاير آنان نماز بگزاريد و در تشييع جنازه ايشان حاضر شويد ، بيماران آن ها را عيادت كنيد ، حقوق ايشان را بپردازيد ، پس هر مردي از شما اگر در دين خود ورع داشته باشد و راست گويد و امانت را بپردازد و با مردم خوش رفتاري كند ، گفته مي شود اين مرد جعفري است و اين موجب خشنودي من مي شود و شادي را بر من وارد مي كند و گفته مي شود :

اين است تربيت جعفر ( بن محمد الصادق ( عليه السلام ) ) .

به خدا سوگند ، پدرم ( امام باقر ( عليه السلام ) ) براي من نقل كرد كه مردي از شيعيان علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) ، در ميان قبيله اي زندگي مي كرد كه زينت آنان به شمار مي آمد ، او از همه امانت دارتر بود و حقوق را بيش از ديگران مراعات مي كرد . از همه راستگوتر بود ؛ به گونه اي كه همگان وصايا و امانت هاي خود را به وي مي سپردند ، ] اگر [ از همه مردم آن قبيله سئوال مي كردي ، مي گفتند :

131

« مَنْ مِثْلُ فُلان » ؛ « چه كسي مثل فلاني است ؟ »

يعني او از همه ما امانت دارتر و راستگوتر است . ^{( 1 )}

اين گونه رفتار و عمل با مخالفان و خوشرفتاري و سلوك اسلامي با ديگر مسلمانان ، موجب ايجاد جاذبه براي تشيع بوده ، آنان را به مذهب شيعه و اهل بيت عصمت و طهارت علاقه مند مي كند . و لذا تمامي حج گزاران چه در دورن كاروان ها و چه در اجتماعات مسجد النبي و مسجدالحرام و ديگر مجامع عمومي ، بايد كاملا مراقب رفتار و كردار خود باشند تا خشنودي امامان معصوم ( عليهم السلام ) را بر ديگر دستاوردهاي اين سفر الهي بيافزايند .

53 ـ ايجاد جاذبه

بسياري از حاجيان مي پرسند : ما براي ايجاد جاذبه بيشتر نسبت به اهل بيت عصمت و طهارت و تشيع در حرمين شريفين چگونه رفتار كنيم ؟

پاسخ اين پرسش ، در بيان امام صادق ( عليه السلام ) آمده است :

« كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص636

132

الْوَرَعَ وَالاِجْتِهَادَ وَالصَّلاةَ وَالْخَيْرَ فَإِنَّ ذَلِكَ دَاعِيَةٌ » . ^{( 1 )}

« شما با غيرزبانتان ( يعني در عمل ) مردم را ( به اسلام و تشيع ) دعوت كنيد ، بايد از شما ورع ، كوشش ، نماز و كار خير ببينند ، اينها دعوت كننده بوده ( و جاذبه ايجاد مي كند ) . »

درحديث ديگري امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« همانا ما هيچ مردي را مؤمن نمي شماريم ،

مگر آن كه تمامي اوامر و دستورات ما را اطاعت و

پيروي كند ، آگاه باشيد يكي از نشانه هاي پيروي از دستورات و ارادتورزي به ما ، داشتن ورع است پس خود را به آن بياراييد ، خداوند بر شما رحمت آورد ، دشمنان ما را با آن در تنگنا قرار دهيد ، خداوند شما را رهايي بخشد . » ^{( 2 )}

پيام اين حديث و احاديث مشابه آن به شيعيان اين است كه آنان نبايد تنها به شيعه بودن دل خوش كرده قانع باشند ، بلكه بايد در عمل پيرو راستين اهل بيت بوده ، در همه جا الگوي رفتاري پيشوايان خود را پياده كنند و به نمايش بگذارند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص78

2 ـ همان .

133

امام باقر ( عليه السلام ) در روايتي ويژگي هاي شيعيان خود را براي جابربن عبدالله انصاري اين گونه بيان فرموده اند :

اي جابر كسي كه خود را منتسب به ما مي دارد ، آيا او را همين بس است كه گويد ما اهل بيت را دوست داريم ؟

به خدا سوگند شيعه ما نيست جز كسي كه از خدا بترسد و او را فرمانبردار باشد ، اين گونه كسان شناخته نمي شوند جز با تواضع و خشوع ، امانتداري ، كثرت ياد خدا ، روزه داري ، اقامه نماز ، نيكي به پدر و مادر ، رسيدگي به حال همسايگان فقير و مسكين و بدهكار و رسيدگي به يتيمان ، راستگويي ، خواندن قرآن ، كنترل زبان از ( تعرض به ) مردم مگر با خير و خوبي ، و اين گونه كسان در ميان قوم خود امين و مورد اعتماد مي باشند .

جابر گويد : عرض كردم : فرزند رسول خدا ! من امروزه كسي را با اين خصوصيت ها كه بيان فرموديد نمي شناسم !

امام فرمود :

اي جابر ! روش هاي گوناگون تو را به سوي خود نكشاند ، كه فكر كني براي مرد همين كافي است كه بگويد :

من علي را دوست مي دارم و پيرو او هستم و سپس

134

با اين گفته عملي همراه نباشد .

پس اگر گويد : من رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را دوست دارم ، اما از سيره پيامبر پيروي نكرده ، به سنت او عمل نكند ، دوستي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) او را هيچ سودي ندهد .

پس از خدا بترسيد و براي دستيابي به آنچه نزد خدا است كار كنيد ، و ميان خدا و هيچكس خويشاوندي و قرابتي وجود ندارد ، بهترين بندگان خدا و گرامي ترين آن ها نزد خداوند ، با تقواترين و مطيع ترين آنها است .

اي جابر ! به خدا سوگند ، به خداوند نمي توان نزديك شد جز با اطاعت و فرمانبرداري . . .

« مَنْ كَانَ لِلَّهِ مُطِيعاً فَهُوَ لَنَا وَلِيٌّ وَمَنْ كَانَ لِلَّهِ عَاصِياً فَهُوَ لَنَا عَدُوٌّ وَمَا تُنَالُ وَلايَتُنَا إِلاّ بِالْعَمَلِ وَالْوَرَعِ » . ^{( 1 )}

« هر كه مطيع خدا است ، او دوست ما است و هر كه خدارا نافرماني كند ، دشمن مااست ، به ولايت ما نمي توان رسيد جز با عمل و ورع . »

54 ـ پوشش مناسب

از نكاتي كه لازم است حاجيان در سفر حج مراعات كنند ، استفاده از لباس تميز و پوشش مناسب در داخل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ج2 ، ص74 ، ح3

135

كاروان ها و به خصوص در مقابل ديدگان ديگر مسلمانها است .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« خداوند زيبايي و خودآرايي را دوست مي دارد و فقر و بيچارگي و نادار و تهي دست جلوه دادن را ناخوش دارد . و همانا خداوند عزّوجلّ هرگاه به بنده اش نعمتي دهد ، دوست دارد تا آثار آن نعمت را در او ببيند ، گفته شد چگونه ؟ »

حضرت فرمود :

« لباس خود را تميز كند ( لباس تميز بپوشد ) خود را خوشبو گرداند ، خانه اش را گچ كاري كند و جلو در منزل خود را جارو نمايد . » ^{( 1 )}

روزي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به مردي با موهاي ژوليده و لباس كثيف و سر و وضع پريشان برخورد كرد و خطاب به وي فرمود :

« بهره بردن از نعمت هاي الهي و نماياندن نعمت جزيي از دين است . » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امالي طوسي ، ص275

2 ـ فروع كافي ج6 ، ص439

136

علي ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« همچنان كه دوست مي داريد افراد ناآشنا شما را دربهترين حالت خود ببينند و در نتيجه خود را براي آن ها مي آراييد ، زماني كه نزد برادر مسلمان خود مي رويد نيز ، خود را آراسته ( با لباس و وضعيت مناسب ) ظاهر شويد . » ^{( 1 )}

باز در حديثي ديگر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« همانا خداوند دوست مي دارد هنگامي كه بنده اش نزد برادران ديني خود مي رود با هيأتي منظم و آراسته باشد . » ^{( 2 )}

در رابطه با وضعيت موهاي سر نيز رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« هر كس موي خود را بلند گزارد بايد به آن برسد ( و آن را مرتب كند ) و گرنه آن را كوتاه نمايد . » ^{( 3 )}

حاجيان همچنين از لباس هايي با رنگ روشن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ خصال ، ص612

2 ـ مكارم الاخلاق ، ج1 ، ص85

3 ـ وسائل الشيعه ، ج2 ، ص129

137

استفاده كنند ، در روايات از ميان رنگ ها ، به رنگ سفيد توجه بيشتري شده است .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« لباس سفيد بپوشيد كه پاك و پاكيزه تر است . » ^{( 1 )}

55 ـ عبادت عاشقانه

حرمين شريفين بهترين مكان ها براي عبادت خداوند بر روي كره زمين است ، عبادت نيز اگر با اخلاص همراه باشد ، به يقين مورد پذيرش حضرت حق قرار مي گيرد . از اين رو حاجيان بايد فرصت ها را غنيمت شمرده ، از لحظه لحظه عمرشان در اين سفر توشه برگيرند و آن را ذخيره آخرت كنند . ليكن در عين حال به اين نكته توجه داشته باشند كه در انجام عبادات افراط ننموده و خود را آن چنان خسته نكنند كه هميشه با حال كسالت به عبادت مشغول شوند ؛ زيرا عبادتي ارزشمند است كه انسان با عشق و شور كامل در پيشگاه خدا حاضر شود و قلبش از خوف خدا به تپش درآيد و اشك از ديدگانش جاري گردد و به گونه اي خدا را بخواند كه گويي خدا را مي بيند و مشاهده مي كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وافي ، ج20 ، ص711

138

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« خدا را چنان عبادت كن كه گويي او را مي بيني . . . » ^{( 1 )}

آن حضرت همچنين فرمود :

« برترين مردم كسي است كه عاشق عبادت بوده ، آن را در آغوش گيرد و از صميم قلب دوستش بدارد و با بدن خود آن را لمس كند و خويشتن را براي آن از هر چيزي فارغ سازد ، و بر او باكي نباشد كه دنيايش به سختي مي گذرد يا به آساني . » ^{( 2 )}

اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) در نامه اي به حارث همداني اين گونه مرقوم فرمود :

« نفس خود را در عبادت پروردگار فريب ده و با آن مدارا كن و به زور وادار به عبادتش مساز و در فراغت و خرّمي اش او را به طاعت وبندگي وادار ، مگر درمواردي كه بر تو واجب است ( مانند نمازهاي يوميه ) كه از به جا آوردن آن در وقتش چاره اي نيست . . . » ^{( 3 )}

اما سجاد ( عليه السلام ) نيز اين گونه دعا كند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كنز العمال ، ح5250

2 ـ كافي ، ج2 ، ص83

3 ـ نهج البلاغه ، نامه 69

139

« . . . أسْئَلُكَ مِنَ الشَّهادَةِ اَقْسَطُها وَمِنَ الْعِبادَةِ أَنْشَطُها . » ^{( 1 )}

« خداوندا ! از شهادت دادن ، عادلانه ترين آن را و از عبادت ، با نشاط ترين آن را از تو مي خواهم . »

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در يكي از وصاياي خود به امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) اين چنين فرمود :

يا علي ، اين دين محكم و پايدار است پس به آرامي در آن درآي و عبادت پروردگارت را مبغوض خود مكن ، پس همانا كسي كه افراط مي كند نه مركبي به جاي مي گذارد ونه راه طي مي كند . . . ^{( 2 )}

انجام عبادت كم ، ليكن همراه با خشوع و تضرع و اخلاص در پيشگاه خداوند از عبادت فراوان ليكن همراه با كسالت و بي حالي ارزشش بيشتر و بالاتر است .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« من نوجوان بودم و در حالي كه عرق ريزان مشغول طواف بودم ، پدرم ( امام باقر ( عليه السلام ) ) به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار ، ج91 ، ص155

2 ـ كافي ، ج2 ، ص86

140

من برخورد كرد و فرمود : اي فرزندم ، جعفر ! چون خداوند بنده اي را دوست دارد ، او را به بهشت مي برد و از او به اندك عبادتي راضي است . » ^{( 1 )}

56 ـ اغتنام فرصت ها

مكه و مدينه از جاذبه هاي بيشماري برخوردارند . حاجيان با اولين نگاه خود به گنبد سبز رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) يا قبرستان بقيع و باديدن كعبه در مكه مكرمه دگرگون شده ، بي اختيار اشك از ديدگانشان جاري مي شود و چنين صحنه هايي در عرفات ، مشعر ، مِنا و ديگر اماكن مقدس اين دو شهر فراوان ديده مي شود . حاجي بايد چنين لحظاتي را غنيمت شمرده ، از خداوند چيزي را طلب كند كه خير دنيا و آخرت او و وابستگانش در آن باشد .

آدمي گاهي دلش مي شكند و اشكش جاري مي شود و در آن حال از خداوند مي خواهد تا خانه كوچكش را به يك خانه بزرگ تبديل كند و يا آن كه به كسب و كارش رونق دهد و چه بسا حاجتش نيز برآورده شود ليكن فرصت مهمّي را از دست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص 86

141

داده است .

از اين رو شايسته است حاجي ، با مراجعه به ادعيه اي كه در قرآن كريم آمده و يا دعاهايي كه از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه معصومين ( عليهم السلام ) نقل شده ، جملاتي را در ذهن خود داشته باشد تا در آن لحظه حساسي كه دلش مي شكند و اشكش جاري مي شود از خداوند چيزي را بخواهد كه خير دنيا و آخرت در آن باشد .

برخي از اين دعاها عبارتنداز :

1 ـ امام باقر ( عليه السلام ) به زراره فرمود بگو :

« اَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ كُلِّ خَيْر أَحَاطَ بِهِ عِلْمُكَ ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ كُلِّ سُوء أَحَاطَ بِهِ عِلْمُكَ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ عَافِيَتَكَ فِي أُمُورِي كُلِّهَا وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ خِزْيِ الدُّنْيَا وَعَذَابِ الاْخِرَةِ » . ^{( 1 )}

« بار خدايا ! از تو مي خواهم ، همه خوبي هايي را كه علم تو به آن احاطه دارد و به تو پناه مي برم از همه بدي هايي كه تو به آن علم داري و بار خدايا ! از تو مي خواهم سلامتي و عافيت را در تمام كارهايم و به تو پناه مي برم از خواري در دنيا و عذاب آخرت . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص578

142

2 ـ مناجات با خدا .

محمدبن ابي حمزه به نقل از پدرش مي گويد :

امام علي بن الحسين ( عليهما السلام ) را شب هنگام ، كنار كعبه ديدم كه نماز مي خواند ، پس قيام خود را طولاني كرد تا آنجا كه گاهي بر پاي راست و گاهي بر پاي چپ تكيه مي كرد سپس با صدايي همراه با گريه مي فرمود :

« يَا سَيِّدِي تُعَذِّبُنِي وَحُبُّكَ فِي قَلْبِي ، أَمَا وَعِزَّتِكَ لَئِنْ فَعَلْتَ لَتَجْمَعَنَّ بَيْنِي وَبَيْنَ قَوْم طَالَ مَا عَادَيْتُهُمْ فِيكَ » . ^{( 1 )}

« آقاي من ! آيا در حالي كه محبت تو در قلب من است مرا عذاب مي كني ؟ به عزتت قسم اگر چنين كني ، ميان من و مردماني كه مدتي طولاني به خاطر تو با آن ها دشمني كرده ام جمع كرده اي ! »

3 ـ در دعاي ابوحمزه ثمالي مي خوانيم :

« اَللّهُمَّ . . . اَصْلِحْ جَميعَ اَحْوالِي وَاجْعَلْني مِمَّنْ اَطَلْتَ عُمْرَة وَحَسَّنْتَ عَمَلَهُ وَاَتْمَمْتَ عَلَيْهِ نِعْمَتَكَ وَرَضيتَ عَنْهُ و اَحْيَيْتَهُ حَيوةً طَيِّبَةً . . . » . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص579

2 ـ مفاتيح الجنان ، دعاي ابوحمزه ثمالي .

143

« بار خدايا ! تمام حالات مرا اصلاح كن و مرا از كساني قرار ده كه عمرش را طولاني و كردارش را نيكو و نعمتت را بر او تمام كرده اي و از او خشنود گشته اي و زندگي پاك و پاكيزه به او بخشيده اي . . . »

4 ـ در همان دعا مي خوانيم :

« اَللّهُمَّ أَلْحِقْنِي بِصَالِحِ مَنْ مَضَي وَاجْعَلْنِي مِنْ صَالِحِ مَنْ بَقِيَ وَخُذْ بِي سَبِيلَ الصَّالِحِينَ وَأَعِنِّي عَلَي نَفْسِي بِمَا تُعِينُ بِهِ الصَّالِحِينَ عَلَي أَنْفُسِهِمْ وَاخْتِمْ عَمَلي بِأَحْسَنِهِ » . ^{( 1 )}

« بار خدايا ! مرا به شايستگان از گذشتگان ملحق كن و از شايستگاني كه باقي مانده اند قرارم بده و مرا به راه شايستگان ببر و به من كمك ده بر مخالفت با هواي نفسم ، به آنچه كمك دادي شايستگان را بر مخالفتشان با هواي نفس و پايان كارم را به نيكوترين اعمالم ختم كن . . . »

5 ـ در دعاي ديگري مي خوانيم :

« اَللّهُمَ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَهَبْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج 2 ، ص 578

144

لي رَحْمَةً واسِعَةً جامِعَةً اَبْلُغُ بِها خَيْرَ الدُّنْيا وَالاخِرَةِ . . . » .

« بار خدايا ! بر محمد و آل او درود فرست و به من رحمتي گسترده عطا كن كه به وسيله آن به خير دنيا و آخرت نائل شوم و . . . »

6 ـ گاهي اوقات يك سطر دعا به عظمت همه جهان معني و مفهوم دارد .

امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« اِلهي اَنْتَ كَما اُحِبّ فَاجْعَلْني كَما تُحِبّ » . ^{( 1 )}

« خدايا ! تو آنگونه هستي كه من مي خواهم ، پس مرا نيز آن گونه قرار ده كه تو مي خواهي ! »

اگر انسان آنگونه شود كه خدا مي خواهد ، به همه خوبي ها دست يافته است .

حال با توجه به آنچه كه ذكر شد ، به حجاج بيت الله الحرام توصيه مي شود تا از ادعيه مهمي همچون : دعاي كميل ، دعاي ابوحمزه ثمالي ، دعاي عرفه امام حسين ( عليه السلام ) ، مناجات شعبانيه ، ادعيه صحيفه

سجاديه ، دعاي مكارم الاخلاق و زيارت هايي مانند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار ، ج74 ، ص400

145

جامعه و امين الله غافل نشده و پس از توجه به قرآن ، با خواندن اين ادعيه و دقت در مضامين والاي آن ، چگونه با خدا سخن گفتن را آموخته و با درخواست بهترين و جامع ترين و پرمحتواترين دعاها ، از خداوند خير بزرگ ، حسن عاقبت و موفقيت و فلاح و رستگاري در دنيا و آخرت را براي خود ، فرزندان و بستگان و ملتمسين دعا طلب كرده و به فوز عظيم دست يابند .

57 ـ توجه به اوقات نماز

خداوند در قرآن كريم خطاب به مؤمنان فرموده است :

{ حافِظُوا عَلَي الصَّلَواتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطي وَقُومُوا لِلّهِ قانِتِينَ } . ^{( 1 )}

« بر نمازها و نماز ميانه مواظبت كنيد ، و خاضعانه براي خدا بپاخيزيد . »

امام صادق ( عليه السلام ) نيز به حاجيان توصيه فرموده است كه :

« وَراعِ اَوْقاتَ فَرائِضِ اللّهِ وَسُنَنِ نَبِيّة » . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 228

2 ـ مصباح الشريعه ، ص142

146

« پيوسته مراقب و مواظب اوقات واجبات الهي ( نمازها ) و نيز سنت هاي پيامبرش باش . »

در حالات ائمه معصومين ( عليهم السلام ) آمده است كه هرگاه زمان نماز فرا مي رسيد ، اندامشان به لرزه درآمده ، رنگ چهره شان دگرگون مي شد ، وقتي علت آن را جويا مي شدند مي فرمودند :

وقت اداي امانتي رسيده كه آسمان ها و زمين و كوه ها زير بار آن نرفتند و آن را برنتافتند ^{( 1 )} و يا مي فرمودند :

سزاوار است كسي كه در پيشگاه خداوند مي ايستد رنگش پريده و بندبند اعضاي بندش بلرزد .

امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) در فرماني به محمد بن ابي بكر آنگاه كه او را والي مصر قرار داد چنين نگاشت :

« صَلِّ الصَّلاةَ لِوَقْتِهَا الْمُؤَقَّتِ لَهَا وَلا تُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغ وَلا تُؤَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لاِشْتِغَال وَاعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَيْء مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ لِصَلاتِكَ » . ^{( 2 )}

« نماز را در وقت تعيين شده آن به جاي آور ، نه به خاطر فراغت و بيكاري در انجام آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تفسير صافي ، ج2 ، ص370

2 ـ نهج البلاغه ، نامه 27

147

شتاب كن و نه به بهانه كار آن را به تأخير بيانداز ، بدان كه همه اعمال تو بسته به نماز تو است . »

در قرآن كريم خداوند نسبت به كساني كه نسبت به نماز مسامحه و سهل انگاري مي كنند ، با لحني تهديدآميز سخن گفته است .

در سوره ماعون مي فرمايد :

« فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ » ^{( 1 )} .

« واي بر نمازگزاراني كه از نمازشان غافل اند ! ] و در انجام آن سهل انگاري مي كنند [ »

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نيز فرموده است :

« نمازهاي خود را تباه و ضايع نسازيد ؛ زيرا كسي كه نمازش را ضايع كند در روز قيامت با قارون و هامان محشور مي شود و بر خداوند است كه او را همراه با منافقين وارد آتش كند . پس واي بر كسي كه مراقب نماز و انجام سنن او نيست . » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ماعون : 7

2 ـ وسائل الشيعه ، ج4 ، ص30 ، ح4431

148

در حديثي ديگر امام صادق ( عليه السلام ) از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نقل كرده اند كه فرمود :

« شيطان از مؤمني كه مراقبت مي كند تا نمازهاي پنج گانه خود را در وقت مقرّر شده بخواند در هراس است ، پس هر گاه مؤمن نمازهاي خود را ضايع نموده ] نسبت به آن مراقبت نداشته باشد [ شيطان جرئت يافته ، آن فرد را به گناهان بزرگ مبتلا مي كند . » ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) در حديث مبسوطي فرمود :

« ملك الموت شيطان را از كسي كه نسبت به نماز خود مراقبت دارد دور مي كند ، و در لحظه حساس و خطرناك مرگ ، شهادت به وحدانيت خدا و رسالت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را به او تلقين مي كند . » ^{( 2 )}

از زبان برخي از ائمه معصومين ( عليهم السلام ) مكرر نقل شده كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« آن كس كه نماز را سبك بشمارد از من نيست و به خدا سوگند در حوض كوثر بر من

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج4 ، ص28 ، ح4426

2 . وسائل الشيعه ، ج4 ، ص29 ، ح4429

149

وارد نمي شود . » ^{( 1 )}

ابا بصير گويد :

« بر « اُمّ حميده » وارد شدم تا رحلت امام صادق ( عليه السلام ) را به ايشان تسليت بگويم ، پس او گريست و من نيز از گريه او گريستم ، آنگاه گفت :

اي ابا محمد ، امام صادق ( عليه السلام ) هنگام مرگ چشمانش را گشود سپس فرمود : هر كس ميان من و او خويشاوندي هست جمع كنيد و ما هر كس بود جمع كرديم ، آنگاه امام به سوي آنان نگريست و فرمود :

إِنَّ شَفَاعَتَنَا لا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلاةِ . ^{( 2 )}

آن كس كه نماز را سبك بشمارد به شفاعت ما نمي رسد . »

با توجه به آنچه ذكر گرديد ، زائر سرزمين وحي بايد بيش از گذشته نسبت به نماز اهميت داده و تلاش كند در اول وقت آن را اقامه نمايد و هرگز هنگام نماز در كوچه و خيابان پرسه نزند و چهره تشيع را در نگاه و منظر ديگر مسلمانان خدشه دار نسازد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج4 ، ص25 ، ح4417

2 ـ همان ، ص26 ، ح4423

150

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« براي هر چيزي صورتي است و صورت دين شما نماز است ، پس هيچ يك از شما چهره دين خود را زشت نكند . » ^{( 1 )}

نماز وسيله اي براي پاك كردن روح آدمي است از اين رو بايد به استقبال آن شتافت و در اولين فرصت روح و جان را از آلودگي ها پاك كرد .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) تشبيه زيبايي در اين زمينه داشته و به برخي از اصحاب خود فرمودند :

« اگر درِ خانه هر يك از شما نهري جاري باشد و هر روز پنج مرتبه در آن غسل كنيد آيا چركي در بدن باقي مي ماند ؟

گفتيم : نه

فرمود : مَثَل نماز نيز همچون نهري جاري است هر نمازي را كه بخوانيد گناهان شما در فاصله بين نمازها را پاك مي كند . » ^{( 2 )}

لقمان حكيم نيز در وصيت به فرزندش گويد :

« فرزندم ! آنگاه كه وقت نماز فرا رسيد ، آن را به خاطر چيزي به تأخير ميانداز ، نماز را به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج4 ، ص24 ، ح4416

2 ـ وسائل الشيعه ، ج4 ، ص12 ، ح4387