بخش 20

417

باب نهم

ترتيب اعمال مني …419

مكان و زمان رمي …421

شرايط رمي و سنگ رمي …426

واجبات رمي …428

احكام شك در رمي و سنگ رمي …431

احكام نيابت در رمي …433

مستحبات رمي جمرات …436

418

اللَّهُمَّ

أَعْطِنِي بَصِيرَةً فِي دِينِكَ وَفَهْما فِي حُكْمِكَ وَفِقْها فِي عِلْمِكَ وَكِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِكَ وَوَرَعا يَحْجُزُنِي عَنْ مَعَاصِيكَ وَ بَيِّضْ وَجْهِي بِنُورِكَ

عن أَبِي مُحَمَّد الْعَسْكَرِيِّ ( عليه السلام ) قَالَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب ( عليه السلام )

مَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِشَرِيعَتِنَا فَأَخْرَجَ ضُعَفَاءَ شِيعَتِنَا مِنْ ظُلْمَةِ جَهْلِهِمْ إِلَي نُورِ الْعِلْمِ الَّذِي حَبَوْنَاهُ بِهِ ، جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَعَلَي رَأْسِهِ تَاجٌ مِنْ نُور يُضِيءُ لأَهْلِ جَمِيعِ الْعَرَصَاتِ وَعَلَيْهِ حُلَّةٌ لا يُقَوَّمُ ( يَقُومُ ) لأَقَلِّ سِلْك مِنْهَا الدُّنْيَا بِحَذَافِيرِهَا ، ثُمَّ يُنَادِي مُنَاد : يَا عِبَادَ اللَّهِ هَذَا عَالِمٌ مِنْ تلامِذَةِ بَعْضِ عُلَمَاءِ آلِ مُحَمَّد أَلا فَمَنْ أَخْرَجَهُ فِي الدُّنْيَا مِنْ حَيْرَةِ جَهْلِهِ فَلْيَتَشَبَّثْ بِنُورِهِ لِيُخْرِجَهُ مِنْ حَيْرَةِ ظُلْمَةِ هَذِهِ الْعَرَصَاتِ إِلَي نُزْهِ الْجِنَانِ ، فَيُخْرِجُ كُلَّ مَنْ كَانَ عَلَّمَهُ فِي الدُّنْيَا خَيْراً أَوْ فَتَحَ عَنْ قَلْبِهِ مِنَ الْجَهْلِ قُفْلًا ، أَوْ أَوْضَحَ لَهُ عَنْ شُبْهَة

بحارالأنوار ج : 2 ص : 3

419

فصل اول

ترتيب اعمال مني

990 ـ بنابر احتياط واجب ، ^{( 1 )} بايد در مني ، ترتيب بين رمي جمره عقبه و ذبح و تقصير يا حلق ، رعايت شود .

حكم خلاف ترتيب

991 ـ عمل بر خلاف اين ترتيب : اگر از روي غفلت و سهو باشد ، اعاده ندارد ؛

و اگر از روي جهل به مسأله باشد ، عدم لزوم اعاده ، بعيد نيست و احتياط در اعاده است ؛

و اگر از روي علم و عمد باشد ، ^{( 2 )} احتياط را در صورت امكان ، ترك نكند . ^{( 3 )}

تأخير قرباني و حكم ترتيب

992 ـ اگر قرباني ـ به هر دليل ـ از روز عيد تأخير افتاد ، بنابر احتياط نمي تواند ^{( 4 )} حلق كند و از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : واجب است كه ذبح پس از رمي جمره عقبه باشد و بنابر احتياط حلق و تقصير بايد پس از آن دو باشد .

آية الله خامنه اي ، آية الله مكارم : ترتيب مزبور واجب است و اگر رعايت نكند گناه كرده و امّا عملش صحيح است .

آية الله سيستاني : مي تواند قبل از ذبح حلق يا تقصير كند در صورتي كه قرباني را در جايي كه ذبح در آن مكان جايز است تهيّه كرده باشد .

آية الله گلپايگاني : علي الأحوط اول رمي جمره عقبه كند و بعد . . . .

2 ـ آية الله خامنه اي : اگر خلاف ترتيب مقرر عمل كند معصيت كرده است لكن علي الظاهر تكرار اعمال غير مترتبه لازم نيست گرچه موافق احتياط است .

3 ـ آية الله بهجت : اگر از روي فراموشي و جهل باشد اعاده آن لازم نيست و همينطور در صورت تعمّد بنابر مشهور كه اظهر تماميت آنست ( مناسك ، ص 143 و مناسك شيخ ، ص78 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر از روي جهل يا نسيان بوده اعاده لازم نيست .

آية الله گلپايگاني : در صورت علم و عمد و امكان بايد اعاده كند .

آية الله مكارم : اين احتياط مستحب است .

4 ـ آية الله نوري : بلكه بايد روز عيد حلق كند و تأخير نيندازد .

آية الله خامنه اي : تأخير حلق يا تقصير از روز عيد بر كسي كه ذبح را تأخير انداخته واجب نيست بلكه احتياط واجب آن است كه حلق يا تقصير را در روز عيد انجام دهد ولكن طواف حج قبل از ذبح محل اشكال است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : مي تواند حلق كند و از احرام خارج شود ولي اعمال مكّه بايد بعد از قرباني و حلق انجام شود . ( 871 آداب و احكام حج ) .

آية الله فاضل : بنابر احتياط نمي تواند حلق يا تقصير كند و از احرام خارج شود و بعد قرباني كند بلكه ترتيب بين قرباني و حلق و اعمال مترتّبه بر آن را بايد مراعات كند علي الأحوط مگر در فرض اضطرار و يا حرج كه در اين صورت رعايت ترتيب بين ذبح و حلق يا تقصير لازم نيست و حاجي مي تواند در اواخر روز ، حلق يا تقصير كند و از احرام خارج شود ، ولي اعمال مكه را بايد پس از اطمينان به ذبح انجام دهد .

420

احرام خارج شود و بعد قرباني كند ؛ بلكه ترتيب بين قرباني و حلق و اعمال مترتبه بر آن ، بايد ـ علي الأحوط ـ مراعات شود . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله نوري : به حسب جمع بين روايات ، ترتيب مستحب است ولي چون شهرت بر وجوب قائم شده ، احوط رعايت ترتيب است در صورت امكان و عند الضرورة ، خلاف ترتيب مانعي ندارد و در فرض مذكور اگر ذبح را تأخير انداخت ، تأخير حلق جايز نيست .

آية الله تبريزي : بنابر احتياط ، قرباني بايد در روز عيد باشد و چنانچه قرباني در روز عيد ممكن نباشد ، مي تواند بعد از رمي حلق يا تقصير را در روز عيد انجام دهد و مُحلّ شود و قرباني را تأخير بيندازد .

آية الله سيستاني : اگر قرباني را در مني تهيه كرد جايز است تقصير يا حلق .

آية الله مكارم : و اگر رعايت اين احتياط واجب را نكند عمل او باطل نيست .

421

فصل دوم

مكان و زمان رمي

1 ـ مكان رمي

993 ـ رمي جمرات با وضع كنوني چه حكمي دارد ، آيا رمي به تمام آن مجزي است ؟ ^{( 1 )}

994 ـ با توسعه اخير جمرات ، اگر قسمتي از ستون توسعه يافته جمره عقبه ، خارج از مني باشد ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيت الله بهجت : اگر ضرورت است ، به اين كه ممكن نيست سؤال شود كه از كجا زياد شده ، اشكال ندارد ؛ والله العالم .

آيت الله تبريزي : با فحص و سؤال از كساني كه از كيفيت بنا اطلاع دارند به ديوار جديدي كه مقابل ستون هاي قبلي قرار گرفته رمي كنند و اگر تشخيص محلّ قبليِ ستون ها و ايستادن در محلّ پر ازدحام براي تشخيص آن ، كاري دشوار و يا غيرممكن بود ( باتوجه به نقشه ارسالي به اين جانب ازجمرات جديد ) چنانچه وسط ديوار جديد را درنظر بگيرند و رمي كنند ، مجزي است ان شاء الله تعالي .

آيت الله خامنه اي : اگر مي تواند بدون عسر و مشقّت ، به آنچه در محلّ ستون قبلي قرار دارد رمي كند ، واجب است به آن رمي نمايد . و اگر جستجو از محل آن و رمي به آن مستلزم عسر و مشقّت است به هر نقطه ي آن ديوار رمي كند مجزي است . ان شاء الله .

آيت الله سيستاني : اگر ديوار موجود ، مشتمل بر ستون سابق باشد و تشخيص آن هرچند به كمك اهل خبره قبل از رمي ميسور باشد ، بايد همان قسمت را رمي كنند و اگر ميسور نباشد ، به احتياط واجب ، بايد رمي را تكرار كنند ، مگر مقداري كه مستلزم حرج يا ضرر است .

آيت الله صافي : در مورد سؤال با وضع فعلي بعيد نيست رمي در هر قسمت جمره كافي باشد . البته مهما امكن ، احوط و اولي مراعات رمي به حدود ستون قبلي است ؛ والله العالم .

آيت الله فاضل : بلي ، در فرض مزبور رمي جمرات فعلي كفايت مي كند .

آيت الله مكارم : پرتاب سنگ به آن حوضچه ، هر چند بزرگتر از سابق شده است كافي است ، و اگر بر ديوار مزبور بزنند تا در حوضچه بيفتد آن هم كفايت مي كند ، و هيچ ضرورتي ندارد كه جاي ستون سابق را پيدا كنند و به آن بزنند .

آيت الله نوري : كفايت مي كند .

422

با فرضِ صدقِ جمره بر مجموع ديوار ، آيا رمي آن قسمت صحيح است ؟ ^{( 1 )}

رمي از طبقه دوم

995 ـ رمي از طبقه دوم ^{( 2 )} جمرات ، جايز است .

2 ـ زمان رمي

996 ـ زمان رمي ، ^{( 3 )} از طلوع آفتاب روز عيد آغاز ، و تا غروب آن ادامه دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيت الله خامنه اي : در صورت يقين به خروج قسمتي از جمره توسعه يافته از مني ، احوط رمي نقطه اي از قسمتي است كه از مني خارج نيست .

آيت الله تبريزي : بايد در قسمتي كه در وسط به اندازه جمره سابق است رمي كنند .

آيت الله سيستاني : رمي زائد بر خود جمره مجزي نيست حتي آن چه در مني است .

آيت الله مكارم : اشكال دارد .

آيت الله فاضل : بنابر احتياط بر قسمتي كه خارج از مني است رمي نكنند .

2 ـ آية الله بهجت : رمي در هر دو طبقه جايز و مكفي است و در مناسك ( س143 ) مي فرمايد : ميزان صدق رمي جمره است ولو از طبقه دوّم باشد حتي اختياراً كفايت مي كند .

آية الله تبريزي : بنابر احتياط مجزي نيست .

آية الله خامنه اي : اگرچه احتياط مستحب رمي از مكان متعارف در گذشته است .

آية الله خويي ، آية الله سيستاني : كفايت نمودن زدن سنگ بر مقداري كه بر ارتفاع جمره افزوده شده ، محل اشكال است و احوط آن است كه مقدار سابق را رمي نمايد . و اگر متمكن نباشد مقدار زيادي را خودش رمي كند و نايب نيز بگيرد براي زدن به مقدار سابق ، و فرقي بين عالم و جاهل و ناسي نيست و مقداري كه در عصر پيامبر و ائمه ( عليهم السلام ) بوده است از جهت عرض ظاهراً فرقي با جمره فعلي ندارد و از جهت طول ظاهراً به مقدار يك قامت انسان يا مقدار كمي بيشتر بالاتر از سكوي فعلي است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : رمي در طبقه فوقاني خلاف احتياط است و در طبقه تحتاني جايز است .

آية الله مكارم : در هنگام ازدحام جمعيت جايز است .

3 ـ آية الله بهجت : وقت رمي بعد از طلوع آفتاب روز عيد است تا غروب آن ، و اگر فراموش كرد يا ترك كرد عمداً علي الأحوط ، تا روز سيزدهم ، در روزي كه متذكّر شود بجا آورد با تقديم قضاء بر اداء ، و احتياط در رعايت طلوع آفتاب است در قضاء ايضاً با عدم عذر مسوّغ رمي در شب در اداء مانند خوف و مرض ، و اگر متذكّر نشد يا متذكّر شد بعد از انقضاي ايّام تشريق يا ترك كرد عمداً تا آنوقت علي الأحوط ، در سال آينده خود يا نايب او ، با ترتب نيابت بر عدم حج در سال آينده يا عدم امكان مباشرت ، بجا آورند ( مناسك شيخ ص72 ) .

آية الله فاضل : براي غير معذورين .

423

اگر حج گزار رمي را ^{( 1 )} فراموش كند ، مي تواند تا روز سيزدهم آن را به جا آورد ؛ و اگر تا آن وقت متذكر نشود ، احتياطاً ^{( 2 )} در سال ديگر خودش يا نايبش ، به جا آورد .

رمي در شب

997 ـ كساني كه از رمي در روز عذر دارند ، مي توانند در هر وقت شب ^{( 3 )} رمي كنند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام خويي ، صافي ، گلپايگاني : يا مسأله را نمي دانست .

آية الله فاضل : . . . تا روز سيزدهم مي تواند به نيّت قضا بجا آورد و واجب است قضا را قبل از رمي آن روز انجام دهد .

2 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : احتياط اين است كه به مني رفته و رمي نموده و در سال بعد رمي را شخصاً خودش و يا نايبش به جا آورد ، و اگر بعد از خروج از مكه يادش آمد واجب نيست برگردد بلكه سال ديگر خودش يا نايبش بنابر احتياط رمي مي كنند . ( مناسك عربي ، مسأله 380 ) .

آية الله خامنه اي : اگر از مكّه بيرون نرفته احتياط واجب آن است كه به مني رفته رمي نمايد و در سال ديگر نيز خودش يا نايبش قضا كند و اگر از مكّه خارج شده احتياط واجب آن است كه در سال بعد خود يا نايبش رمي كند .

آية الله سيستاني : اگر در روز عيد رمي نكرد از روي جهل يا فراموشي يا هر عذر ديگر هرگاه رفع مانع شد بايد جبران كند در مني باشد و يا در مكّه حتي اگر بعد از روز سيزدهم ماه باشد ، ولي در شب رمي نكند و اگر پس از خروج از مكه مانع برطرف شود لازم نيست برگردد و احتياط مستحب است كه در سال بعد خود يا نايبش رمي كنند .

آية الله گلپايگاني : در سال بعد خودش يا نايبش بايد رمي نمايد .

آية الله مكارم : اگر بتواند بايد خودش در سال آينده در همان موقع قضا كند و اگر نمي تواند نايب بگيرد .

3 ـ آية الله بهجت : و همچنين زنها و لو عذر نداشته باشند مي توانند در شب رمي كنند و اين مخصوص شب دهم است ( مناسك س141 ) .

آية الله مكارم : زنان و پيران مي توانند در شب رمي كنند ، همچنين كساني كه روزها گرفتار كار حجاج هستند و فرق نمي كند در شب قبل يا شب بعد .

4 ـ آية الله بهجت : يعني شب مقدّم با علم به عدم تمكّن از رمي در روز ، و امّا شب مؤخّر با علم به تمكّن از رمي قضائي در روز مؤخّر پس احوط تأخير قضاء است تا طلوع آفتاب ( مناسك شيخ ص85 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : شب قبل از آن روز . ( مناسك ، مسأله 438 ) .

آية الله سيستاني : كساني كه شب از ماندن در مشعر معذور بودند مانند زنان و بيماران مي توانند همان شب عيد رمي كنند و اما پرستاران و همراهان آنها بايد روز رمي كنند مگر اين كه آنها نياز به همراهي در طول روز داشته باشند به طوري كه به مقدار رمي هم از آنها مستغني نشوند و اما رمي در شب بعد كافي نيست و معذور بايد نايب بگيرد مگر چوپانان و كساني كه از ماندن روز در مني معذورند به جهت ترس يا بيماري يا غير آن .

424

جواز رمي در روز يازدهم با تأخير ذبح و حلق

998 ـ كسي كه نتوانسته در روز عيد ذبح كند و حلق يا تقصير نيز ننموده است ، مي تواند رمي روز يازدهم را انجام دهد .

تأخير حلق و حلق در شب

999 ـ تأخير حلق ، تا آخر ايام تشريق ، ولو عمداً ، مانع ندارد ؛ و حلق در شب هم صحيح است . ^{( 1 )}

رمي در شب عيد براي زن ها و معذورين

1000 ـ زنها مطلقاً مجازند ^{( 2 )} شب عيد رمي نمايند ؛ و مراقبين آنها و افراد ضعيفي كه بعد از نصف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : حلق در روز عيد است و در صورت تأخير شب هم مجزي است .

آية الله تبريزي : احتياط واجب در عدم تأخير عمدي است . چنانكه گذشت بنا بر احتياط حلق بايد در روز باشد . پس اگر در روز عيد انجام نگرفت بايد در روز بعد انجام گيرد .

آية الله خامنه اي : بنابر احتياط واجب حلق يا تقصير بايد در روز عيد باشد و اگر تأخير انداخت انجام آن در شب يازدهم يا بعد از آن كافي است .

آية الله خويي : احتياط واجب اين است كه در روز انجام شود ، و متعرض تأخير عمدي تا آخر ايام تشريق نشده اند .

آية الله سيستاني : حلق در شب عيد جايز نيست مگر براي خائف و به احتياط مستحب از روز عيد تأخير نشود ولي بعد از عيد در شب هم كافي است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : حلق در شب خلاف احتياط است و اگر در روز عيد ترك نمود ، روز يازدهم بايد حلق كند و تأخير عمدي علي الأحوط جايز نيست .

آية الله مكارم : احتياط در ترك حلق در شب است .

2 ـ آية الله بهجت : زنان و كساني كه كوچ از مشعر در شب برايشان جايز است مي توانند شب عيد رمي جمره نمايند بنا بر اظهر . و نيز به ذيل مسأله 997 مراجعه شود .

آيات عظام تبريزي ، صافي ، گلپايگاني : زنها مي توانند رمي روز دهم را در شب آن انجام دهند ، هرچند متمكن از رمي در روز دهم باشند ، ولي در رمي روز يازدهم و دوازدهم ، چنانچه از رمي در روز معذور باشند مي توانند رمي هر روز را در شب آن انجام دهند و چنانچه معذور نباشند بايد در روز رمي كنند .

آية الله خويي : بيماران و پيرها و ضعيف ها و كساني كه از دشمن مي ترسند هم ، مي توانند در شب عيد رمي كنند . ( مناسك ، قبل از مسأله 381 ) .

آية الله سيستاني : اين حكم اختصاص به رمي روز عيد دارد .

آية الله خامنه اي : اگر زن نائب در خصوص رمي باشد احتياط واجب آن است كه در روز عيد رمي كند .

425

شب از مشعرالحرام به مني وارد مي شوند ، اگر از رمي در روز معذورند ، مي توانند شب رمي كنند .

1001 ـ با توجه به اين كه بانوان مي توانند رمي روز دهم را شب انجام دهند ، آيا حتماً بايد شب عيد باشد يا شب يازدهم نيز جايز است و در فرض جواز در صورتي كه زن در اعمال ، حج نايب ديگري باشد ، چه صورت دارد ؟ ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : در شب عيد مي توانند رمي روز دهم را انجام دهند و فرقي نمي كند .

آيت الله خامنه اي : در صورت تمكّن بايد در همان شب عيد رمي جمره عقبه نمايد ، مخصوصاً اگر حج او حجّ نيابي باشد . و تأخير تا شب يازدهم صحيح نيست ، ولي اگر در روز دهم يعني روز عيد رمي جمره عقبه نمايد اشكال ندارد .

آيت الله تبريزي : زنها مي توانند رمي روز دهم را در شب عيد انجام دهند و در حكم مزبور بين اين كه زن براي خود حج انجام دهد يا نايب ديگري باشد فرقي نيست .

آيت الله سيستاني : فقط در شب عيد جايز است .

آيت الله صافي : بايد شب دهم باشد ؛ چه نايب باشد چه براي خودش باشد .

آيت الله فاضل : شب يازدهم نيز جايز است هرچند نايب در حج باشد . بلي رمي روز يازدهم را در صورتي مي تواند شب انجام دهد كه از رمي در روز معذور باشد .

آيت الله مكارم : هر دو جايز است و ضرري به نيابت نمي زند .

426

فصل سوم

شرايط رمي و سنگ رمي

1 ـ شرايط سنگ رمي

ريگ بودن

اول : سنگ رمي بايد « حصي » باشد ؛ يعني به آن « ريگ » گفته شود ، و اگر ـ مثل « شن » ـ ريز باشد به گونه اي كه به آن ريگ گفته نشود ، كافي نيست ؛ و اگر خيلي بزرگ نيز باشد ، كافي نيست .

رمي به غير ريگ ـ مثل كلوخ و خزف و اقسام جواهرات ـ جايز نيست ؛ و اما با اقسام سنگها هر نوعي كه باشد حتي سنگ مرمر ، مانع ندارد .

از حرم بودن

دوم : بايد از حرم باشد و از مشعر مستحب است ؛ و از هر موضعِ مباحِ حرم ، ^{( 1 )} كافي است مگر مسجدالحرام و مسجد خِيف ؛ بلكه ساير مساجد بنابر احوط . ^{( 2 )}

سنگريزه هاي موجود در مشعر

1002 ـ سنگريزه هاي موجود در مشعر ، اگر ^{( 3 )} معلوم باشد كه از خارج ^{( 4 )} مشعر آورده اند و معلومنيست كه از حرم آورده اند يا خارج آن ، رمي با آنها كفايت نمي كند مگر آن كه جزو مشعر محسوب شوند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : بنابر احتياط واجب نسبت به حكم وضعي .

2 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : بنابر احتياط بايد بكر باشد .

3 ـ آية الله سيستاني : اگر عرفاً جزو مشعر حساب شود مانعي ندارد وگرنه بايد احراز شود از حرام است .

آية الله فاضل : اگر جزو مشعر محسوب مي شود مانعي ندارد .

4 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي : يعني از خارج حرم .

427

بكر بودن

سوم : سنگ رمي بايد بكر ^{( 1 )} باشد ؛ يعني خودش يا ديگري ^{( 2 )} آن را به وجه صحيح ^{( 3 )} ولو در سالهاي قبل ، نينداخته باشد .

1003 ـ اگر ريگ مستعملي با سنگهاي بكرِ جمع آوري شده ، مخلوط و مشتبه شود ، آيا همين كه هشت ريگ به جمره رمي شود كافي است ؟ يا علم تفصيلي لازم است و بايد معلوم باشد كدام ريگ بكر و كدام مستعمل است ؟ ^{( 4 )}

اباحه

چهارم : مباح بودن آن ؛ پس رمي با سنگ غصبي يا آنچه ديگري براي خودش حيازت كرده ، كافي نيست . ^{( 5 )}

عدم اشتراط طهارت در رامي و مرمي

1004 ـ هنگام رمي ، طهارت از حدث و خبث ، شرط نيست ؛ و در خود سنگها نيز ، طهارت شرط نيست . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : اين احتياط را در حكم وضعي ذكر نفرموده اند ولي برداشتن سنگ از مساجد اگر جزو آنها باشد مطلقاً جايز نيست .

2 ـ آيات عظام صافي ، گلپايگاني ، مكارم : خودش يا كس ديگري از آن براي رمي استفاده نكرده باشد . . . .

3 ـ آية الله خويي ، آية الله مكارم : بايد قبلاً در رمي استعمال نشده باشد .

4 . آية الله بهجت : كافي است .

آيت الله خامنه اي : با حصول يقين به تحقّق رمي با ريگ بكر ، رمي او صحيح و مجزي است .

آيت الله تبريزي : از همه ريگهايي كه احتمال مي دهد ريگ مستعمل باشد بايد اجتناب كند و ريگ بكر تحصيل نمايد و با آن رمي كند .

آيت الله گلپايگاني : بلي ، در فرض سؤال رمي هشت ريگ مجزي است و علم تفصيلي لازم نيست .

آيت الله سيستاني : به نحو اول كافي است .

آيت الله مكارم : كافيست و علم تفضيلي لازم نيست .

آيت الله فاضل : همين كه هشت ريگ به جمره بزنيد كافي است .

5 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر اعتقاد داشت سنگها غصبي نيست و يا غصبي بودن آنها را فراموش كرد و خودش غاصب نبود رمي صحيح است و در غير آن بايد اعاده شود .

آية الله سيستاني : مشكل است اكتفا به آن مگر آن كه نداند غصبي است يا فراموش كرده باشد و خود غاصب نباشد يا حرمت را فراموش كرده باشد يا جاهل قاصر باشد .

6 ـ آية الله بهجت : خلاف احتياط است .

428

2 ـ واجبات رمي

1005 ـ در انداختن سنگ رمي ، اموري واجب است :

شرايط رمي و سنگ رمي

نيت و اخلاص

اول ـنيت و قصد خالص براي اطاعت خداوند متعال ، ^{( 1 )} بدون ريا و قصد نمايش دادنِ به ديگران ، كه موجب بطلان مي شود .

دوم ـ انداختن سنگ ؛ ^{( 2 )} پس گذاردن با دست ، كافي نيست .

لزوم پرتاب سنگ با دست

1006 ـ سنگ بايد با دست پرتاب شود ؛ و اگر فرضاً با پا يا دهان پرتاب شود ، كافي نيست ، ولي كفايت با « فلاخن » بعيد نيست . ^{( 3 )} رمي سواره و پياده جايز است . ^{( 4 )}

1007 ـ سنگريزه ها را بايد به خود جمره بزند ، ولي رمي ديوار ، كفايت نمي كند . ^{( 5 )}

عدم كمك شخص و شييء ديگر در اصابت

سوم ـ استناد اصابه به انداختن ؛ ^{( 6 )} پس اگر سنگِ ديگران به آن اصابت نمايد و بواسطه آن يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : به اين صورت نيّت كند : هفت سنگ به جمره عقبه در حج تمتع براي وجوب آن مي اندازم با قصد خالص .

2 ـ آية الله بهجت : بلكه پراندن آنها به سمت خاص ( مناسك شيخ ص73 ) .

3 ـ آية الله بهجت : خلاف احتياط است .

آية الله خويي ، آية الله گلپايگاني : متعرض اين مسأله نشده اند .

آية الله سيستاني ، آية الله فاضل : بنابر احتياط واجب كافي نيست .

آية الله صافي ، آية الله مكارم : احتياط در ترك آن است .

4 ـ آية الله سيستاني : مستحب است در حال پرتاب پياده باشد .

آية الله فاضل : اما پياده افضل است .

5 ـ آية الله تبريزي : رمي آن از هر طرف كافي است ، ولي مستحب است از جلوي آن پشت به قبله رمي شود .

آية الله سيستاني ، آية الله فاضل : بنابر احتياط واجب رمي آن قسمت كه سابقاً ديوار بوده است و اكنون برداشته اند كفايت نمي كند .

آية الله مكارم : فعلاً ديواري وجود ندارد .

6 ـ آية الله فاضل : انداختن خودش .

429

كمك آن به جمره برسد ، كافي نيست ، ولي اگر سنگ در بين راه به جايي بخورد و كمانه كند و به جمره برسد ، ظاهراً كافي است . ^{( 1 )}

شرايط رمي و سنگ رمي

رمي هفت سنگ

چهارم ـ عدد سنگ ريزه ها ، بايد هفت باشد .

زيادتر رمي كردن

1008 ـ اگر شخصي از اول ، قصد زيادتر از هفت داشته باشد ، رمي صحيح نيست و بايد آن را اعاده كند ؛ ولي اگر بعد از تمام شدنِ هفت سنگريزه ـ كه به قصد هفت بوده ـ اضافه زده ، ضرر ندارد . ^{( 2 )}

1009 ـ اگر به تصوّر عدم صحت رمي ، بيش از هفت عدد احتياطاً رمي كرده ، مانع ندارد ؛ و چنانچه شك نداشته و قصد زياده هم نداشته ، صحيح است ؛ هرچند در اين صورت ، احتياط مطلوباست . ^{( 3 )}

تدريج در رمي

پنجم ـ پرتاب سنگها بايد بتدريج و يكي يكي صورت گيرد و با رعايت اين وصف ، اگر بعضي از سنگ ها فرضاً با هم به جمره اصابت كنند ، مانع ندارد ؛ ولي اگر همه يا چند عدد را با هم بيندازد ، مجموعاً يك رمي محسوب مي شود اگر چه با هم به جمره نرسند .

پرتاب چند سنگ با هم

1010 ـ پرتاب چند سنگ با هم مانع ندارد ، ولي حتي اگر همه آنها هم اصابت كند ، يك مرتبه محسوب مي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله نوري : كافي نيست ظاهراً مگر آن كه ، در حال عبور با چيز ديگر ملاقات كند .

آية الله بهجت : ظاهر اين است كه اگر سنگريزه در راه به چيزي برخورد نموده و سپس به جمره برسد كافي باشد با بقاي صدق رمي در ابتداء و انتهاي آن . ( مناسك ، ص 135 ) .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، صافي ، گلپايگاني : اگر سنگريزه در راه به چيز بسيار سفتي مانند سنگ بخورد و در اثر آن جَسته و به جمره برسد كافي نخواهد بود .

آية الله خامنه اي : ذيل مسأله را متعرض نشده اند .

آية الله فاضل : محلّ اشكال است .

آية الله مكارم : در مورد رمي جمرات فتواي اخير ما اين است كه اصابت به ستون ها لازم نيست بلكه كافي است سنگ را به دايره اطراف جمرات پرتاب كنند و اگر به ستون فعلي هم بزند و در حوضچه بيفتد ، آن هم كافي است ؛ و در مسائل آينده نيز به همين صورت عمل شود .

2 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : مخل به رمي نيست .

3 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : بلكه مطلقاً صحيح است .

430

تكرار با گمان به اصابت

1011 ـ اگر سنگ ، به جمره اصابت نكند ، كافي نيست ، هچنين اگر نزد جمره چيزهاي ديگري نصب شده و اشتباهاً به آنها رمي كرده ، كافي نيست و بايد اعاده كند اگرچه در سال ديگر به وسيله نايبش . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : اگر پس از خروج از مكه متوجه شود اعاده لازم نيست گرچه احوط است .

آية الله مكارم : همان گونه كه گفتيم كافي است سنگ به دايره اطراف جمره بيفتد .

431

فصل چهارم

احكام شك در رمي و سنگ رمي

شك در استعمال سنگ

1012 ـ سنگي كه استعمال آن در رمي مشكوك باشد ، رمي با آن جايز است . ^{( 1 )}

شك در حرمي بودن سنگ

1013 ـ سنگي كه در حرم است ، اگر احتمال بدهد آن را از خارج آورده اند ، اعتنا نكند . ^{( 2 )}

شك در حصي بودن

1014 ـ اگر شك كند به سنگي ، « حصي » گفته مي شود ، كفايت نمي كند . ^{( 3 )}

شك در عدد رمي

1015 ـ هنگام رمي اگر در عدد رمي شك كند ، بايد به مقداري كه علم حاصل كند ، رمي كند ؛ و همچنين است اگر در اصابت به جمره شك كند .

شك در عدد بعد از انصراف از عمل

1016 ـ اگر بعد از انصراف از رمي ، ^{( 4 )} در عدد سنگها شك كند ، اگر شك در نقيصه باشد ، بنابر احتياط ، ^{( 5 )} نقيصه را تمام كند ؛ و در شك در زياده ، اعتنا نكند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : مگر اين كه در جايي باشد كه علم داشته باشد بعضي از سنگهاي آنجا استعمال شده است واحتمال بدهد كه سنگ موردنظر هم يكي از آنها باشد كه در اين صورت بايد احتياط كند .

2 ـ آية الله خويي : فتواي ايشان به دست نيامد .

3 ـ آية الله خويي ، در شبهه مفهوميه آن كه فرض متعارف است فتواي ايشان بدست نيامد .

4 ـ آية الله فاضل : در حالي كه هنوز ذبح يا حلق را انجام نداده .

5 ـ آية الله بهجت : اشكال ندارد .

آية الله سيستاني : اگر بعد از صدق عرفي فراغ باشد اعتنا نكند و اگر قبل از آن است بايد تدارك كند .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني و ساير آيات عظام قائلند : اگر شك در نقيصه كند بايد برگردد و نقيصه را تمام كند .

432

شك در رمي بعد از ذبح يا حلق

1017 ـ اگر بعد از ذبح يا حلق و تقصير ، ^{( 1 )} در انداختن سنگ يا در عدد آن شك كند ، اعتنا نكند .

شك در صحت رمي

1018 ـ اگر بعد از فارغ شدن از رمي ، ^{( 2 )} در درست انداختن سنگها شك كند ، بنابر صحت بگذارد ؛ ولي اگر در اصابت سنگ آخر شك كند ، بايد اعاده كند ؛ ^{( 3 )} و اگر رسيدن را بداند ولي احتمال دهد ـ مثلاًـ سنگ مستعمل انداخته باشد ، اعتنا نكند .

عدم اعتبار گمان

1019 ـ ظن به رسيدن سنگ و عدد آن ، اعتبار ندارد .

انكشاف غلط در رمي در روز عيد

1020 ـ اگر شخصي رمي جمره عقبه را در روز عيد غلط انجام داده و در روز دوازدهم يا سيزدهم متوجه شود ، بعد از قضاي جمره عقبه ، لازم نيست رمي روز يازدهم و دوازدهم را نيز تكرار كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : و يا پس از فرا رسيدن شب باشد .

آية الله گلپايگاني ، آية الله مكارم : هرگاه شك در نقيصه كند بايد اتمام نمايد . و متعرض انصراف از محلّ و يا دخول در عمل بعدي نشده اند .

2 ـ آية الله فاضل : از رمي .

3 ـ آية الله بهجت : اين حكم در مسأله 1016 آمده است .

آية الله خويي : اگر شك كند سنگريزه به جمره رسيد يا نه بنابر نرسيدن گذاشته و سنگ ديگري بزند مگر آن كه شك وي در وقتي باشد كه به واجب ديگري مشغول شده يا پس از فرارسيدن شب باشد .

آية الله سيستاني : اگر بعد از صدق فراغ باشد عرفاً اعتنا نكند ، مطلقاً .

آية الله فاضل : براي اين استثناء وجهي به نظر نمي رسد .

433

فصل پنجم

احكام نيابت در رمي

نيابت در رمي

1021 ـ كساني كه قدرت بر رمي ندارند ـ مانند كودكان ، افراد مريض ^{( 1 )} و كساني كه عذري دارند ـ بايد نايب بگيرند . ^{( 2 )}

استنابه در صبح با قدرت در عصر

1022 ـ آيا استنابه در صبح براي كسي كه بعد از ظهر عيد قربان در خلوتي جمره عقبه ، خودش مي تواند رمي كند ، جايز است و آيا براي اين كه بتواند روز عيد قرباني كند ، مي تواند صبح براي رمي جمره نايب بگيرد ؟

اگر كسي چندين سال صبح روز عيد براي رمي نايب گرفته با اين كه عصر خودش قادر به رمي بوده است ، تكليفش چيست ؟ ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خويي : بيماري كه اميد ندارد تا مغرب بهبودي حاصل كند .

2 ـ آية الله بهجت : و اگر شب مي تواند احتياط در جمع بين استنابه و رمي در شب است .

آية الله خويي ، با توجه به اين كه حكم مغمي عليه در دو روايت معتبره آمده كه از جانب او رمي مي كنند و ايشان به اين دو روايت در معتمد العروه ج5 ص34 استدلال نموده ظاهر اين است كه ايشان موافق متن هستند .

آية الله گلپايگاني : و اگر ممكن است مريض سنگها را با دست بگيرد و ديگري براي او رمي كند .

آية الله مكارم : نيابت احتياج به اذن و اجازه منوبٌ عنه دارد .

3 . آية الله بهجت : اين جهت مجوّز نائب گرفتن نيست و رمي سال هاي گذشته را قضا كند ولو به استنابه .

آيت الله خامنه اي : با فرض تمكّن از رمي در ساعتي از روز ولو در ساعات عصر ، نايب گرفتن صحيح نيست . ولي اگر مأيوس از برطرف شدن عذر تا آخر روز بود و نايب گرفت براي رمي ، و اتفاقاً عذرش بعد از عمل نايب برطرف شد ، عمل نايب مجزي است ، و اعاده بر او لازم نيست . و نسبت به سالهاي گذشته اگر نايب گرفتن به نحو غير صحيح بوده ، بايد تدارك كند .

آيت الله تبريزي : چنانچه شخص تمكن داشته باشد خودش رمي كند ولو با تأخير انداختن به وقت خلوت ، بايد رمي را تأخير بيندازد و خودش رمي كند و نايب گرفتن در اين صورت مجزي نيست . هرچند تأخير رمي تا وقت تمكن موجب شود قرباني به روز بعد بيفتد ، وچنانچه شخص با تمكن از رمي جمره عقبه براي آن نايب گرفت و بعد از آن قرباني و بقيه اعمال را انجام داد بنابر احتياط بايد آن حج را ـ اگر حج واجب بود ـ اعاده نمايد .

آيت الله گلپايگاني : در فرض مذكور نمي تواند نايب بگيرد و بايد خودش رمي كند هرچند قرباني بتأخير بيفتد و شخص مذكور در فرض سوال بايد قضاي رميهاي چندين ساله را در ايام تشريق بجا آورد .

آيت الله سيستاني : نايب گرفتن در اين فرض جايز نيست و تاخير قرباني تا سيزدهم اشكال ندارد و در صورت جهل حج صحيح است .

آيت الله مكارم : بايد خودش در عصر روز عيد رمي كند هرچند قرباني به عقب بيفتد . ب ـ بايد در وقت مناسب آنها را قضا كند .

آيت الله فاضل : خير ، در هر دو فرض بايد خودش رمي كند روز بعد قرباني نمايد ، و شخصي كه قادر بوده است عصر رمي كند و نايب گرفته ، احتياطاً رمي ها را قضا كند ولو با استنابه و چنانچه بقيه اعمال را با اعتقاد به صحت انجام داده است صحيح است و چيزي بر او نيست .

434

استحباب رمي در حضور شخص ناتوان

1023 ـ اگر ممكن باشد ، مستحب بلكه موافق احتياط است كه مريض را نزد جمره ببرند و در حضور او رمي كنند . ^{( 1 )}

حصول قدرت بعد از رمي نايب

1024 ـ بعد از رمي نايب ، اگر منوبٌ عنه بهبودي يابد ، لازم نيست ^{( 2 )} رمي را اعاده كند ؛ ولي اگر در بين رميِ وي ، خوب شود ، بايد خودش از ابتدا رمي كند ؛ و كفايت به مقداري كه نايب رمي كرده ، مشكل است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : و اگر ممكن است مريض سنگ را بدست گيرد كه ديگري بيندازد اورا ، و جمع كند بين اين كار و استنابه علي الأحوط ( مناسك شيخ ص85 ) .

2 ـ آية الله بهجت : احوط اعاده است در صورت عروض قدرت در وقت ( مناسك شيخ ص72 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : بنابر احتياط بايد خودش نيز رمي كند .

آية الله خامنه اي : اگر شخص معذور از برطرف شدن عذرش نا اميد بوده و نايب از طرف او رمي كرده ، پس از رفع عذر اعاده لازم نيست وگرنه بايد اعاده كند .

آية الله سيستاني : اگر هنگام نيابت در رمي از برطرف شدن عذر پيش از تمام شدن وقت مأيوس نبوده و نيابت كرده است و اتفاقاً عذر برطرف شده به احتياط واجب بايد خود شخص رمي كند .

آية الله مكارم : احتياط آن است كه خودش اعاده كند و نيابت از غير اجازه مي خواهد .

435

ترك عمدي رمي در روز و مسأله نيابت

1025 ـ اگر نايب عصياناً رمي در روز را ترك كند ، نيابت او چه حكمي دارد ؟ و اگر به تصور اين كه مي تواند به مني برگردد ، به مكه آمد و روز دوازدهم نتوانست براي رمي به مني برود ، نيابتش چه حكمي دارد و وظيفه اش چيست ؟ ^{( 1 )}

كيفيت قضا با انكشاف غلط در رمي روز سابق

1026 ـ اگر شخصي رمي جمره عقبه را در روز عيد غلط انجام داده و در روز دوازدهم متوجه شود ، بعد از قضاي جمره عقبه ، لازم نيست رمي روز يازدهم را نيز تكرار كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : مبطل نيست لكن قضا مي كند در ايّام تشريق .

آيت الله خامنه اي : رمي جمرات از مناسك است ، كه اگر آن را به نحو صحيح انجام ندهد صحّت نيابتش محل اشكال است مخصوصاً اگر در ايام تشريق تدارك نكند .

آيت الله تبريزي : چنانچه رمي روز دهم را ترك كند حجي كه انجام داده محل اشكال است و اگر رمي روزهاي يازدهم و دوازدهم را ترك كند هرچند معصيت نموده و در صورت بقاء وقت بايد قضا كند لكن ضرري به صحت حج ندارد .

آيت الله گلپايگاني : در هر دو صورت حج صحيح و مبري ذمه است ولي اگر ايام تشريق ( 11 و 12 و 13 ) نگذشته بايد رمي را بجا آورد واگر گذشته ، سال ديگر چنانچه متمكن از رفتن به مكه باشد در همان ايام خودش بجا آورد والا به كسي كه به مكه مي رود سفارش كند رمي به نيابت او را براي منوب عنه بجا آورد و در فرض اين كه عصياناً رمي نكرده از جهت اجرت بايد از كسي كه او را نايب قرار داده است رضاء نمايد .

آيت الله سيستاني : نيابت در هر دو فرض صحيح است و ذمه منوبٌ عنه فارغ است ولي به نسبت از اجرت نايب كم مي شود .

آيت الله مكارم : حج او باطل نمي شود ولي بايد خودش آنرا در موقع مناسب اعاده كند و اگر نمي تواند نايب بگيرد .

آيت الله فاضل : اگر رمي روز عيد را عالماً عامداً ترك كند واجب است تا آخر ايام تشريق قضاي آن را انجام دهد و احتياطاً ذبح و تقصير را نيز بعد از رمي اعاده نمايد والاّ ظاهراً حج او باطل است ومجزي از منوبٌ عنه نيست ؛ ولي اگر رمي روز يازدهم ، يا دوازدهم را ترك كرده است بايد تا آخر ايام تشريق قضا كند واگر قضا نكرد احتياط است كه تا آخر ذيحجه قضا كند و سال بعد نيز همان روز ولو با استنابه ، قصا كند ، ودر اين فرض حج او صحيح و مجزي از منوبٌ عنه است .

436

فصل ششم

مستحبات رمي جمرات ^{( 1 )}

1027 ـ در رمي جمرات چند چيز مستحب است :

1 ـ با طهارت بودن در حال رمي .

2 ـ هنگامي كه سنگها را در دست گرفته و آماده رمي است ، اين دعا را بخواند :

« أللَّهُمَّ هذِهِ حصَيَاتي فَأحْصِهِنَّ لِي وَارْفَعْهُنَّ في عَمَلي » .

3 ـ با هر سنگي كه مي اندازد تكبير بگويد .

4 ـ هر سنگي را كه مي اندازد اين دعا را بخواند :

« اللهُ أكْبَرُ ، أللَّهُمَّ ادْحَرْ عنِّي الشَّيْطانَ أللَّهُمَّ تَصْدِيقاً بِكِتابِكَ وَعَلي سُنَّةِ نَبِيِّكَ أللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِي حَجّاً مَبْرُوراً وَعَمَلاً مَقْبُولاً وَسَعْياً مَشْكُوراً وَذَنْباً مَغْفُوراً » .

5 ـ ميان او و جمره در جمره عقبه ده يا پانزده ذراع فاصله باشد و در جمره اولي و وسطي كناره جمره بايستد .

6 ـ جمره عقبه را رو به جمره و پشت به قبله رمي نمايد و جمره اولي و وسطي را رو به قبله ايستاده رمي نمايد .

7 ـ سنگريزه را بر انگشت ابهام گذارده و با ناخنِ انگشتِ شهادت بيندازد .

8 ـ پس از برگشتن به جاي خود در مني ، اين دعا را بخواند :

« أللَّهُمَّ بِكَ وَثِقْتُ وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ فَنِعْمَ الرَّبُ وَنِعْمَ الْمَوْلي وَنِعْمَ النَّصِيرُ » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم : اين مستحبات را بقصد رجا بجا آورد .