بخش 8

محل شروع و پايان و
مسير سعي

مسأله 344 : واجب است سعي را از كوه
صفا شروع كرده و به كوه مروه ختم كند . و اگر از مروه شروع كند هر وقت متوجه شد ـ چه
در بين سعي يا بعد از تمام شدن آن ـ بايد

142

سعي را از اول شروع كند .

مسأله 345 : اگر از
كوه صفا شروع كند همانطور كه به نحو متعارف انجام مي شود كافي است . هر چند
احتياط آن است كه از روي كوه شروع كند . و لازم نيست در هر دور از كوه صفا يا مروه
بالا برود . بلكه مي تواند از همانجايي كه بيمارها را با چرخ برمي گردانند
برگردد .

مسأله 346 : واجب است از راه متعارف برود و
برگردد ، بنابراين رفتن به اطراف مسجدالحرام يا رفتن به خيابان در حين سعي كه انحراف
زياد پيدا شود ، اشكال دارد .

مسأله 347 : سعي بايد از مسير
معمول بين دو كوه انجام شود ، لذا سعي در طبقات بالا يا زيرزمين جايز
نيست .

توجه به صفا و مروه در حال سعي

مسأله 348 : واجب است هنگام رفتن به مروه رو به مروه ، و هنگام رفتن
به صفا رو به صفا باشد . يعني مستقيم

143

و به صورت متعارف برود . لذا اگر عقب عقب برود يا به پهلو برود باطل
است . ولي نگاه كردن به اطراف و حتي پشت سر مانعي ندارد .

مسأله 349 : اگر در بين سعي مقداري را عقب عقب يا به پهلو برود بايد آن مقدار را به
صورت صحيح دو مرتبه اعاده كند . و اگر محل تدارك آن گذشته ، سعي او اشكال دارد ، و
احتياط در اتمام و اعاده است .

وقت انجام
سعي

مسأله 350 : همانگونه كه گذشت واجب است سعي
را بعد از طواف و نماز طواف بجا آورد ، و اگر عمداً پيش از آن بجا آورد بايد بعد از
طواف و نماز آن ، سعي را اعاده كند . حتي اگر از روي فراموشي يا ندانستن مسأله هم
مقدم كند بهتر است همين حكم را رعايت كند .

مسأله 351 : اگر
در بين سعي يادش آمد كه نماز طواف

144

را نخوانده بايد سعي را رها كند و بعد از خواندن نماز طواف سعي را طبق
احكام قطع سعي بجا آورد .

مسأله 352 : زني كه به جهت عادت
ماهانه نمي تواند طواف كند ، و براي طواف و نماز طواف نايب مي گيرد ، سعي
را بايد خودش انجام دهد ، ولي بايد مراعات ترتيب بين طواف و سعي را بكند . يعني بعد
از اينكه نايب طواف كرد و نماز آن را خواند ، سعي را انجام دهد .

مسأله 353 : تأخير سعي از طواف و نماز طواف حتي بدون عذر تا شب جايز
است . هر چند احتياط در عدم تأخير است . و تأخير آن تا روز بعد جايز نيست .

مسأله 354 : اگر طواف و نماز طواف را در روز انجام داد ، احتياط اين
است كه سعي را تا شب تأخير نيندازد . هر چند بعد ازظهر طواف كرده باشد . و به هر صورت
اگر تا شب تأخير انداخت كفايت مي كند ، و عمره او صحيح است .

مسأله 355 : اگر سعي را تا روز بعد تأخير انداخت ، لازم

145

نيست طواف و نماز طواف را اعاده كند .

انجام
هفت شوط متوالي و پي در پي

مسأله 356 : همانگونه كه گذشت سعي مشتمل بر هفت شوط است . كه رفتن از كوه صفا به كوه مروه يك
شوط ، و بازگشتن از مروه به صفا شوط ديگر محسوب مي شود . بنابراين چهار شوط از
صفا به مروه و سه شوط از مروه به صفا مجموع هفت شوط سعي را تشكيل
مي دهد .

مسأله 357 : بنابر احتياط واجب رعايت موالات
عرفيه بين شوطهاي سعي لازم است . يعني بايد هفت شوط به صورت متوالي و پي در پي انجام
شود ، بطوري كه يك عمل محسوب شود . بنابراين نبايد بين شوطهاي سعي آنقدر فاصله ايجاد
شود كه عرفاً پي در پي شمرده نشود .

مسأله 358 : استراحت در
بين شوطهاي سعي ، و همچنين نشستن روي كوه صفا و مروه ، يا بين راه مشروط

146

بر اينكه باعث به هم خوردن موالات عرفيه نشود مانعي ندارد .

مسأله 359 : آب خوردن در اثناي سعي اشكال ندارد . ولي بايد مراقب
باشد سعي را از نقطه اي كه قطع كرده از همان نقطه يا محاذات آن ادامه دهد . ولي
اگر بدون قطع سعي و با نيت سعي به طرف محل آبخوري برود و پس از آب خوردن سعي را
ادامه دهد مانعي ندارد . البته مشروط بر اينكه از مسير معمولي دور نشود .

مسأله 360 : اگر هنگام سعي نماز جماعت برپا شد چنانچه بعد از شوط
چهارم بوده پس از نماز آن را تكميل كند ، والاّ در صورت طولاني شدن فاصله ، بنابر
احتياط واجب پس از اتمام آن را اعاده كند .

مسأله 361 : اگر
در بين سعي يادش آمد كه نماز طواف را نخوانده ، بايد سعي را رها كند ، و بعد از
خواندن نماز طواف ، سعي را طبق احكام قطع سعي بجا آورد .

147

مسأله 362 : اگر در حال سعي يادش آمد كه طواف را
ناقص انجام داده بايد سعي را رها كند و طواف را تكميل كند و پس از نماز آن ، سعي را
تكميل كند ، و اگر طواف اول را كمتر از سه دور ونيم بجا آورده ، پس از تكميل طواف به احتياط مستحب طواف را اعاده كند .

مسأله 363 : كسي كه در بين سعي متوجه شود طواف را بيش از هفت دور انجام داده است
بنابر احتياط سعي را رها كند ، سپس طواف و اعمال بعد از آن را اعاده كند .

مسأله 364 : كسي كه مي دانسته بايد هفت شوط سعي كند منتهي فكر
مي كرده هر رفت و برگشت يك شوط است ، لذا 14 شوط بجا آورده ، اقوي اين است كه
همين سعي كافي است ، هر چند احتياط در اعاده آن است .

مسأله 365 : اگر از روي جهل بيش از هفت شوط بجا آورد ، اشكال دارد و احتياطاً بايد
اعاده كند .

مسأله 366 : همانطور كه گذشت سعي عبارت از هفت

148

شوط است ، و كسي كه آن را عمداً زياد كند موجب بطلان سعي
مي شود .

مسأله 367 : اگر از روي فراموشي هفت شوط
بيشتر بجا آورد ، سعي او صحيح است ، و بهتر است زائد را رها كند ، هر چند بعيد نيست
بتواند آن را به هفت دور برساند .

مسأله 368 : اگر به جهت
جهل به مسائل مربوطه مقداري به سعي اضافه كند ، مثلاً به جهت اينكه فكر مي كرده
وضو لازم است مقداري از سعي را بعد از وضو گرفتن اعاده كند يا به جهت هروله كردن
مقداري برگشته و دومرتبه انجام دهد ، يا به جهت اينكه فكر مي كرده اشكالي در
نيت داشته مقداري اضافه انجام دهد ، اشكال دارد و احتياطاً بايد اعاده كند .

مسأله 369 : اگر در مروه شك كند كه شوط هفتم است يا نهم ، به شك خود
اعتنا نكند و صحيح است . اما اگر قبل

149

از رسيدن به مروه شك كند سعي او باطل است . و همينطور اگر شك كند كه دور
هفتم است يا كمتر .

مسأله 370 : اگر بعد از تقصير در عدد
اشواط سعي شك كند به آن اعتنا نكند ، چه شك در نقيصه كند و چه در زياده . و همينطور
است اگر بعد از فراغ از سعي و قبل از تقصير شك در زياده كند . اما اگر شك در نقيصه
كند احتياط آن است آنچه را احتمال نقص مي دهد تكميل كند .

مسأله 371 : اگر در بين اشواط شك كرد نمي تواند در حال ترديد
به سعي خود ادامه دهد ، بلكه بايد صبر كند و فكر كند ، اگر بعد از تأمل مطمئن شد چند
مرتبه سعي كرده ، بقيه را بجا آورد ، والاّ سعي او باطل است ، و بايد از اوّل شروع
كند .

مسأله 372 : سعي نيز مانند طواف با نيت قطع ، قطع
مي شود .

150

مستحبّات سعي

مسأله 373 : هنگام سعي ، چندچيزمستحب است :

1 ـ طهارت از حدث اكبر و حدث
اصغر ، بلي حائض مي تواند سعي كند ، اگر چه مستحب است در صورت امكان صبر كند تا
آنكه بتواند سعي را با طهارت بجا آورد ، وگرنه در همان حال حيض بايد سعي كند .

2 ـ
انجام سعي پس از نماز طواف ، ولي اگر خسته است مي تواند قدري استراحت كند .

3 ـ استلام و بوسيدن حجرالاسود در صورت امكان به هنگام رفتن به طرف صفا ، و درصورت عدم
امكان با دست به حجر اشاره كند .

4 ـ آمدن به چاه زمزم در صورت امكان ، و نوشيدن
آب زمزم ، و بر سر و پشت خود ريختن ، ودر حالي كه رو به كعبه است
بگويد :

« اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً وَرِزْقاً
واسِعاً وَشِفاءً مِنْ

151

كُلِّ داء وَسُقْم » .

مستحبات سعي

5 ـ پس از نوشيدن آب زمزم به هنگام رفتن به
صفا نيز حجر را استلام كند .

6 ـ خارج شدن به طرف صفا از دري كه مقابل حجرالاسود
است ، و آن دري است كه پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) از آن خارج
مي شدند .

7 ـ رفتن به طرف صفا با آرامش و وقار .

8 ـ طوري بالاي صفا برود
كه در صورت امكان بتواند بيت الله را ببيند ، زيرا ديدن كعبه نيز مستحب
است .

9 ـ پس از بالا رفتن از كوه صفا رو به ركن حجرالاسود كند .

10 ـ
خداوند متعال را حمد و ثنا كند ، و نعمتها و عذاب الهي را به ياد آورد ، و احسان
خداوند را در حق خود ، متذكّر شود ، و هفت بار بگويد : « الله اَكبر » و هفت بار بگويد :

152

« الحمدللّه » و هفت بار بگويد : « لا
اله الا اللّه » و سپس سه بار بگويد :

« لا إلـهَ إلاَّ
اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ ، يُحْيِي وَ
يُمِيتُ وَهُوَ حَيُّ لايَمُوتُ ، وَهُوَ عَلي كُلِّ شَيء
قَدِيرٌ » .

و پس از آن بر پيامبر و خاندانش درود فرستاده ، و سه بار
بگويد :

« اَللهُ أكْبَرُ ، اَلْحَمْدُلِلّهِ عَلي ما هَدانا ،
وَالْحَمْدُللهِِ عَلي ما أبْلانا ، وَالْحَمْدُللهِِ الْحَيِّ الْقَيُّومِ
وَالْحَمْدُللهِِ الْحَيِّ الدَّائِمِ » .

و بعد سه بار
بگويد :

« أشُهَدُ أنْ لا إِلـهَ إلاَّ اللهُ ، وَأشْهَدُ أنَّ
مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ

153

رَسُوْلُهُ ، لاَنَعْبُدُ إلاَّ اِيّاهُ ، مُخْلِصِينَ
لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ » .

و نيز سه بار
بگويد :

« اَللَّهُمَّ إنِّي أسْألُكَ الْعَفْوَ وَالْعَافِيَةَ
وَالْيَقِينَ فِي الْدُّنْيا وَالاْخِرَةِ » .

و بعد سه بار
بگويد :

« اَللَّهُمَّ آتِنا فِي الدُّنيَا حَسَنَةً وَفِي
الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ » .

و بعد صد مرتبه
بگويد : « اَللهُ اَكْبَرُ » و صد مرتبه بگويد : « لا اِلهَ اِلاَّ اللّه » و صد مرتبه بگويد : « اَلْحَمْدُلِلّهِ » و صد مرتبه بگويد : « سُبْحَانَ اللهِ » و بعد بگويد :

« لا
إلـهَ إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ ، أنْجَزَ وَعْدَهُ ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ ، وَ

154

غَلَبَ الأحْزابَ وَحْدَهُ ، فَلَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ
الْحَمْدُ ، وَحْدَهُ وَحْدَهُ ، اَللَّهُمَّ بارِكْ لِي فِي الْمَوْتِ وَفِيما
بَعْدَ الْمَوْتِ ، اَللّهُمَّ إِنِّي أعُوذُبِكَ مِنْ ظُلْمَةِ الْقَبْرِ وَ
وَحْشَتِهِ ، اَللَّهُمَّ أظِلَّنِي فِي ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لا ظِلَّ إلاَّ
ظِلُّكَ » .

11 ـ مستحب است هنگامي كه بر كوه صفا توقف مي كند ،
مكرراً خود و خانواده خود و دينش را به خداوند متعال بسپارد ، و بگويد :

« اَسْتَوْدِعُ اللهَ الرَّحْمنَ الرَّحِيمَ الَّذِي لاتَضِيعُ وَدائِعُهُ
دِينِي وَنَفْسِي وَأهْلِي ، ألَّلهُمّ اسْتَعْمِلْنِي عَلي كِتابِك وَسُنَّةِ
نَبِيِّكَ ، وَتَوَفَّنِي عَلي مِلَّتِهِ ، وَأعِذْنِي مِنَ
الْفِتْنَةِ » .

و بعد سه مرتبه بگويد : « الله اَكْبَر » و دعاي سابق را دوباره بخواند ، و باز بگويد : « الله اَكْبَر » و در حد امكان دعا را تكرار كند .

155

12 ـ رو به كعبه كرده و اين دعا را بخواند :

« اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِي كُلَّ ذَنْب أذْنَبْتُهُ قَطُّ ، فَإِنْ عُدْتُ
فَعُدْ عَلَيَّ بِالْمَغْفِرَةِ ، فَإِنَّكَ اَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ،
أللّهُمَّ افْعَلْ بِي ما أنْتَ أهْلُهُ ، فَإِنَّكَ إنْ تَفْعَلْ بِي ما اَنْتَ
أهْلُهُ تَرْحَمْنِي ، وَإنْ تُعَذِّبْنِي فَاَنْتَ غَنِيٌّ عَنْ عَذَابِي ، وَ
اَ نَا مُحْتَاجٌ إلي رَحْمَتِكَ ، فَيا مَنْ اَ نَا مُحْتاجٌ إلي
رَحْمَتِهِ ارْحَمْنِي اَللّهُمَّ لاتَفْعَلْ بِي ما اَ نَا أهْلُهُ ،
فَإِنَّكَ إِنْ تَفْعَلْ بِي ما اَ نَا اَهْلُهُ تُعَذِّبْنِي وَلَمْ
تَظْلِمْنِي ، اَصْبَحْتُ اَتَّقِي عَدْلَكَ وَلا اَخافُ جَوْرَكَ ، فَيا مَنْ هُوَ
عَدْلٌ لايَجُورُ ارْحَمْنِي » .

و سپس بگويد :

« يا مَنْ لايَخِيْبُ سائِلُهُ ، و لاَ يَنْفَدُ نائِلُهُ ، صَلِّ عَلي
مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد ، وَأَعِذْنِي مِنَ النّارِ
بِرَحْمَتِكَ » .

156

13 ـ بر كوه صفا زمان زيادي را توقّف كند ، كه در روايت است موجب زيادي
ثروت مي شود .

14 ـ چون مقداري از كوه صفا پايين آمد بايستد ، و توجّه به
كعبه كرده ، و بگويد :

« أللّهُمَّ إنِّي أعُوذُبِكَ مِنْ عَذابِ
الْقَبْرِ وَفِتْنَتِهِ وَغُرْبَتِهِ وَوَحْشَتِهِ وَظُلْمَتِهِ وَضِيقِهِ وَ
ضَنْكِهِ ، أللّهُمَّ اَظِلَّنِي فِي ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لاظِلَّ إلاّ
ظِلُّكَ » .

15 ـ پس از آنكه مقدار ديگري پايين آمد ، كتف خود را برهنه
كرده ، بگويد :

« يا رَبَّ الْعَفْوِ ، يا مَنْ أمَرَ
بِالْعَفْوِ ، يا مَنْ هُوَ أَوْلي بِالْعَفْوِ ، يا مَنْ يُثِيبُ عَلَي الْعَفْوِ ،
الْعَفْوَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ ، يَا جَوادُ يَا كَريمُ يا قَرِيبُ يا بَعِيدُ ،
اُرْدُدْ عَلَيَّ نِعْمَتَكَ ، وَاسْتَعْمِلْنِي بِطاعَتِكَ
وَمَرْضاتِكَ » .

157

16 ـ پياده سعي كند .

17 ـ با آرامش و وقار سعي كند .

18 ـ در
مقداري از سعي كه بين چراغهاي سبز قرار گرفته هروله كند ( يعني مقداري تندتر حركت
كند ، كه نه دويدن باشد و نه راه رفتن معمولي ) ، و به هنگام بازگشت از مروه نيز هروله
را تكرار كند ، و براي زنان هروله مستحب نيست .

19 ـ وقتي به اوّلين چراغ سبز رسيد
بگويد :

« بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ ، وَاللهُ أكَبْرُ ،
اَللَّهُمَ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد ، اَللّهُمَّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَ
تَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ ، إنَّك أنْتَ الاْعَزُّ الاَْكْرَمُ ، وَاهْدِنِي لِلَّتِي
هِيَ أقْوَمُ ، اَللّهُمَّ إنَّ عَمَلِي ضَعِيفٌ فَضاعِفْهُ لِي وَتَقَبَّلْ مِنِّي ،
اَللّهُمَّ لَكَ سَعْيِي ، وَبِكَ حَوْلِي وَقُوَّتِي ، تَقَبَّلْ مِنِّي عَمَلِي ،
يا مَنْ يَقْبَلُ عَمَلَ الْمُتَّقِينَ » .

158

20 ـ چون از محل هروله گذشت بگويد :

« يَاذَا
الْمَنِّ وَالْفَضْلِ وَالْكَرَمِ وَالْنَّعْماءِ والْجُودِ اغْفِرْ لِي ذُنُوبِي ،
إنَّهُ لايَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلاَّ أنْتَ » .

21 ـ چون به مروه رسيد
از كوه بالا رود ، و آنچه از ادعيه دركوه صفاگفتيم
بركوه مروه به ترتيب بخواند ، وسپس بگويد :

« يا مَنْ اَمَرَ بِالْعَفْوِ ، يَا مَنْ يُجْزِي عَلَي الْعَفْوِ ، يَا مَنْ
دَلَّ عَلَي الْعَفْوِ ، يَا مَنْ زَيَّنَ الْعَفْوَ ، يَا مَنْ يُثِيبُ عَلَي
الْعَفْوِ ، يا مَنْ يُحِبُّ الْعَفْوَ ، يا مَنْ يُعْطِي عَلَي الْع