بخش 9

201

چهارم : سعي

1 ـ وجوب سعي و حكم ترك آن …203

2 ـ زمان سعي …204

3 ـ مكان سعي …205

4 ـ كيفيت و شرايط سعي …208

عدد دورهاي سعي …211

1 ـ زياد كردن در دورهاي سعي …211

2 ـ كم كردن از اشواط سعي …212

3 ـ قطع سعي و از سرگيري آن …214

4 ـ شك در اشواط و صحت سعي …215

مستحبات سعي …217

203

فصل اول

وجوب ، زمان ، مكان و كيفيت سعي

1 ـ وجوب سعي و حكم ترك آن

545 835 ـ سعي چهارمين عمل واجب در عمره مفرده است .

ترك سعي

546 836 ـ سعي ـ مثل طواف ـ ركن است ، و حكم ترك آن از روي عمد يا سهو ، با طواف يكسان است . ^{( 1 )}

فراموشي سعي و انجام تقصير

547 837 ـ اگر كسي سعي را فراموش كند و تقصير نمايد ، از احرام خارج شده و بايد هر وقت يادش آمد ، سعي را بجا آورد . ^{( 2 )}

آيا سعي استحبابي وجود دارد ؟

548 839 ـ در فتواي فقها ، استحباب سعي وارد نشده است ، آيا سعي استحباب نفسي دارد يا نه ؟ و در موردي كه سهواً سعي را اضافه به جاي آورد ، فتوا به استحباب هفت شوط دوم داده اند ، آيا از اين مورد ، مي توان استحباب سعي را استفاده كرد ؟ ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : پس تاركِ آن عمداً ، باطل است حج او ، و بايد پس از حج افراد در سال آينده حج نمايد ، تا رك آن سهواً رجوع مي نمايد براي سعي مع الامكان واستنابه مي نمايد مع التّعذر .

آية الله مكارم : به مسأله 551 و 552 و 553 مناسك محشاي حج مراجعه شود .

2 . آية الله خويي : از احرام خارج نشده و تقصير را اعاده نمايد .

آية الله سيستاني : بنابر احتياط تقصير را پس از سعي اعاده كند و يك گاو كفّاره بدهد .

3 . آيات عظام : خامنه اي ، سيستاني ، نوري : سعي استحباب نفسي ندارد .

آيات عظام : تبريزي ، صافي ، فاضل : استحباب سعي ، مگر نسبت به اتمام مورد مخصوص ، ثابت نيست ؛ والله العالم .

آيت الله مكارم : سعي مستحب نداريم و اگر سهواً چيزي اضافه كند ، احتياط آن است كه تا هفت دور تكميل ننمايد و سعي او صحيح است .

204

2 ـ زمان سعي

549 840 ـ سعي بايد بعد از طواف و نماز آن ، انجام شود ؛ و اگر عمداً پيش از آنها بجا آورده شود ، بايد بعد از طواف و نماز ، اعاده شود .

جواز تأخير سعي تا شب

550 841 ـ تأخير سعي از طواف و نماز آن ، براي رفع خستگي يا تخفيف گرمي هوا ، جايز است ؛ و نيز تأخير آن بدون عذر تا شب ، جايز است ، گرچه احتياط ، در عدم تأخير است .

842 ـ تأخير سعي تا فردا بدون عذر ـ مثل مرض ^{( 1 )} ـ جايز نيست .

ميزان تأخير سعي

551 843 ـ كسي كه بعدازظهر ، طواف و نماز را بجا مي آورد و سعي را شب انجام مي دهد ، اگر بدون تأخير عرفي ، سعي در شب واقع شود ^{( 2 )} مانع ندارد و احتياط آن است كه تا شب تأخير نيندازد ، اگرچه اقوي كفايت است .

تأخير سعي تا روز بعد

552 844 ـ كسي كه طواف و نماز آن را انجام داده و سعي را به روز بعد يا روزهاي بعد به تأخير انداخته است ، فقط بايد سعي را اعاده كند ؛ ولي اختياراً نبايد به تاخير بياندازد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله تبريزي : تأخير تكليفاً جايز است ولي بايد طواف و نماز را اعاده نمود .

آية الله خويي : اگر تأخير انداخت طواف و نماز را اعاده نمايد .

آية الله مكارم : ولي اگر تأخير انداخت ، سعي او باطل نخواهد شد هرچند گناه كرده است .

2 ـ آية الله سيستاني : تأخير عرفي اشكال ندارد و مبادرت لازم نيست ولي تأخير به فردا جايز نيست و اگر عمداً و بدون عذر تا فرداي آن روز تأخير بياندازد ، به احتياط واجب بايد طواف را اعاده كند .

آية الله مكارم : هرگاه طواف و نماز آن را در هر موقع از روز انجام دهد سعي را تا شب مي تواند به تأخير بياندازد . ولي تأخير تا فردا جايز نيست و اگر تأخير انداخت گناه كرده ولي اعمال او صحيح است .

3 ـ آية الله تبريزي : بنابر احتياط طواف و نماز را اعاده نمايد .

آية الله خويي : بايد طواف و نماز را اعاده كند .

آية الله سيستاني : اگر عمداً بدون هيچ عذري تأخير انداخته ، احتياط واجب اعاده طواف و نماز آن است .

205

تأخير سعي براي فردا

553 845 ـ كسي كه طواف و نماز طواف را انجام داده ، آيا مي تواند سعي را با فاصله زياد انجام دهد ، مثلا روز ديگر و اگر طواف و نماز را شب انجام داده و بسيار خسته است آيا مي تواند سعي را فردا بجا آورد ؟ ^{( 1 )}

تقديم سعي بر طواف

554 846 ـ اگر از روي فراموشي يا جهل به حكم ، سعي را بر طواف مقدم بدارد ، بنابر اقوي ^{( 2 )} بايد سعي را اعاده كند .

3 ـ مكان سعي

555 847 ـ واجب است رفتن و برگشتن ، از راه متعارف باشد ؛ پس سعي از راه غير متعارف باطل است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله فاضل : مي تواند در صورتي كه طواف را در روز انجام داده باشد سعي را تا شب تأخير بيندازد ولي تأخير تا فردا تنها در صورت عذر جايز است .

آية الله بهجت : جايز است تأخير سعي از طواف به جهت رفع خستگي و به جهت تخفيف حرارت هوا و جايز نيست تأخير آن تا فردا ، و اقوي جواز تأخير آن است تا شب آن روز ، و احوط ترك آن است بدون عذر .

آية الله تبريزي : احوط آنست كه بدون ضرورت ، سعي را از طواف و نماز به مقدار معتدّ به تأخير نيندازد اگرچه اقوي جواز تأخير آن تا شب است ولي در حال اختيار نمي شود سعي را تا فردا تأخير انداخت .

آية الله مكارم : تأخير انداختن تا شب براي استراحت و تخفيف گرما و مانند آن جايز است ولي بدون عذر نمي تواند تا فردا تأخير بيندازد .

آية الله سيستاني : تأخير سعي تا شب جايز است اما تأخير آن تا فرداي روز طواف ، در صورت اختيار جايز نيست .

آية الله صافي : تأخير سعي تا روز بعد جايز نيست و اقوي جواز تأخير تا شب است هر چند احتياط ، عدم تأخير است و در صورت تأخير تا روز بعد معصيت كرده ولي سعي باطل نيست .

آية الله نوري : فاصله زياد جايز نيست بلي براي رفع خستگي يا شدّت گرما مي تواند تا شب تأخير بيندازد .

2 ـ آيات عظام بهجت ، صافي ، گلپايگاني : بنابر احتياط واجب .

آية الله تبريزي : اگر مقدّم داشتن سعي از جهت فراموشي طواف بوده باشد ، باز احوط اين است كه سعي را پس از طواف اعاده نمايد .

206

سعي از مسعاي جديد

556 2/847 ـ آيا سعي از قسمت جديدالاحداث مسعي در طبقه همكف ، كفايت مي كند ؟ ^{( 1 )}

سعي از طبقه دوم

557 848 ـ سعي در طبقه فوقاني ، اگر محرز نيست كه بين صفا و مروه است ، جايز نيست . ^{( 2 )}

فرض مسدود بودن طبقه پايين مسعي

558 2/8481ـ در صورتي كه در طبقه پايين ( به دليل تعميرات يا غيرآن ) سعي امكان پذير نباشد ، مُحرم به احرام عمره مفرده چه وظيفه اي دارد ؛ آيا سعي از طبقه بالا صحيح است ؟

2ـ آيا با علم به اين مطلب مي توان از ابتدا به احرام مفرده محرم شد ؟

3ـ در صورت عدم جواز ، حكم رفتن به مكه در فرض ضرورت و غير ضرورت چيست ؟ ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت و آية الله صافي : اگر ثابت شود كه عرض مسعاي جديد ، در بين كوه صفا و مروه است ، مانعي ندارد ؛ وگرنه با رعايت اقرب به مسعاي قديم ، مجزي است .

آيات عظام : خامنه اي ، زنجاني ، مكارم و نوري : سعي در مسعاي جديد مجزي است .

آية الله وحيد خراساني : اگر بين الجبلين ثابت شود ، سعي در آنجا مجزي است و گرنه در صورت شك ، بنابر احتياط مجزي نيست .

آية الله سيستاني : اگر به جهت شهادت اهل خبره اطمينان پيدا كنند كه كوه صفا و مروه تا مسعاي جديد امتداد داشته است ، سعي در آنجا مجزي است .

2 ـ آية الله بهجت : سعي از طبقه فوقاني مجزي است . ( استفتاء )

آية الله خويي : اگر دو طرف آن ولو قبلا كوه صفا و مروه بوده و فضاي بدون كوه نبود صحيح است . ( آراء المراجع ، ص300 ) .

آية الله سيستاني : مجزي نيست .

آية الله مكارم : سعي در طبقه فوقاني در حال ازدحام و مشقت طواف در طبقه پايين مجزي است .

3 . آية الله بهجت : سعي از طبقه دوم مطلقا جايز است .

آية الله فاضل : 1ـ بايد از طبقه بالا سعي كند و عمل او صحيح است .

2ـ مانعي ندارد .

3ـ در حال اختيار هم مي توان محرم شد .

آية الله سيستاني : اگر طبقه دوم بالاتر از يكي از دو كوه صفا و مروه باشد سعي از آن صحيح نيست و محرم به عمره مفرده تا هنگام رفع مانع از سعي در مسعي بر احرامش باقي مي ماند ، مگر آنكه عرفاً مصدود محسوب شود كه در اين صورت حكم مصدود در عمره مفرده بر او جاري است .

3ـ مي تواند براي عمره مفرده احرام ببندد و وارد مكه شود ولي تا انجام سعي بر احرام باقي مي ماند مگر در صورت ياد شده .

آية الله مكارم : در هر سه فرض ، اشكالي ندارد .

207

559 849 ـ اگر فرضاً طبقه زيرزميني احداث شد و كوه صفا و مروه ريشه دار بود و سعي بين آن دو واقع شد ، علي الظاهر صحيح است ، و احوط سعي از طبقه روي زميني است . ^{( 1 )}

560 850 ـ سعي از هر دو طرف مسعي كفايت مي كند ، يعني مي تواند از همان راهي كه به مروه رفته به صفا بازگردد ولي نبايد مزاحم ديگران شود .

عدم لزوم بالا رفتن بر صفا و مروه

561 851 ـ احتياط آن است ^{( 2 )} كه از جزء اول صفا ، سعي را آغاز كند ؛ و در صورتي كه از صفا به نحو متعارف سعي را آغاز و بين دو كوه سعي كند ، كفايت مي كند و بالا رفتن بر كوه ، لازم نيست .

562 2/851 ـ آيا سعي را مي شود از دامنه كوه صفا كه روي آن را با سنگ فرش كرده اند شروع و در دامنه مروه كه روي آن را با سنگ فرش نموده اند خاتمه داد ؟ ^{( 3 )}

حكم شروع از مروه

563 852 ـ سعي بايد از صفا شروع و در دور هفتم ، به مروه ختم شود ؛ و اگر كسي از مروه شروع كند ، هر وقت فهميد ، ^{( 4 )} بايد اعاده كند ؛ و اگر در بين سعي بفهمد ، بايد از سر بگيرد و از صفا شروع كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : در صورتي كه احراز شود كه سعي بين صفا و مروه واقع مي شود ، كفايت مي كند .

2 ـ آية الله بهجت : واجب است .

آية الله خويي : لازم و واجب است كه ابتدا كند از اول جزء صفا .

آية الله سيستاني : بايد تمام مسافت بين دو كوه پيموده شود و بالا رفتن از كوه لازم نيست گرچه احتياط مستحب است و احتياط واجب اين است كه فاصله مذكور دقيقاً همه آن پيموده شود ؛ يعني اين كه شوط اوّل را ـ مثلا ـ از اوّلين جزء پايين كوه صفا آغاز كند و حركت كند تا برسد به اوّلين جزء كوه مروه و به همين ترتيب بقيه شوطها را انجام دهد . ( مناسك ، مسأله 335 ) .

آية الله مكارم : واجب است فاصله ميان دو كوه را طي كند و بايد توجه داشت كه هم اكنون قسمتي از كوه صفا و مروه را مفروش كرده اند و تنها قسمتي از كوه نمايان است و لازم نيست به قسمت نمايان كوه برود بلكه همين اندازه كه به قسمت سربالايي برسد كافي است .

3 . آيات عظام : بهجت ، فاضل ، مكارم : مانعي ندارد و ابتداء از اوّل جزء صفا و مروه كافي است .

آية الله خامنه اي : اگر اطمينان دارد كه ابتداي كوه صفا وابتداي كوه مروه است مانع ندارد .

4 ـ آية الله مكارم : اگر آن دور را كه از مروه شروع كرده ناديده بگيرد و بقيه را تكميل كند ، بعيد نيست كفايت كند .

208

564 853 ـ اگر كسي سعي را از مروه شروع و به صفا ختم كند و بعد بفهمد ، بايد سعي را اعاده كند و اگر تقصير نكرده تقصير كند . ^{( 1 )}

عدم كفايت استنابه در سعي براي حائض

565 855 ـ مسعي مسجد نيست و حايض بايد خودش سعي نمايد ؛ حتي اگر براي طواف نايب گرفته باشد ، بايد با مراعات ترتيبِ بين طواف و سعي ، خودش سعي به جا آورد .

عدم جواز عبور حائض و نفسا از مسجدالحرام

566 856 ـ حايض و نفساء اگر امكان نداشته باشد كه از راه ديگري غير از خود مسجدالحرام براي سعي بروند ، ^{( 2 )} بايد سعي را تأخير بيندازند ؛ و اگر آن هم ممكن نيست ، نوبت به نيابت مي رسد ؛ و بر فرض عبور ، سعيشان صحيح است هرچند گناه كرده اند .

4 ـ كيفيت و شرايط سعي

اخلاص در سعي

567 857 ـ سعي از عبادات است ، و بايد با نيت خالص ، براي اطاعت از فرمان خداي تعالي انجام شود . ^{( 3 )}

حكم موالات در سعي

568 858 ـ در سعي ، موالات معتبر نيست مگر در شوط اول كه اگر تمام نشده باشد و موالات فوت شود ، احتياطاً از سر گرفته شود . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : در فرض تقصير هم بايد دو مرتبه تقصير كند .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و تقصير نمايد ( اگر چه قبلا تقصير كرده باشد ) تا از احرام ، خارج شود .

آية الله فاضل : اگر با اعتقاد به صحت تقصير كرده ، تقصير اعاده ندارد مگر از باب احتياط و در غير اين صورت بايد تقصير را اعاده كند .

آية الله مكارم : اين حكم در مسأله 851 آمده است .

2 ـ آية الله مكارم : يعني از اين راه خودش را به صفا برساند ؛ و از آنجا سعي را در مسير معمولي ، شروع كند .

3 ـ آية الله سيستاني : به حاشيه مسأله 568 مراجعه شود .

4 ـ آية الله بهجت : دليلي بر اعتبار موالات در سعي در غير شوط اوّل نيست ، ( پرسشهاي جديد حج ، س 89 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : احوط اعتبار موالات عرفيه بين اشواط سعي است .

آية الله سيستاني ، آية الله فاضل : بنابر احتياط واجب موالات عرفيه لازم است .

آية الله گلپايگاني : موالات در سعي معتبر نيست . ( آداب و احكام حج ، ص 274 ) و قسمت آخر مسأله را متعرض نشده اند .

آية الله مكارم : احتياط واجب آن است كه در غير موارد استثنا شده موالات عرفيه رعايت شود .

209

توجه به صفا و مروه

569 859 ـ متوجه بودن به سمت مروه و صفا هنگام حركت به سمت هر كدام ، واجب است و اين وجوب وضعي است ؛ ^{( 1 )} پس اگر عقب عقب حركت كند يا پهلو را به طرف صفا يا مروه كند و برود ، باطل است .

نگاه به چپ و راست و پشت سر

570 نگاه كردن به چپ و راست ، بلكه گاهي به پشت سر ، هنگام سعي اشكال ندارد . ^{( 2 )}

حركت به عقب در حال سعي

571 860 ـ اگر شخصي مقداري از سعي را عقب عقب طي كرده ، بايد آن مقدار را تدارك كند ؛ و اگر از آن محل گذشته ، سعي او اشكال دارد و احتياط در اتمام و اعاده است . ^{( 3 )}

رفتن به جانب مسعي در اثناي سعي

572 861 ـ كسي كه در اثناي سعي ـ مثلاً براي آب خوردن ـ بدون روي برگرداندن از صفا يا مروه ، به كناره مسعي رفته و در حركتْ نيت سعي داشته ، يا اگر سعي راقطع كرده ، از جايي كه قطع شده يا مُحاذي آن ، سعي را ادامه داده ، عمل او صحيح است .

حكم خود صفا و مروه از جهت نحوه حركت

573 862 ـ بر روي صفا و مروه ، به چپ و راست منحرف شدن و يا حتي به عقب بازگشتن ، مانعي ندارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم : ولي نگاه كردن به اطراف و حتي به پشت سر مانعي ندارد .

2 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در صورتي كه سينه و شانه ها در حال رفتن به مروه به طرف مروه و در حال رفتن به صفا رو به صفا باشد و يا در حال توقف به پشت سر برگردد . ( آدابواحكام حج ، ص264 )

آية الله مكارم : مثلا اگر براي ملاحظه همراهان نگاهي به عقب كند مانعي ندارد .

3 ـ آيات عظام گلپايگاني ، صافي ، مكارم : مي تواند برگردد و جبران كند و سعي او اشكال ندارد .

210

كفايت سعي سواره حتي بدون عذر

574 863 ـ سعي سواره و بر روي محمل و چرخ ، مطلقاً و لو در حال اختيار ، جايز است ، ^{( 1 )} ولي راه رفتن افضل است .

حكم احتياج به چرخ با نداشتن پول

575 864 ـ كسي كه نمي تواند بدون سوار شدن در چرخ ، سعي كند ولي تمكن مالي ندارد ، اگر مي تواند ولو با فروش چيزي يا قرض ، خودش با چرخ سعي كند ، استنابه صحيح نيست مگر آن كه مشقت و حرج در كار باشد .

استراحت در صفا و مروه و اثناي سعي

576 865 ـ نشستن يا خوابيدن بر صفا يامروه به جهت استراحت و رفع خستگي ، جايز است ؛ و همين طور نشستن يا خوابيدن بين آنها براي رفع خستگي جايز است ، و بنابر اقوي ، لازم نيست عذري داشته باشد . ^{( 2 )}

عدم لزوم طهارت و ستر عورت در سعي

577 866 ـ طهارت از حدث و خبث و ستر عورت در سعي ^{( 3 )} معتبر نيست ، گرچه احوط مراعات طهارت از حدث است .

عدم اعتبار ستر در سعي

578 867 ـ اگر در سعي ، بعضي مواضع بدن زن غير از وجه و كفّين پيدا باشد ، به صحت سعي ضرر نمي زند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله فاضل : لكن در حال اختيار بايد خودش آن وسيله را راه ببرد .

2 ـ آية الله بهجت ، آية الله خويي : به خاطر استراحت جايز است نشستن بر صفا يا مروه تا استراحت حاصل شود و احوط ترك جلوس است در مابين صفا و مروه بدون عذر .

آيات عظام تبريزي ، سيستاني ، فاضل : بنابر احتياط بايد به مقداري باشد كه موالات عرفيه به هم نخورد .

آية الله سيستاني : احتياط مستحب آن است كه نشستن در وسط راه جهت استراحت ترك شود ، مگر براي كسي كه خسته شده باشد ( مناسك ، مسأله 340 ) .

آية الله مكارم : احتياط واجب رعايت موالات عرفيه در سعي است .

3 ـ آية الله گلپايگاني ، آية الله صافي : متعرض ستر عورت نشده اند .

آية الله مكارم : ستر عورت احتياط واجب است .

آية الله نوري : با عدم وجود ناظر محترم معتبر نيست .

211

فصل دوم

عدد دورهاي سعي

579 871 ـ سعي بين صفا و مروه ، بايد هفت مرتبه باشد ؛ و به هر مرتبه ، « شوط » ميگويند ؛ رفتن از صفا به مروه ، يك شوط و از مروه به صفا نيز ، يك شوط است .

1 ـ زياد كردن در دورهاي سعي

زياد كردن عمدي

580 872 ـ زياد كردن در سعي از روي عمد ـ به تفصيلي كه در طواف گذشت ـ موجب باطل شدن آن است .

زياد كردن سهوي

581 873 ـ زياد كردن در سعي از روي فراموشي چه كمتر از يك شوط يا بيشتر ، به صحت آن ضرر نمي زند و بعيد نيست كه رساندن آن به هفت شوط ، جايز باشد ^{( 1 )} هرچند رها كردن زائد بهتر است .

زيادي جهلي در سعي

582 874 ـ زيادي در سعي جهلاً ، محل اشكال است . ^{( 2 )}

583 875 ـ اگر شخصي جهلاً به اشواط سعي اضافه نمايد و رفت و برگشت را يك شوط حساب نمايد ، سعي او اشكال دارد و احوط اعاده سعي است هرچند تقصير هم نموده باشد . ^{( 3 )}

كسي كه رفت و برگشت را يكي حساب كرده

584 876 ـ كسي كه مي دانسته بايد هفت مرتبه بين صفا و مروه سعي كند و با همين نيت از صفا شروع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام : بهجت ، خويي ، سيستاني : اگر زيادي يك شوط باشد مستحب است آن را به هفت برساند .

2 ـ آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خامنه اي ، خويي ، سيستاني ، صافي ، گلپايگاني ، مكارم : حكم زيادي سهوي را دارد و سعي او صحيح است .

آية الله فاضل : محل اشكال است و احتياطاً اعاده كند .

3 ـ مراجعه شود به مسأله قبل .

212

كرده ، ولي رفت و برگشت را يك مرتبه حساب كرده و در نتيجه چهارده مرتبه سعي نموده ، احتياط آن است كه سعي ^{( 1 )} را اعاده كند ، اگرچه اقوي كفايت همان سعي است .

585 877 ـ اگر شخصي به اعتقاد اين كه هر شوط سعي ، مجموع رفت و برگشت از صفا به مروه است ، سعي را شروع كند ولي در اثنا متوجه مسأله شود و سعي خود را به هفت شوط خاتمه دهد ، سعي او صحيح است .

تكرار جزيي از سعي به گمان وجوب هروله

586 878 ـ اگر كسي در حال سعي ، بعد از گذشتن از مكان هروله ، به گمان اين كه هروله لازم است ، باز گردد و آن مقدار را با هروله ، تكرار نمايد ، سعي او اشكال دارد . ^{( 2 )}

تكرار مقداري از سعي

587 879 ـ اگر شخصي ـ مثلاً به جهت كنترل همراهان خود ـ در حين سعي ، گاهي به عقب برمي گشته و بدون توجه ، مجدداً همان مسافت را طي مي كرده ، سعي او اشكال دارد و بايد آن را اعاده كند . ^{( 3 )}

2 ـ كم كردن از اشواط سعي

كم كردن سهوي

588 880 ـ اگر كسي مقداري از سعي را سهواً كم كند ، ^{( 4 )} واجب است آن را هر وقت يادش آمد ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت ، آية الله خامنه اي : سعي صحيح است ( پرسشهاي جديد حج ، س 78 ) .

آية الله سيستاني : اگر جاهل « قاصر » بوده سعيش صحيح است ؛ و اگر « مقصّر » بوده ، صحّتش اشكال دارد .

آية الله مكارم : اين احتياط ترك نشود .

2 ـ آيات عظام بهجت ، خويي ، صافي ، فافضل ، گلپايگاني ، مكارم : اشكال ندارد .

آية الله تبريزي : اگر به قصد انجام وظيفه واقعيه باشد ، اشكالي ندارد .

آية الله خامنه اي : در حال اختيار نبايد چنين كند ولي در فرض مذكور سعي او درست است و چيزي بر او نيست ، اگرچه احتياط در اتمام و اعاده سعي است .

آية الله سيستاني : صحّت سعيش اشكال دارد مگر آن كه جاهل قاصر باشد .

3 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اشكال ندارد .

آية الله سيستاني : مگر اين كه جاهل قاصر باشد يا مقدار اضافي را به قصد سعي انجام ندهد .

آية الله مكارم : اشكال ندارد و اعاده لازم نيست ولي بهتر است اين كار را نكند .

4 ـ آية الله خويي : به حاشيه مسأله بعدي مراجعه شود .

آية الله فاضل : چنانچه قبل از تمام كردن شوط چهارم باشد بنابر احتياط واجب سعي را از سر بگيرد ولي اگر شوط چهارم را تمام كرده است مي تواند آن را اتمام كند يا از سر بگيرد .

5 ـ آية الله سيستاني : چه يك شوط فراموش كرده باشد يا بيشتر ، بنابر اقوي و اگر پس از گذشتن زمان سعي يادش بيايد ؛ مثلا در عرفات يادش بيايد سعي عمره اش ناقص بوده يا پس از انتهاي ذي حجه به ياد آورد سعي حجش ناقص بوده ، احتياط آن است كه كمبود را جبران كند و سپس سعي را از سر بگيرد و اگر نتواند برگردد يا مشقت دارد ، بايد نايب بگيرد و احتياط واجب آن است كه نايب هم جمع نمايد بين تدارك مقدار كمبود و بين اعاده سعي كامل .

213

اتمام كند ؛ و اگر به وطن خود مراجعت كرده و براي او مشقت ندارد ، بايد مراجعت كند ؛ و گر نه بايد نايب بگيرد .

تدارك سعي ناقص

589 881 ـ اگر كمتر از يك مرتبه سعي كرد و بقيه را فراموش كرد ، ^{( 1 )} احتياط واجب آن است كه سعي را از سر بگيرد ؛ و اگر بعد از تمام كردن يك مرتبه يا بيشتر ، بقيه را فراموش كرد ، جايز است از همانجا سعي را تمام كند ، ولي احتياط آن است كه اگر چهار مرتبه را تمام نكرده ، تمام كند و از سر بگيرد . ^{( 2 )}

انكشاف نقصان سعي بعد از تقصير

590 883 ـ اگر با اعتقاد اتمام سعي ، تقصير كند و بعد از آن متوجه شود كه مثلاً پنج شوط بوده ، بايد سعي را اتمام و احتياطاً تقصير را اعاده نمايد ، گرچه وجوب اين احتياط معلوم نيست . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : در صورتي كه پس از فوت موالات باشد .

2 ـ آيات عظام : بهجت ، تبريزي ، خويي : و اگر كمبود سعي از روي فراموشي و بعد از شوط چهارم بوده ، واجب است باقي را هر وقت يادش آمد ، هرچند بعد از فراغت اعمال حج باشد ، تدارك نمايد و در صورتي كه خود نتواند تدارك كند يا تدارك سخت باشد واجب است نايب بگيرد و اگر كمبودش پيش از شوط چهارم و از روي فراموشي بوده ، احتياط اين است كه شخصاً يك سعي كامل بجا آورد .

آية الله خامنه اي : و مي تواند يك سعي به نيت اعم از تمام و اتمام بجا آورد .

آية الله فاضل : اگر كمتر از يك مرتبه سعي كرد و بقيه را فراموش كرد كه انجام دهد ، احتياط واجب آن است كه سعي را از سر بگيرد و همين طور است اگر كمتر از چهار مرتبه را انجام داده باشد و بقيه را فراموش كرده باشد .

3 ـ آية الله بهجت : و تقصير را هم اعاده مي نمايد .

آيات عظام تبريزي ، صافي ، گلپايگاني ، مكارم : اين احتياط ترك نشود .

آية الله خويي : و تقصير را بايد اعاده نمايد و اگر در عمره تمتع بوده يك گاو كفّاره بدهد .

آية الله سيستاني : اين احتياط واجب است و اگر تقصير از روي فراموشي كمبود باشد و در عمره تمتّع باشد احتياطاً بايد يك گاو كفّاره بدهد .

آية الله فاضل : اگر در عمره تمتع بوده احتياطاً تقصير را اعاده كند و بنابر احتياط واجب يك گاو كفّاره بدهد .

214

591 884 ـ با تمام كردن سعي در عمره ، چيزي از محرّمات احرام ، حلال نمي شود ، ولي در حج ، بعد از سعي ، بوي خوش حلال مي شود .

حصول مرض در اثناي سعي و مراجعت به وطن

592 886 ـ اگر شخصي مثلا در شوط پنجم سعي در عمره مفرده ، مريض شود و نتواند عمره را تمام كند و به وطن باز گردد ، اگر خودش نمي تواند مراجعت كند ، بايد نايب بگيرد تا براي خروج وي از احرام ، سعي را تمام ^{( 1 )} كند و آن را اعاده نمايد و به او خبر دهد كه تقصير نمايد و بعد از تقصير ، طواف نساء را نيز به نيابت او انجام دهد ^{( 2 )} و اين فرض از موارد حصر نيست ، چون شخص مريض فعلاً خوب شده و اين كه نمي تواند به مكه بيايد از جهت مرض نيست .

3 ـ قطع سعي و از سرگيري آن

قطع سعي بعد از شوط اول و تكرار آن

593 887 ـ اگر شخصي ـ مثلاًبه تصور اين كه سعي نياز به وضو دارد ـ سعي خود را قطع كند و هفت شوط ديگر سعي نمايد ، سعي او اشكال دارد ^{( 3 )} و بايد آن را اعاده كند . ^{( 4 )}

به هم زدن سعي و شروع مجدّد

594 888 ـ اگر شخصي سعي را قطع نموده و هفت شوط ديگر به جا آورده و تقصير نمايد ، سعي او اشكال دارد ^{( 5 )} و بايد آن را اعاده كند . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله تبريزي : احتياطاً سعي را تمام كند . . . .

آية الله خويي ، آية الله سيستاني : اعاده كافي است .

2 . آية الله سيستاني : ولي نماز طواف را بايد خودش بعد از طواف نايب بخواند .

3 ـ آيات عظام خامنه اي ، فاضل ، مكارم ، نوري : اشكال ندارد .

آية الله خويي : با فرض اعتقاد به جواز از سر گرفتن سعي ، مجزي است . ( مراجعه شود به مسأله 873 ) .

4 ـ مراجعه شود به مسأله بعد .

5 ـ آيات عظام تبريزي ، خامنه اي ، فاضل ، مكارم ، نوري : اشكال ندارد .

6 ـ آية الله تبريزي : بعيد نيست آن سعي كه استيناف كرده صحيح باشد ، گرچه احوط اعاده سعي است .

آية الله خويي : در فرض اعتقاد به جواز مانعي ندارد . ( المسائل الشرعيه ، مسأله348 ) .

آية الله سيستاني : اگر پس از فوت موالات عرفيه سعي را از سرگرفته باشد صحيح است و اگر قبل از آن باشد اشكال دارد مگر آن كه جاهل قاصر باشد كه در اين صورت نيز صحيح است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : صحّت آن بعيد نيست .

215

4 ـ احكام شك در اشواط و صحت سعي

595 889 ـ اگر بعد از تقصير ، در عدد اشواط شك كند ، اعتنا نكند ؛ ^{( 1 )} و اگر بعد از فراغ از عمل و انصراف ، شك كند ، چون بناگذاري بر اتمام و اعتنا نكردن به شك ، خالي از اشكال نيست ، ^{( 2 )} احتياط آن است كه نقص محتمل را اتمام كند ، خصوصاً اگر منشاء شك ، خروج عمدي براي حاجتي با تصميم بر عود و اتمام باشد ، كه در اين صورت ، وجوب اتمام بعيد نيست ؛ ^{( 3 )} و اگر شك در زياده دارد و مي داند ناقص نشده ، اعتنا نكند .

شك در صحت اشواط

596 890 ـ اگر بعد از فارغ شدن از سعي يا هر دوري ، در صحت آن شك كند ، اعتنا نكند و سعيش صحيح است ؛ و همينطور اگر در بين رفت و آمد ، شك در صحيح بجا آوردن جزء پيش كند ، اعتنا نكند .

صحت ادامه سعي با ترديد و حصول يقين

597 891 ـ اگر شخصي در حال سعي ، در عدد اشواط شك كند و با حال ترديد ، به سعي خود ادامه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : چه شك در زياده كند و چه شك در نقيصه و همينطور است اگر بعد از فراغ از عمل شك در زياده كند .

2 ـ آيات عظام بهجت ، مكارم ، نوري : اعتنا به شك نكند و عملش صحيح است .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اظهراين است كه بايد به اين شك اعتنا شود و شك در عدد اشواط سعي را باطل مي كند .

آية الله سيستاني : اگر احتمال زياد بودن آنها را بدهد ، بنابر صحت بگذارد و اگر احتمال كم بودن آنها را مي دهد در صورتي كه شك او قبل از بهم خوردن موالات باشد سعي باطل است و بنابر احتياط اگر بعد باشد نيز باطل است . ( مناسك ، ص 259 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر بعد از منصرف شدن از سعي ، شك در عدد آن كند به آن شك اعتنا نكند و سعيش صحيح است ، ليكن اگر احتمال مي دهد كه كمتر از هفت مرتبه سعي كرده ، احتياط آن است كه دوباره سعي كند . ( مناسك فارسي مساله 124 ) .

3 ـ آية الله مكارم : اگر از عمل منصرف شده و به ظاهر آن را پايان داده ، به اين شك اعتنا نكند .

216

دهد ، سپس به عدد ، يقين حاصل نمايد و سعي را به پايان برساند ، سعي او صحيح است . ^{( 1 )}

شك در نقيصه

598 892 ـ اگر در مروه شك كند كه هفت دفعه رفت و آمد كرده يا زيادتر ؛ مثل اين كه بين هفت و نُه شك كند ، اعتنا نكند ؛ و اگر قبل از رسيدن به مروه ، شك در هفت و كمتر نمايد ، ظاهراً سعي او باطل است و همچنين است هر شكي كه به كمتر از هفت تعلق بگيرد .

شك بين 7 و 9 قبل از مروه

599 893 ـ قبل از رسيدن به مروه ، شك بين هفت و نه ، مبطل سعي است .

شك در بجا آوردن اصل سعي

600 894 ـ اگر طواف را در روزي بجا آورد و روز بعد شك كند كه سعي كرده است يا نه ، بناگذاري بر آوردن ، ^{( 2 )} بعيد نيست ، گرچه احتياط در آوردن ^{( 3 )} است ، مگر آن كه بعد از تقصير شك كند ، كه در اين صورت لازم نيست سعي كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله تبريزي : با شك در عدد اشواط سعي باطل مي شود و بايد سعي را اعاده كند .

آية الله خويي : وظيفه اش تجديد و از سر گرفتن سعي بوده و سعي در حال شك و ادامه آن صحيح و مجزي نبوده ، لذا احتياط اعاده سعي است . ( آراء المراجع ، چاپ سوم ، ص 302 ) .

آيات عظام صافي ، گلپايگاني ، مكارم : در صورتي كه به رجاء كشف حال ادامه داده باشد . ( مجمع المسائل 1/488 ) .

آية الله فاضل : در فرض مذكور صحّت سعي محلّ اشكال است واحتياط واجب در اعاده است .

2 ـ آية الله بهجت : شك بعد از وقت است .

آية الله خويي : فتواي ايشان در اين مسأله روشن نيست و لذا احتياط به اعاده طواف و نماز و اتيان سعي است .

آية الله سيستاني : احتياط واجب اتيان به سعي است ، ولي اعاده طواف و نماز آن لازم نيست ، مگر احتمال بدهد عمداً سعي را تأخير انداخته كه در اين صورت احتياط واجب اعاده طواف و نماز هم هست .

3 ـ آية الله تبريزي : احوط اعاده طواف و نماز و اتيان به سعي است .

آية الله فاضل : اگر چيزي كه مشكوك است ، تأخير انداختن سعي بدون عذر است ، بعيد نيست بناگذاري بر آوردن ، اگرچه احتياط مستحب در آوردن است و اگر چيزي كه مشكوك است ، تأخير با عذر باشد . در اين صورت وجهي براي بناگذاري بر اين كه آورده شده نيست .

آية الله مكارم : اين احتياط ترك نشود .

217

فصل سوم

مستحبات سعي ^{( 1 )}

601 895 ـ مستحب است بعد از فراغ از نماز طواف و پيش از سعي ، نزد چاه زمزم رفته ، از آب آن بياشامد و به سر و پشت و شكم خود بريزد و بگويد :

« أللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً وَرِزْقاً واسِعاً وَشِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَسُقْم » .

پس از آن ، به نزد حجرالاَسود بيايد ، و مستحب است از دري كه محاذي حجرالاَسود است به سوي صفا متوجه شود و با آرامي دل و بدن ، بالاي صفا رفته و به خانه كعبه نظر كند و به ركني كه حجرالاَسود در آن است رو نمايد و حمد و ثناي الهي را بجا آورد و نعمتهاي الهي را به خاطر بياورد ، آنگاه اين اذكار را بگويد :

« اللهُ أكْبَرُ » هفت مرتبه .

« ألحَمدُ للهِ » هفت مرتبه .

« لا إلهَ إلاّ اللهُ » هفت مرتبه .

« لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ ، لَهُ المُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَيُمِيْتُ وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلي كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ » سه مرتبه .

پس صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد ، پس بگويد :

« اللهُ أكْبَرُ عَلي ما هَدانا وَالْحَمْدُ للهِ عَلي ما أبْلانا وَالْحَمْدُ للهِ الْحَيِّ الْقَيُّومِ وَالْحَمْدُ للهِ الْحَيِّ الدَّائِمِ » سه مرتبه .

پس بگويد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم : اين مستحبات را به قصد رجا بجا آورد و بايد توجه داشت كه بعضي از مستحبات مربوط به زمانهاي گذشته است و در عصر ما موضوع ندارد و يا عملاً ممكن نيست ، آنچه را مي توان ، انجام دهد . و خداوند به نيّت او پاداش مي دهد .

218

« أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللهُ وَأشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ لا نَعْبُدُ إلاّ إيّاهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ » . سه مرتبه .

پس بگويد :

« أللَّهُمَّ إنِّي أسْأَ لُكَ الْعَفْوَ وَالْعافِيَةَ وَالْيَقينَ في الدُّنْيا وَالآخِرَةِ » سه مرتبه .

پس بگويد ^{( 1 )} :

« أللَّهُمَّ آتِنا في الدُّنْيا حَسَنَةً وَفي الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النَّارِ » سه مرتبه .

پس بگويد :

« اللهُ أكْبَرُ » صد مرتبه .

« لا إلهَ إلاّ الله » صد مرتبه .

« أ لْحَمْدُ للهِ » صد مرتبه .

« سُبحانَ اللهِ » صد مرتبه .

پس بگويد :

« لا إلهَ إلاّ اللهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ ، أ نْجَزَ وَعْدَهُ ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ ، وَغَلَبَ الأحْزابَ وَحْدَهُ ، فَلَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَحْدَهُ ، أللَّهُمَّ بارِكْ لِي في الْمَوْتِ وَفِيما بَعْدَ الْمَوْتِ ، أللَّهُمَّ إنَّي أعُوذُ بِكَ مِنْ ظُلْمَةِ الْقَبْرِ وَوَحْشَتِهِ أللَّهُمَّ أظِلَّني في ظِلَّ عَرْشِكَ يَوْمَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّكَ » .

و بسيار تكرار كند سپردن دين و نفس و اهل و مال خود را به خداوند عالم .

پس بگويد :

« أسْتَوْدِعُ اللهَ الرَّحْمنَ الرَّحِيمَ الَّذي لا تَضِيعُ وَدائِعُهُ دِيني وَنَفْسي وَأهْلي ، أللَّهُمَّ اسْتَعْمِلْني عَلي كتابِكَ وَسُنَّةِ نَبِيِّكَ وَتَوَفَّني عَلي مِلَّتِهِ وَأعِذْني مِنَ الْفِتْنَةِ » .

پس بگويد :

« اللهُ أكْبَرُ » سه مرتبه .

پس دعاي سابق را دو مرتبه تكرار كند ، پس يك بار تكبير بگويد و باز دعا را اعاده نمايد و اگر تمام اين عمل را نتواند انجام دهد ، هر قدر كه مي تواند بخواند .

و مستحب است كه رو به كعبه نمايد و اين دعا را بخواند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله خويي : اين دعا و همچنين بعضي از دعاهاي آخر اين قسمت در مناسك ايشان مذكور نيست .

219

« أللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي كُلَّ ذَنْب أذْنَبْتُهُ قَطُّ فَاِنْ عُدْتُ فَعُدْ عَلَيَّ بِالْمَغْفِرَةِ فَاِنَّكَ أنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ، أللَّهُمَّ افْعَلْ بي ما أ نْتَ أهْلُهُ فَاِنَّكَ اِنْ تَفْعَلْ بِي ما أنْتَ أهْلُهُ تَرْحَمْني وَإنْ تُعَذِّبني فَأَنْتَ غَنيٌّ عَنْ عَذابي وَأ نَا مُحْتاجٌ إلي رَحْمَتِكَ . فَيا مَنْ أ نَا مُحْتاجٌ إلي رَحْمَتِهِ ارْحَمْني ، أللَّهُمَّ لا تَفْعَلْ بي ما أ نَا أهْلُهُ ، فَاِنَّكَ إنْ تَفْعَلْ بي ما أنا أهْلُهُ تُعَذِّبْني وَلَمْ تَظْلِمْني أصْبَحْتُ أتَّقي عَدْلَكَ وَلا أخافُ جَوْرَكَ فَيا مَنْ هُوَ عَدْلٌ لا يَجُورُ اِرْحَمْني » .

پس بگويد :

« يا مَنْ لا يَخيبُ سائِلُهُ وَلا يَنْفَدُ نائِلُهُ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد ، وَأجرْني مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِكَ » .

و در حديث شريف وارد شده است : هركس كه بخواهد مال او زياد شود ، ايستادن بر صفا را طول دهد و هنگامي كه از صفا پايين مي آيد بر پله چهارم بايستد و متوجه خانه كعبه شود و بگويد :

« أَللَّهُمَّ إنَّي أعُوذُ بِكَ مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ وَفِتْنَتِهِ وَغُرْبَتِهِ وَوَحْشَتِهِ وَظُلْمَتِهِ وَضِيقِهِ وَضَنْكِهِ ، أللَّهُمَّ أظِلَّني في ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّكَ » .

پس از پله چهارم پايين رود و احرام را از روي كمر خود بردارد و بگويد :

« يا رَبَّ الْعَفْوِ يا مَنْ أمَرَ بِالْعَفْوِ يا مَنْ هُوَ أوْلي بِالْعَفْوِ ، يا مَنْ يُثِيبُ عَليَ الْعَفْوِ ، الْعَفْوَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ ، يا جَوادُ يا كَريمُ يا قَريبُ يا بَعيدُ ، اُرْدُدْ عَلَيَّ نِعْمَتَكَ وَاسْتَعْمِلْني بِطاعَتِكَ وَمَرْضاتِكَ » .

و مستحب است پياده سعي نمايد ؛ و از صفا تا به مناره ميانه ، راه رود ؛ و از آنجا تا جايي كه محل بازار عطاران است ، مانند شتر تند رود ؛ و اگر سوار باشد اين حدّ را في الجمله تند نمايد و از آنجا تا به مروه نيز ميانه رود و در وقت برگشتن نيز به همان ترتيب مراجعت نمايد و از براي زنها هروله نيست و مستحب است در هنگامي كه مي رسد به مناره ميانه بگويد :

« بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ ، وَاللهُ أكْبَرُ ، وَصَلَّيَ اللهُ عَلي مُحَمَّد وَأهْلِ بَيْتِهِ ، أَللَّهُمَّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَتَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمْ إنَّكَ أنْتَ الأعَزُّ الأجَلُّ الأكْرَمُ ، وَاهْدِني لِلَّتي هِيَ أقْوَمُ ، اللَّهُمَّ إنَّ عَمَلي ضَعيفٌ ،

220

فَضاعِفْهُ لي وَتَقَبَّلْهُ مِنّي ، أللَّهُمَّ لَكَ سَعْيي ، وَبِكَ حَوْلي وَقُوَّتي تَقَبَّلْ مِنّي عَمَلي يا مَنْ يَقْبَلُ عَمَلَ الْمُتَّقينَ » .

و همين كه از محل بازار عطاران گذشت بگويد :

« يا ذَا الْمَنِّ وَالْفَضْلِ وَالْكَرَمِ وَالنَّعْماءِ وَالْجُودِ ، اغْفِرْ لي ذنُوبي ، اِنَّهُ لا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ الاّ أ نْتَ » .

و هنگامي كه به مروه رسيد برود بالاي آن و بجا آورد آنچه را كه در صفا بجا آورد و بخواند دعاهاي آنجا را به ترتيبي كه ذكر شد .

و پس از آن بگويد :

« أللَّهُمَّ يا مَنْ أمَرَ بِالْعَفْوِ يا مَنْ يُحِبُّ الْعَفْوَ يا مَنْ يُعْطي عَلَي الْعَفْوِ ، يا مَنْ يَعْفُو عَلَي الْعَفْوِ يا رَبَّ الْعَفْوِ ، الْعَفْوَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ » .

و مستحب است در گريه كردن كوشش كند و خود را به گريه وادارد و در حال سعي دعا بسيار كند و بخواند اين دعا را :

« أللَّهُمَّ إنِّي أسْأَ لُكَ حُسْنَ الظَّنِّ بِكَ عَلي كُلِّ حال وَصِدْقِ النِّيَّةِ في التَّوَكُّلِ عَلَيْكَ » .