بخش 6

118

درس يازدهم :

احكام فقهي ـ اجرايي حج

محمّد حسين فلاح زاده

آگاهي مديران ، معاونان و خدمه كاروانها نسبت به مناسك حج بايد در حد بالاتري از آنچه براي زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومي حج ، برخي از احكام فقهي رابطه تنگاتنگ با مسائل اجرايي حج دارد ، كه مي توان آنها را با عنوان « احكام فقهي ـ اجرايي حج » از ساير مسائل جداكرد . آنچه پيش رو داريد اين دسته از مسائل است .

اخلاص در عمل

مديريت كاروان حج و خدمت به زائران بيت الله الحرام ، از اعمالي است كه رنگ عبادت دارد ، از اين رو بايد با قصد قربت و براي رضاي خداوند انجام پذيرد ، كه اگر چنين باشد ، اجر اخروي فراواني نيز خواهد داشت .

تنظيم برنامه هاي آموزشي حج

بر مسؤولان كاروانها لازم است برنامه هاي آموزشي حج را بگونه اي تنظيم كنند كه زائران آنها بتوانند به نحو شايسته اي در آن برنامه ها شركت كرده و خود را آماده اين سفر عظيم بنمايند ؛ يعني با در نظر گرفتن زمان حركت كاروان و موقعيت شغلي زائران ،

119

جلسات آموزشي در وقت مناسب تشكيل گردد و از نظر مكاني نيز محل برگزاري آنها در جايي باشد كه تمام زائران يا درصد بالايي از آنها بتوانند شركت كنند .

تشويق زائران

مسؤولان كاروان ، زائران خود را به شركت در كلاسهاي آموزشي مناسك ، كه توسط روحانيون معظم كاروانها برگزار مي گردد و استفاده از برنامه هاي صدا و سيما كه ويژه حج تهيه و پخش مي شود تشويق كنند چون هر چه سطح آگاهي زائران نسبت به مسائل حج بالاتر باشد ، اداره كاروان نيز آسان تر است .

استطاعت

كساني كه حج واجب خود را بجا نياورده اند ؛ يعني سال اوّل تشرف آنهاست يا تاكنون استطاعت نداشته اند و الآن با هزينه سازمان حج و زيارت به حج مشرف مي شوند ، چنانچه به غير از مخارج سفر ، ساير شرايط استطاعت حج را داشته باشند بايد حجة الاسلام بجا آورند . و ساير شرايط عبارتست از :

1 ـ آنچه در زندگي بدان نياز است ؛ مانند مسكن ، فرش ، لوازم ديگر منزل و . . . داشته باشد و از اين جهت برايش مشكلي نباشد و چنانچه با منزل اجاره اي و اشيا و وسايل زندگي عاريه اي ، نيازشان برطرف گردد و به سختي نيفتند ، استطاعت حاصل است .

2 ـ در مدت سفر ، مخارج زن و فرزند و ساير افرادي را كه تحت تكفل آنها هستند ، داشته باشد .

3 ـ پس از سفر نيز شغل يا حرفه مناسبي داشته باشد كه زندگي اش با آن اداره شود و سفر حج به آن لطمه اي نزند .

مسأله : خدمه كاروانها كه وارد جدّه مي شوند ، اگر ساير شرايط استطاعت را دارند ( از قبيل داشتن وسايل زندگي ، بالفعل يا بالقوه و رجوع با كفايت ؛ مثلاً كار و صنعت و غير آن كه با آنها مي توانند پس از مراجعت ، زندگي مناسب خود را ادامه بدهند مستطيع هستند و بايد حَجّة الاسلام بجا آورند ) كفايت از حج واجب آنان مي كند و چنانچه ساير شرايط

120

را ندارند به مجرد امكان حج براي آنان ، استطاعت حاصل نخواهد شد و حج آنان استحبابي است و چنانچه بعداً استطاعت پيدا كردند بايد حج واجب را بجا آورند . ^{( 1 )}

نيابت

كسي كه در حج نيابت مي پذيرد ، بايد داراي شرايطي باشد كه از جمله آنهاست :

1 ـ واجب نبودن حج بر نايب .

2 ـ آشنايي به افعال و احكام حج ( هر چند با ارشاد كسي در هنگام عمل ) .

3 ـ معذور نبودن در ترك برخي از افعال حج . ^{( 2 )}

بنابراين ، افرادي كه حج واجب خود را بجا نياورده اند و مستطيع هستند ، نمي توانند نيابت بپذيرند و كساني كه از انجام دادن كامل اعمال حج ، معذور باشند ، و از ابتدا مي دانند كه بايد وظيفه معذور راانجام دهند ، نمي توانندنيابت بپذيرند ، مانندآن عده از خدمه كاروان كه شب عيد قربان با انجام دادن وقوف اضطراري مشعر ، همراه با بانوان به منا مي روند .

به فتواي حضرت امام خميني ( قدس سره ) و برخي از فقهاي بزرگوار ، اگر از ابتدا هم معذور نباشد و در هنگام عمل عذري برايش پيش آيد ، نيابت او صحيح نيست ، بنابراين بهتر است كه مديران ، معاونان و خدمه كاروانها نيابت نپذيرند ، چون هر لحظه ممكن است به هنگام انجام اعمال ، مشكلي براي كاروان پيش آيد كه بناچار بايد اعمال معذور را انجام دهند ، پس در صورتي كه يكي از خدمه ، نيابت پذيرفته باشد ، بهتر است به اطلاع مدير كاروان برساند تا در هنگام اعمال و پذيرفتن كارهاي اجرايي كاروان به مشكل برنخورد .

ياري روحاني

مديران و معاونان و خدمه كاروان بايد در انجام هرچه بهتر مناسك و اعمال حج ، روحاني كاروان را ياري دهند ولي هرگز در كار وي دخالت نكنند و از پاسخگويي به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص18 ، م 13 ـ يادآوري مي شود ، تمام مسائل از مناسك محشي ، نشر مشعر ، چاپ اوّل ، 1372 آورده شده است .

2 . مناسك ، نيابت در حج ، مسأله 1

121

مسائل شرعي حج بپرهيزند و سؤال كننده را به روحاني كاروان ارجاع دهند ، چون احكام حج ، بسيار پيچيده و دقيق است و موارد مشابه بسيار دارد كه تشخيص آن موارد و يافتن حكم شرعي آن ، كار دشواري است و چنانچه به مسأله اي پاسخ اشتباه داده شود ، گاهي پيامدهاي بسياري به دنبال دارد ، لذا تمام مسؤولان كاروان ؛ اعم از مدير ، معاون ، خدمه و روحاني كاروان ، بايد با هماهنگي كامل و تفاهم و انجام وظايف خود ، زائران را در انجام صحيح اعمال ياري دهند .

دخالت سابقه داران

گاهي مشاهده مي شود افرادي كه سابقه تشرف به حج را دارند ، بر اثر غرور يا اطمينان به آگاهي خود ، به صورت انفرادي عمل مي كنند و تعدادي از كساني را كه سابقه تشرف ندارند براي انجام اعمال و مناسك به همراه خود مي برند و به جهت اشتباه در اعمال ، سبب زحمت خويش و همراهان مي گردند . مسؤولان كاروان اين مسأله را به زائران گوشزد كنند كه هرگز بدون هماهنگي با مسؤولان كاروان اقدام به عملي ننمايند و كسي را با خود براي انجام مناسك نبرند كه ممكن است موجب بطلان اعمال خود يا ديگران گردند .

نماز قضا نشود

در تمام مواقع ، برنامه هاي حركت كاروان طوري تنظيم شود كه زائران بتوانند نمازهاي واجب خود را به موقع بجاي آورند ، و هرگز نماز كسي قضا نشود ، و نيز به زائران يادآوري شود كه : آخر شب به زيارت يا خريد نرويد كه نماز صبح تان قضا شود .

نماز تمام يا شكسته

چون مسؤولان كاروان از مدت اقامت زائران در مدينه و مكه مطلع هستند ، لازم است در اولين فرصت ، مدت اقامت كاروان در مدينه و مكّه ( قبل از رفتن به عرفات و پس از برگشت از منا ) را به اطلاع روحاني كاروان برسانند كه اين مسأله را براي زائران

122

بگويد ، تا تكليف خود را نسبت به تمام يا شكسته بودن نماز بدانند .

س ـ در عرفات و منا و مَشْعَر و بعد از مراجعت از اماكن مزبور ، در صورتي كه مسافت شرعي محقّق نشود ، وظيفه حجاجي كه قبلاً در مكه معظمه قصد اقامت كرده اند ؛ از حيث قصر و اتمام چيست ؟

ج ـ در فرض مذكور تمام است . ^{( 1 )}

س ـ بعضي از حجاج در مكه قصد اقامه كرده اند ، چه بطن مكه يا محلات آن مثل « شيشه » و « ريع الذاخر » يا « مسفله » يا « حجون » اگر يقين داشته باشند كه تا عرفات چهار فرسخ است ، نماز را قصر و اگر شك داشته باشند در مسافت شرعي ، نماز را تمام مي خوانند ، بفرماييد در مراجعت از عرفات و منا ، تكليف آنان از نظر قصر و اتمام چيست ؟ با توجه به اين كه توقف آنان در مكه يك روز يا سه روز يا نه روز است و بايد به ايران يا مدينه حركت كنند ؟

ج ـ در صورت عدم مسافت شرعيه يا شك در آن كه در نماز باقي بر تمام هستند ، اگر از عرفات كه به مكه برمي گردند ، از جهت اين كه محل اقامه است مي روند و بعد از مكه قصد مسافرت مي كنند ، در بازگشت به مكه و در خود مكه هم نمازشان تمام است . ^{( 2 )}

قـبـلـه

چون جهت قبله در شهر مكه در هر سوي آن تغيير پيدا مي كند و حتي گاهي در يك هتل نيز ، قسمتهاي مختلف آن ممكن است به يك سمت نباشد و بدين سبب تشخيص جهت قبله براي زائران مشكل شود ، مناسب است جهت قبله بر كاغذي نوشته شود و بر ديوار شُقّه ها يا اتاقها نصب گردد كه در نماز مراعات شود ، علاوه بر اين ، با كمال تأسف جهت برخي از دستشوييها در دو شهر مكه و مدينه به سمت قبله است و چون در آن حال ، رو به قبله يا پشت به قبله بودن حرام است ، لازم است مسؤولان كاروان نسبت به تغيير دادن يا مسدود كردن آنها و يا آگاه كردن زائران اقدام نمايند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص391 ، س46

2 . مناسك ، ص392 ، س47

123

شركت در نماز جماعت

گرچه روحانيون معظم كاروانها ، هر لحظه به زائران تذكر مي دهند كه در نماز جماعت شركت كنند ، ليكن از آنجا كه يكي از مشكلات اساسي در حج ، پرسه زدن زائران ايراني در خيابانها هنگام نماز جماعت يا بازگشت به محل اسكان مي باشد و اين مسأله زمينه توهين به شيعه را فراهم مي آورد ، لازم است مسؤولان محترم كاروانها ، اين مسأله را به زائران گوشزد كنند و آنها را به شركت در نماز جماعت ، بويژه نماز جماعت مسجد الحرام و مسجد النبي تشويق كنند ، و برنامه هاي زيارتي و پذيرايي را طوري تنظيم كنند كه زائران بتوانند به موقع كارهاي خود را انجام دهند و از شركت در نماز تخلف نكنند .

مواردي مشاهده مي گردد كه شام كاروانها پس از نماز مغرب داده مي شود و زائراني كه عصر به حرم يا بازار رفته اند ، چون خوف دير رسيدن به شام را دارند و فاصله محل اسكان هم زياد است ، به جاي رفتن به نماز ، برخلاف مسير حركت حجاج كه جملگي براي شركت در نماز جماعت به سوي مسجد مي روند ، آنها به سوي محل استراحت در حركتند و اين عمل بسيار ناپسند و خلاف شؤون شرعي است .

يادآوري وضو

هنگام بردن زائران به اماكن مقدس يا طواف و ساير اعمال ، بسيار مناسب است قبل از حركت به زائران يادآور شويد كه وضو بگيرند و آماده حركت شوند ، تا هنگام زيارت كسي براي وضو گرفتن از جمع جدا نشود كه سبب معطل ماندن سايرين و گاهي گم شدن آن فرد مي شود ، و بسيار مشاهده شده است كه حاجي به سبب غفلت از وضو ، طواف را بدون وضو انجام داده و اين امر مشكلاتي براي كاروان و خودش پديد آورده است .

احرام در ميقات

تلاش بيوقفه مسؤولان كاروان با شروع اعمال و احرام در ميقات آغاز مي شود ، كه از آنجا به بعد ، دقّت بسيار زياد و مديريت كامل ، ضامن پيشبرد كارها خواهد شد .

124

كساني كه مدينه بعد هستند و براي احرام به « جُحفَه » مي روند ، نسبت به احرام مشكل خاصي ندارند ، چون ميقات جُحفه اختصاص به مسجد ندارد و تمام منطقه جحفه ، ميقات است و احرام در آنجا اشكال ندارد . ^{( 1 )} لذا بردن زائران به داخل مسجد بويژه در مواقع ازدحام و زيادي جمعيت ، ضرورتي ندارد و براي خانمهايي كه از رفتن به مسجد معذورند مشكلي وجود ندارد . ولي كساني كه مدينه قبل هستند و براي احرام به مسجد شجره مي روند ، چون تنها مسجد شجره ميقات است و بنابر احتياط واجب بايد احرام در مسجد واقع شود ^{( 2 )} توجه به نكات ذيل لازم است :

1 ـ قبل از رفتن به مسجد زائران را نسبت به جغرافياي مسجد ، محل وضو و غسل احرام توجيه نماييد كه به راحتي بتوانند اعمال را انجام دهند و زائري گم نشود و احرام در حياط اوّلي كه پس از دستشوييها و قبل از مسجد واقع است انجام نشود ، چون برخي از حجاج به اشتباه آنجا را نيز جزو مسجد شجره مي دانند .

2 ـ خانمها را راهنمايي كنيد كه پس از رفتن به مسجد ، پشت نرده هاي چوبي جمع شوند تا روحاني كاروان ، نيّت و لبيك را براي آنها بگويد ، چون قسمت زنانه مسجد جداست و مردان حق ورود به آن قسمت را ندارند و بين قسمت مردانه و زنانه ، نرده چوبي بلندي قرار دارد . در اين قسمت ، وظيفه « خانم دستيار » نيز سنگين تر خواهد بود .

3 ـ خانم دستيار بايد نسبت به شناسايي و انجام احرام خانمهايي كه از رفتن به مسجد معذورند ، روحاني كاروان را ياري دهد .

4 ـ احرام در هر جاي مسجد اشكال ندارد ، حتي در قسمتهايي كه اخيراً توسعه يافته و جزو مسجد به حساب مي آيد ، لذا گرداندن زائران در قسمتهاي مختلف مسجد لازم نيست ، بلكه گاهي سبب مزاحمت براي ديگران نيز مي باشد .

5 ـ اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد ، لازم است زائران را به نماز جماعت راهنمايي نمايند ، و از تكرار لبيك ، به صورت دسته جمعي ، آنهم با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص83 ، س17

2 . مناسك ، ص77 ، م1

125

صداي بلند بپرهيزند .

6 ـ زائران را نسبت به نبردن ساكها به داخل حياط اوّلي مسجد توجيه كنيد ، چون ممكن است گم شود و يا بر اثر مشابه بودن ساكها اشتباه شود و مشكلاتي پديد آورد .

7 ـ شايسته است چند دمپايي مناسب ، جزو اثاث كاروان باشد ، كه اگر دمپايي كسي گم شد ، بتواند با عاريه گرفتن آن ، به راه خود ادامه دهد و اين مسأله را به زائران گوشزد كنيد كه هنگام رفتن به مسجد شجره يا مسجد الحرام ، محل گذاشتن دمپايي خود را به خوبي بخاطر بسپارند ، تا به اشتباه نيفتند يا آن را در پاكتي گذاشته و همراه خود ببرند .

نذر احرام قبل از ميقات ( براي بانوان )

چون به فتواي حضرت امام خميني ( قدس سره ) و برخي از فقهاي بزرگوار ، نذر زن بدون اجازه شوهر خود صحيح نيست و ممكن است براي بانواني كه از رفتن به مسجد معذورند ، اين مسأله مورد نياز باشد تا قبل از ميقات ؛ مثلاً در مدينه منوّره با نذر محرم شوند ، و نيازي به وارد شدن به مسجد نباشد ، مناسب است مدير كاروان اين مسأله را قبل از سفر به روحاني كاروان يادآوري كند تا او هم خانمهايي را كه به تنهايي مشرف مي شوند ، راهنمايي كند كه از شوهرشان نسبت به نذر اجازه بگيرند .

س ـ در مناسك مرقوم است كه زنهاي حائض بايد عبوراً از مسجد شجره محرم شوند و اگر نمي توانند ، در خارج مُحرم شوند و در مُحاذي جُحفه تجديد احرام كنند ، چون اين كار مشكل است و مُحاذي جُحفه معلوم نيست ، آيا حضرت امام اجازه مي فرمايند كه اينگونه اشخاص در مدينه با نذر محرم شوند ؟

ج ـ چون احرام قبل از ميقات با نذر صحيح است ، زنهاي حائض كه عذر شرعي از دخول مسجد دارند ، مي توانند در مدينه با نذر براي عمره محرم شوند ، و در اين صورت لازم نيست به مسجد شجره بروند ، ولي نذر زن بايد با اذن شوهر باشد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص81 ، س13

126

داشتن حوله اضافي

مديران كاروان ، زائران را راهنمايي كنند تا يك يا دو تكه پارچه سفيد يا دو حوله اضافه همراه داشته باشند كه اگر لباس احرامشان گم شد ، از آن استفاده كنند و اگر نجس شد و امكان تطهير آن نبود به راحتي بتوانند تعويض كنند .

زير سايه رفتن

يكي از محرمات احرام براي مردان ، زير سايه رفتن است ، اينك توجه شما را به مسائلي در اين باره جلب مي كنيم :

1 ـ حرمت زير سايه رفتن اختصاص به حال حركت بين دو منزل دارد ؛ مانند پيمودن مسافت جحفه به مكه ، يا مدينه به مكه و مكه به عرفات . بنابراين در حال توقف براي غذا خوردن ، استراحت و همچنين در جايي كه منزل كرده اند زير سايه رفتن مانع ندارد . ^{( 1 )}

2 ـ وقتي كه زائران به مكه ، عرفات و منا وارد مي شوند ، اين اماكن حكم منزل را دارد و زير سايه رفتن اشكال ندارد ، بنابر اين مي توانند با ماشين سقف دار مسافت منزل تا مسجدالحرام را طي كنند . ^{( 2 )}

3 ـ به فتواي حضرت امام ( قدس سره ) و بسياري ديگر از مراجع تقليد ، مردان محرم در شب مي توانند سوار ماشين سقف دار شوند . ^{( 3 )}

4 ـ چنانچه تعداد زيادي از مردان كاروان مقلّد كساني بودند كه استفاده از اتومبيل مسقف ( حتي در شب ) را جايز نمي دانند ، بايد با هماهنگي روحاني كاروان ، نسبت به اين مسأله اقدام لازم انجام گيرد .

5 ـ زمان حركت زائران از جحفه يا مدينه به مكه ، طوري تنظيم شود كه به طلوع آفتاب برنخورد . با كمال تأسف در سالهاي اخير نمونه هاي بسياري رخ داده كه به سبب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص129 ، م2

2 . مناسك ، ص142 ، س28

3 . مناسك ، ص131 ، م8 و ص137 ، م5

127

تأخير در حركت يا اهمال و سستي مسؤولان كاروان و گاه بر اثر پديد آمدن نقص فني براي اتومبيل ، به صبح برخورده اند و با مشكل استظلال مواجه شده اند .

قسم خوردن

يكي ديگر از محرمات احرام ، قسم خوردن به نام خداوند است ، بنابر اين مسؤولان اداره كاروان ، در مواقع شدت كار و برخورد با ديگران ، اعصاب خود را كنترل كرده و از جدال بپرهيزند .

نگاه در آينه

بسيار بعيد است كه زائران ، عمداً به آينه نگاه كنند ولي از جمله مواضعي كه نگاه در آينه اتفاق مي افتد ، اتومبيل و هتل است .

نسبت به اتومبيل ، گاه يادآوري آن ضرر بيشتري دارد ، چون معمولاً حركت زائران در شب است و توجهي به آينه ندارند و اگر بي توجه نگاهشان به آينه بيفتد اشكال ندارد و يادآوري آن گاهي سبب نگاه كردن مي شود ، ولي نسبت به محل اسكان و هتل ، چون غالباً در سالن انتظار ، راهروها و دستشويي ها آينه وجود دارد ، بهتر است دست اندركاران اداره كاروان در مدتي كه زائران محرم هستند ، آينه ها را با روزنامه يا كاغذي بپوشانند ، تا حجاج به مشكلي دچار نشوند .

حرام بودن زن و مرد بر يكديگر

در مدتي كه زائران در حال احرام هستند ، ترتيبي اتخاذ گردد كه تماس همسران با يكديگر كمتر باشد ، چون برخي از زائران به جهت جهل به مسأله يا غفلت از آن متوجه حرمت نيستند ، در حالي كه نگاه با شهوت و لمس بدن يكديگر نيز حرام است .

قطع تلبيه

كسي كه براي عمره تمتع محرم شده ، وقتي خانه هاي مكه را ببيند ، نبايد لبيك

128

بگويد ، ^{( 1 )} لذا اين مسأله را هنگام رفتن به مكه ، به جز اتومبيلي كه روحاني كاروان در آن حضور دارد كه او تذكر خواهد داد ، در ساير اتومبيلها كه مدير و معاون يا خدمه حضور دارند ، بجاست كه اين مسأله براي زائران يادآوري شوند .

غذاي خوشبو

آشپز محترم كاروان و همكاران وي ، در مدتي كه زائران در احرام عمره يا حج هستند چون نمي توانند غذاي خوشبو بخورند ، از طبخ غذاهاي خوشبو و زدن زعفران به آن و دادن سبزيهاي خوشبو به زائران خودداري كنند . ^{( 2 )}

طواف و نماز طواف

طهارت

چون طواف و نماز آن بايد با طهارت انجام شود ، قبل از بردن زائران به مسجدالحرام براي طواف ، يادآوري شود كه وضو بگيرند تا نزديك مسجد يا هنگام شروع طواف كسي به دنبال وضو نرود كه از جمع جدا مي ماند و مشكل ايجاد مي كند .

غسل مستحبي براي رفتن به مسجد الحرام و انجام طواف گرچه ثواب دارد ولي از وضو كفايت نمي كند و وضو هم لازم است .

زمان طواف

براي بردن زائران به طواف ، وقت مناسبي در نظر گرفته شود كه زياد شلوغ نباشد و حتي المقدور به شست و شوي مسجد و نماز جماعت برخورد نكند چون ممكن است سبب قطع طواف يا سعي بشود و به جهت آگاه نبودن زائران به مسائل طواف ممكن است مشكلاتي براي كاروان پيش آيد .

شك در طواف يا قطع آن

در طواف لازم است تعدادي از دست اندركاران كاروان ، زائران را همراهي كنند ، تا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص105 ، سطر 11

2 . مناسك ، ص114 ، م2 و 4

129

بتوانند طواف را به خوبي بجا آورند و شك و شبهه اي پيش نيايد ولي چنانچه فردي در تعداد شوطهاي طواف يا سعي شك كرد و به هر دليلي طواف را قطع كرد ، حتماً مسأله را با روحاني كاروان در ميان بگذارد تا با راهنمايي وي بتواند اعمال را به پايان برد .

نيابت در نماز طواف

دست اندركاران كاروان ، نيابت در نماز طواف را از كسي نپذيرند ، چون به فتواي حضرت امام ( قدس سره ) و بسياري از فقها نيابت كفايت نمي كند . ^{( 1 )}

تقصير

تقصير در عمره تمتع ، مكان معيني ندارد و لازم نيست پس از اتمام سعي ، فوراً انجام شود و لازم نيست در مروه باشد . شلوغي مروه بيشتر به سبب توقف زائران در هنگام تقصير است ، مناسب است كه زائران توجيه شوند تا پس از سعي ، محل را ترك كنند و در فضاي باز با خيال راحت تقصير را انجام دهند ، حتي گاهي مشاهده مي شود كه خانمها در همان محل شلوغ براي تقصير ، موي خود را بيرون آورده اند تا قدري از آن را بچينند در حالي كه مردان نامحرم مي بينند . با اين كه مي توانند ناخن بچينند و ضرورتي نسبت به چيدن موي سر وجود ندارد .

روحاني و مسؤولان كاروان ، بويژه خانم دستيار لازم است كه بانوان محترم را نسبت به اين مسأله توجيه كنند ، تا خلافي مرتكب نشوند .

بين الاحرامين

پس از اتمام عمره تمتع و قبل از احرام حج كارهاي ذيل جايز نيست :

* تراشيدن سر

* انجام عمره مفرده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص224 ، م17

130

* بيرون رفتن از شهر مكه

* و همچنين كندن درخت و گياه حرم و صيد در حرم

بنابراين در اين مدت ، زائران بايد توجيه شوند كه اين اعمال را انجام ندهند ، گرچه اين مسائل را روحاني كاروان يادآوري خواهد كرد ، ولي نظارت بر رفتار زائران تا حدي برعهده مدير ، معاون و خدمه خواهد بود ، و گاهي زائران كاروان از مدير يا ديگران نسبت به رفتن به غار حرا ، غار ثور و . . . سؤال مي كنند .

ولي نسبت به خدمه ، چنانچه بخواهند براي آماده سازي محل اسكان در عرفات و منا از شهر مكه بيرون روند و يا براي تحويل اثاثيه يا جنس از انبارهايي كه بيرون شهر است ، در صورت امكان بايد محرم شوند به احرام حج و در همين احرام بمانند تا وقتي كه براي وقوف و انجام اعمال حج به عرفات مي روند ولي چنانچه ناچار باشند و محرم شدن هم موجب حرج و مشقت است اشكال ندارد . ^{( 1 )}

مسأله ـ خدمه كاروانهاي حج اگر عمره مفرده بجا آورده باشند هر دفعه كه از مكه خارج مي شوند و به جده مي روند و برمي گردند لازم نيست محرم شوند ولي اگر عمره تمتع بجا آورده اند بنابر احتياط نبايد از مكه خارج شوند مگر در صورت حاجت ، در حالي كه محرمند با احرام حج .

س ـ خدمه كاروانها كه پس از انجام عمره تمتع بايد براي ديدن چادرها و كارهاي ديگر به عرفات و منا بروند و به مكه برگردند ، وظيفه آنان چيست ؟

ج ـ بنابر احتياط واجب نمي توانند از مكه خارج بشوند مگر در مورد ضرورت و در اين صورت بايد براي حج مُحرم شوند و بيرون بروند . بلي اگر احرام براي آنان حَرَجي باشد و رفتن به عرفات و منا بر آنان ضرورت دارد ، مي توانند بدون احرام به آنجا بروند .

يادآوري :

اكنون بر اثر توسعه شهر مكه ، « جبل النور » كه غار حرا در آن قرار دارد جزو شهر مكه به حساب مي آيد ولي « جبل الثور » ، كه غار ثور در آن است ، هنوز جزو شهر به حساب نمي آيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص257 و 258 و 259 ـ س16 تا 19 و 23 و 24

131

احرام حج

محل احرام حج ، شهر مكه است . برخي از فقها مثل حضرت امام ( قدس سره ) تمام شهر مكه فعلي را براي احرام كافي مي دانند و برخي ديگر مي فرمايند احرام حج بايد در مكه قديم واقع شود ، در اين مورد هم با هماهنگي روحاني كاروان نسبت به احرام آنها اقدام شود و بهتر آن است كه در مسجدالحرام محرم شوند . اگر در روز هشتم يا حتي قبل از آن هم محرم شوند اشكال ندارد ، بنابر اين در صورت لزوم مي توان آنها را در وقت خلوت به مسجد الحرام برد تا محرم شوند .

زمان حركت به عرفات

وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز مي شود ، بنابراين زمان حركت به سوي عرفات به گونه اي بايد تنظيم شود كه حجاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنكي هوا و همچنين نبود مشكل استظلال وقت مناسبي است .

چون در وقت وقوف ( از ظهر تا مغرب ) حاجيان بايد در صحراي عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند ، بنابر اين بايد نسبت به حدود عرفات ، كه امروزه با تابلوهاي بزرگ مشخص شده است ، توجيه شوند وحتي المقدور از تردد در جاهاي مختلف عرفات كه احتمال گم شدن آنها زياد است پرهيز كنند زيرا در صورت گم شدن از اعمال بازخواهند ماند .

از عرفات تا مشعر الحرام

يكي از مواقع حساس در مدت فعّاليّت مديران و معاونان و خدمه كاروانها ، از عرفات تا مشعر و از آنجا تا منا است كه بايد با تلاش و تدبير ، زائران را بطور كامل و سالم به مقصد برسانند ، گرچه در سالهاي اخير به سبب وجود راههاي متعدد ، امكان نرسيدن به موقع تا مشعرالحرام بعيد به نظر مي رسد ، ليكن بايد دانست كه فاصله عرفات تا مشعرالحرام در طرق متعدد از 4 تا 6 كيلومتر مي باشد . بنابراين اگر از دورترين مسير هم به سمت مشعر روند ، فاصله بيش از 6 كيلومتر نيست .

132

پس اگر در بين مسير دچار مشكلي شدند كه نتوانستند با اتومبيل حركت كنند ، براي آن كه از وقوف بازنمانند مي توانند زائران را پياده ببرند ، و چنانچه در اين مدت براي زائري مشكل خاصي پيش آيد كه مي بايست به بيمارستان منتقل شود ، حتماً مسأله را با روحاني كاروان در ميان بگذارند ، تا با راهنمايي وي و انجام وقوف اضطراري بتواند اعمال را به پايان ببرد .

در مشعر الحرام

حاجيان شب عيد قربان را در مشعر الحرام ( مزدلفه ) به سر مي برند و پس از طلوع آفتاب براي انجام اعمال روز عيد قربان روانه منا مي شوند .

حدود مشعر الحرام اكنون با تابلوهاي بزرگي مشخص شده است و از سوي منا تا ابتداي وادي محسّر كه فاصله اش تا منا حدود 250 متر است ، ادامه دارد ، ولي برخي از افراد به اشتباه تصور مي كنند نهايت منا تا پلي است كه در وسط منا واقع شده است ، و اين امر سبب تراكم بسيار زياد جمعيت ، قبل از پل مي شود . بنابر اين دست اندركاران كاروان مي توانند براي وقوف ، آن سمت پل را انتخاب كنند كه گاهي خلوت تر و براي حركت صبح هم مناسب تر است .

وقوف اضطراري براي بانوان

بانوان و افراد ناتوان مي توانند شب عيد قربان ، پس از آن كه مقداري بعد از نصف شب در مشعر الحرام ماندند ، به منا بروند ، و اين همان وقوف اضطراري مشعر الحرام است و بهتر آن است كه مسؤولان كاروان ترتيبي اتخاذ كنند كه بانوان بويژه سالمندان بتوانند ، اعمالشان را به راحتي انجام دهند .

پس از رفتن به منا ، بانوان بطور مطلق مي توانند رمي روز عيد را در شب انجام دهند ، البته غير از بانوان ، كساني كه نمي توانند روز رمي كنند ، اشكال ندارد رمي را در شب انجام دهند ، و بايد توجه داشت كه رمي در شب براي بانوان ( بطور مطلق ) اختصاص به رمي روز عيد قربان دارد ، ولي نسبت به روزهاي 11 و 12 ذي حجه تنها بانواني كه نمي توانند

133

در روز رمي كنند ، رمي شبانه براي آنها جايز است ولي كساني كه بتوانند خودشان در روز انجام دهند ، نمي توانند شب رمي كنند .

س ـ آيا مي توانند زنها را در شب دهم ، بعد از نصف شب از مَشْعَر به منا بياورند و همان شب آنان را به جمره عقبه ببرند و رمي كنند و بعد به خيمه برگردانند و نزديك غروب روز يازدهم مجدداً آنان را به جمرات ببرند ، تا شب دوازدهم ، هم رمي روز يازدهم راانجام دهند و هم رمي روز دوازدهم را ، با توجه به ازدحام و خطرهاي احتمالي ؟

ج ـ براي زنها رمي جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به منا در همان شب عيد قربان مانع ندارد ، ولي رمي روز يازدهم و دوازدهم در صورتي براي آنان در شب صحيح است كه از رمي روز معذور باشند .

قربانگاه

يكي از اعمال روز عيد و از حساسترين اعمال حج « قرباني » است . در سالهاي اخير تمام افراد نمي توانند به قربانگاه بروند ، چون بانوان را مطلقاً به قربانگاه راه نمي دهند ، و بسياري نيز توان اين كار را ندارند ، بنابر اين لازم است مسؤولان كاروانها ترتيبي اتخاذ كنند كه قرباني تمام زائران به موقع انجام شود و اعمال روز عيد قربان به تأخير نيفتد و كساني كه از طرف ديگران به قربانگاه مي روند به نكات ذيل توجه داشته باشند .

1 ـ حتماً از كساني كه قرار است برايشان قرباني را انجام دهند ، نيابت بگيرند و صِرف اين كه او هم بايد قرباني كند و خوشحال مي شود ، كافي نيست .

2 ـ در انتخاب گوسفندان دقت كنيد كه داراي شرايط لازم باشد و مهمترين شرايط لاغر نبودن و ناقص نبودن حيوان است .

3 ـ در هنگام ذبح حيوان ، نيّت و قصد نيابت و جهت قبله و گفتن « بسم الله . . . » فراموش نشود .

4 ـ چون به فتواي برخي از فقها ؛ از جمله حضرت امام خميني ( قدس سره ) ذبح با چاقوي استيل صحيح نيست ، چاقويي كه مورد استفاده قرار مي گيرد مي بايست از جنس آهن باشد .

5 ـ به فتواي حضرت امام خميني ( قدس سره ) ذابح حيوان بايد مؤمن باشد ، لذا اين مسأله هم مورد توجه قرار گيرد .

134

بيتوته در منا

در شبهاي 11 و 12 ذي حجه حاجيان بايد به نيت يكي از اعمال حج ، در منا بمانند ، وقت بيتوته از غروب آفتاب تا نيمه شب است و برخي از جمله مقام معظم رهبري حضرت آية الله خامنه اي بيتوته در نيمه دوم را نيز جايز مي دانند . بنابراين اگر خدمه محترم براي انجام كاري از منا خارج شدند توجه داشته باشند كه بايد هنگام بيتوته در منا باشند ، و چنانچه دير برسند ، اگر در حج نيابت داشته باشند نيابت آنها اشكال پيدا مي كند .

بيرون رفتن از منا

بيرون رفتن از منا در روزهاي دهم و يازدهم اشكال ندارد و همچنين روز دوازدهم اگر قبل از ظهر برگردد كه بعد از ظهر از منا كوچ كند اشكال ندارد . ولي در شبهاي 11 و 12 پس از غروب آفتاب ، به فتواي كساني كه بيتوته در نيمه شب اوّل را واجب مي دانند جايز نيست ، ولي بيرون رفتن از منا پس از نصف شب اشكال ندارد ، اما بايد توجه داشت كه نيمه شب ، ساعت 12 نيست و محاسبه آن براي بيتوته با محاسبه براي تعيين آخر وقت نماز عشا تفاوت دارد ، چون در اينجا بايد شب را از اوّل غروب تا طلوع آفتاب حساب كرد . ^{( 1 )}

اگر مسؤولان كاروان تصميم دارند در شبهاي 11 و 12 يا روزهاي 11 و 12 زائران خود را براي طواف به مكه ببرند ، بايد بيتوته را به وقت انجام دهند و رمي جمرات در روزهاي 11 و 12 را به وقت خود كه از طلوع تا غروب آفتاب است انجام دهند و قبل از ظهر روز دوازدهم از منا خارج نشوند .

گرچه ترك بيتوته براي كساني كه تمام شب را در مكه به عبادت مشغول باشند ، مانعي ندارد ^{( 2 )} و مي توانند طواف و سعي و ساير اعمال را انجام دهند ولي اگر اعمال تمام شد نمي توانند همان شب به منا برگردند بلكه بايد بمانند و تا صبح عبادت كنند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص353 ، م7

2 . مناسك ، ص352 ، ص13

135

برگشت از منا

همانگونه كه گذشت ، حجاج بعد از ظهر روز دوازدهم مي توانند از منا خارج شوند . مسؤولان كاروان توجه داشته باشند كه نبايد زودتر از اين وقت از حدود منا بگذرند و كساني كه براي رمي جمرات مي روند و لحظاتي همانجا توقف مي كنند تا پس از اذان از منا خارج شوند ، بايد توجه داشته باشند كه جمره عقبه ، آخرين حدّ منا است و قبل از ظهر از مقابل آن نگذرند .

اعمال مكه

اعمال بعد از منا تا آخر ذي الحجه وقت دارد ، ^{( 1 )} بنابر اين كساني كه از انجام اعمال معذورند و در شلوغي نمي توانند اعمال را بجا آورند ، صبر مي كنند تا پس از گذشت چند روز ، خلوت شده و اعمال را بجا مي آورند .

البته بايد توجه داشت : تا وقتي كه طواف حج و سعي را بجا نياورده اند ، بوي خوش همچنان حرام است و تا وقتي كه طواف نساء و نماز آن را بجا نياورده باشد ، زن و مرد به يكديگر حرام هستند . ^{( 2 )}

عمره مفرده پس از اعمال

در حدّ امكان زائران به انجام عمره مفرده پس از اعمال حج تشويق نشوند ، چون احتمال آن هست كه اعمال را بطور صحيح انجام ندهند و همچنان در احرام باقي بمانند ، به علاوه كه مراعات فاصله با عمره قبلي نيز لازم است ، كه به فتواي حضرت امام خميني ( قدس سره ) در فاصله كمتر از يك ماه به قصد رجاء مي توان بجا آورد . ^{( 3 )}

بيماران و مجروحان

اگر براي حاجي بر اثر بيماري يا تصادف يا حادثه ديگر ، مشكلي پيش آمد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص337 ، م1

2 . مناسك ، ص339 ، م8

3 . مناسك ، ص376 ، سطر آخر

136

ونتوانست اعمال را ادامه دهد ، در اولين فرصت روحاني كاروان را مطلع كنيد تا با نشان دادن راه صحيح شرعي ، بقيه اعمال را به پايان ببرد ، چون در احكام شرعي وظيفه تمام افراد مشخص شده است .

پرسش و پاسخ

س 1 ـ كسي كه از كارمندان سازمان حج است و بناچار بايد بعد از عمره تمتع و قبل از حج از مكه خارج شود و به عرفات برود ، با توجه به اين كه حج او نيابتي است ، آيا لطمه به حج او نمي زند ؟

ج ـ ضرر به حج و نيابت او نمي زند ، ولي در صورت امكان بايد محرم شود به احرام حج و از مكه خارج شود علي الاحوط . ^{( 1 )}

س 2 ـ آيا خدمه كاروانها مي توانند قبل از رفتن زائران به مكه ، بدون احرام به مكه بروند و برگردند ؟

ج ـ اگر مي خواهند به مكه بروند و برگردند ، بنابر احتياط نبايد عمره تمتع انجام دهند ، بلكه براي دخول مكه بايد به يكي از مواقيت معروفه بروند و از آنجا بر عمره مفرده محرم شوند . و اَدْنيَ الحِلّ ، ميقات اين اشخاص نيست ، و پس از انجام اعمال عمرده مفرده مي توانند از مكه خارج شوند و در صورت خارج شدن از مكه ، اگر فقط به جده بيايند براي ورود به مكه در مرتبه دوم و سوم و بعد از آن ، احرام واجب نيست ، ولي اگر به مدينه بروند و از آنجا بخواهند به مكه بروند بايد در مسجد شجره محرم شوند براي عمره مفرده ديگر و چون بين اين عمره مفرده و عمره مفرده اول يك ماه فاصله نشده عمره دوم را رجاءاً بجا آورند و در هر صورت اين اشخاص آخرين مرتبه اي كه به مكه مي روند بايد به يكي از مواقيت معروفه ، مثل مسجد شجره يا جُحفه ، بروند و از آنجا براي عمره تمتع مُحرم شوند . ^{( 2 )}

س 3 ـ آيا توقف ماشين در پمپ بنزين كه داراي سقف است و عبور آن از زير پل ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص259 ، س24

2 . مناسك ، ص80 ، م10

137

براي مردان محرم اشكال ندارد ؟

ج ـ اشكال ندارد . ^{( 1 )}

س 4 ـ آيا كساني كه شب دوازدهم به مكه آمده اند ، لازم است قبل از ظهر روز دوازدهم براي كوچ بعدازظهر به منا بيايند ؟

ج ـ به فتواي حضرت امام خميني ( قدس سره ) لازم نيست ولي اگر قبل از ظهر به منا بيايد نمي تواند قبل از ظهر كوچ كند . ولي به فتواي برخي ديگر از فقها برگشت به منا لازم است .

س 5 ـ خدمه اي كه قبل از طلوع فجر با زنها به منا مي روند ، ولي خود را قبل از طلوع آفتاب به مَشْعَر مي رسانند و وقف ركني مشعر را درك مي كنند ، آيا نيابت آنان صحيح است يا نه ؟

ج ـ اگر از ذوي الاعذار نبوده اند كه نيابت آنها صحيح است در فرض مرقوم حجشان نيابتاً صحيح است هر چند مرتكب حرام شده اند . ^{( 2 )}

س 6 ـ اگر سازمان حج و زيارت ، دست اندركاران حج را موظف به انجام عمره مفرده بنمايد ولي پس از انجام عمره مفرده ، در مكه اجازه انجام حج دهد ، با توجه به اين كه در سالهاي قبل ، حج خود را انجام داده باشند و نيابتي هم نداشته باشند ، تكليف چيست ؟

ج ـ اگر حج واجب بر عهده آنها نباشد مي توانند براي انجام حج مستحبي اِفراد محرم شوند و پس از حج ، عمره مفرده ديگري انجام دهند و نيز مي توانند به يكي از ميقاتها رفته و براي عمره تمتع محرم شوند و پس از آن حج تمتع بجا آورند . يادآوري مي شود كه در حج اِفراد قرباني نيز واجب نيست .

والحمد لله أولاً و آخراً

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، ص137 ، م2

2 . مناسك ، ص292 ، س3

138

درس دوازدهم :

جغرافياي جزيرة العرب

رسول جعفريان

جزيرة العرب سرزمين خشكي است كه از سه سوي در حصار آب قرار گرفته است . در غرب آن درياي سرخ قرار دارد كه حدّ فاصل جزيرة العرب و قاره آفريقاست ؛ جنوب آن به اقيانوس هند محدود مي شود و در شرق آن درياي عمان و خليج فارس قرار گرفته است كه جزيرة العرب را از ايران جدا مي سازد . تنها در قسمت شمالي با عراق و شامات پيوند زميني دارد .

جزيرة العرب از نظر جغرافيايي به چند بخش تقسيم مي شود :

1 . حجاز ؛ سواحل شرقي درياي سرخ و طبعاً شامل بخشي از ناحيه غربي جزيرة العرب است . در اين باره بيشتر خواهيم نوشت .

2 . تهامه ؛ آن بخش از جزيرة العرب است كه در جنوب حجاز قرار دارد .

در تعريفي ديگر ، خود حجاز دو ناحيه غربي و شرقي دارد ؛ ناحيه شرقي آن ، كه منطقه اي كوهستاني است « حجاز » ناميده مي شود و قسمت غربي آن ، كه دشتي سرازير به سوي درياي سرخ است ، « تهامه » نام دارد .

3 . نجد ؛ قسمت مياني جزيرة العرب از شمال به جنوب است ، كه در شرق حجاز قرار دارد .

139

4 . عروض ؛ به بخش وسيعي از جزيرة العرب ، كه در ناحيه شرقي جزيره است ، اطلاق مي شود . در اين قسمت ، شهرهاي احساء و قطيف واقع است . در حاشيه شرقي و جنوب شرقي جزيره ، كشورهاي قطر ، بحرين و عمان قرار دارند .

5 . يمن ؛ شامل نواحي جنوبي جزيرة العرب است و يمن جنوبي و يمن شمالي را در بر مي گيرد كه خود دو كشور مستقل اند .

بدين ترتيب ، جزيرة العرب افزون بر آنكه از لحاظ جغرافيايي به مناطق مختلف تقسيم مي شود ، از لحاظ سياسي نيز كشورهاي چندي در آن قرار دارد . امروزه گسترده ترين و مهمترين بخش جزيرة العرب ، كشور عربستان سعودي است .

كشور عربستان سعودي

در دوران ما ، بخش بزرگ جزيرة العرب را كشور عربستان سعودي تشكيل مي دهد ؛ ديگر كشورهاي موجود در شبه جزيره ، عبارتند از يمن ، كويت ، بحرين ، امارات متحده عربي ، قطر و عمان .

كشور سعودي كه در گذشته به نام « الجزيرة العربيه » شهرت داشته ، اكنون به نام خاندان آل سعود شناخته مي شود ؛ خانداني كه فعاليت خود را از قرن دوازدهم هجري در « نجد » آغاز كرد . در اين باره در جاي ديگري سخن خواهيم گفت .

زماني كه مَلِك عبدالعزيز بر اين كشور سلطه يافت ، نام آن را به « المملكة العربية السعوديه » تغيير داد . مساحت اين كشور 000/240/2 كيلومتر مربع است . در شمال با اردن و عراق ، در جنوب با يمن جنوبي و شمالي و در شرق با امارات ، بحرين قطر و عمان همسايه است . نشان عمومي اين كشور يك نخل در بالا ، با دو شمشير در پايين است كه يكديگر را قطع كرده اند . هر دوي اينها به نوعي فرهنگ عربي را در كشور عربستان سعودي نشان مي دهد .

كشور سعودي ، داراي شش منطقه بزرگ است كه عبارتند از :

1 ـ منطقه حجاز ، كه مهم ترين شهرهاي آن مكه ، مدينه ، طائف و جده است .

2 ـ منطقه شمالي ، كه شهرهاي مهم آن تبوك ، حائل و عرعر است .

140

3 ـ منطقه ربع الخالي ، كه مهم ترين شهرهاي آن عبيله و شواله است .

4 ـ منطقه شرقي ، كه مهم ترين شهرهاي آن عبارتند از دمام ، ظهران و جبيل .

5 ـ منطقه عسير ، كه مهم ترين شهرهاي آن نجران ، ابها ، خميس و جيزان است .

6 ـ منطقه نجد ، كه مهم ترين شهرهاي آن عبارتند از : رياض ، الخرج ، درعيه ، عنيزه و بريده .

منطقه حجاز

كلمه حجاز از « حاجز » گرفته شده و به معناي « مانع » است . اين نام بدين دليل است كه رشته كوه « سراة » كه از شمال تا جنوب در برابر درياي سرخ كشيده شده و طول آن 1760 كيلومتر است ، دو قسمت را از يكديگر جدا كرده كه در يك سوي آن نجد و در سوي ديگر تهامه قرار گرفته است . بدين ترتيب ، اين كوهها مانعي در ميان اين دو ناحيه است و حجاز دقيقاً شامل بخش كوهستاني به سمت غرب ؛ يعني درياي سرخ است . در واقع ، بخشي از حاشيه شرقي درياي سرخ را كه مكه و مدينه در آن قرار دارد ، حجاز مي نامند .

حجاز چون ديگر نواحيِ جزيرة العرب ، بسيار خشك و كم آب است و تنها در برخي از وادي ها ، آب هاي فصلي و يا چاه وجود دارد كه از قديم برخي از قبايل عرب را پيرامون خود گرد آورده است . به همين دليل ، در قديم و تا چند دهه اخير ، يكجا نشيني شهري و روستايي كمتر در حجاز وجود داشته و در زمان ظهور اسلام تنها چند ناحيه به عنوان مراكز شهري شناخته مي شده است : مكه ، طائف ، يثرب و خيبر .

شهر مكه و موقعيّت جغرافيايي آن

مهمترين شهر و مقدّس ترين نقطه حجاز ، بلكه جزيرة العرب ، شهرِ مكه است . اين شهر در فاصله هشتاد كيلومتري شرق درياي سرخ واقع است . شهر مكه در طول 40 درجه و 9 دقيقه و عرض 31 درجه و 28 دقيقه خط استوا قرار گرفته و 330 متر از سطح دريا بلندي دارد .

141

فلسفه پيدايش اين شهر كه به نام « امّ القري » نيز شناخته مي شده ، به دو جهت است : نخست مركزيت عبادي و دوم مركزيت تجاري آن . اين شهر ، در قرآن « بكّه » هم ناميده شده است . ^{( 1 )} در برخي از روايات ، مكّه نام حرم و بكّه نام مكان كعبه دانسته شده است . ^{( 2 )} در برخي نقلها « بكه » به معناي بكاء مردم در آن و در برخي ديگر « يَبُكُّ النّاسُ بَعْضُهُم بَعْضاً » به معناي مزاحم شدن برخي بر برخي ديگر و در واقع ازدحام معنا شده است .

درباره نامگذاري آن به « مكه » ، اقوال مختلفي نقل شده است ؛ از آن جمله گفته اند : مكه در اصل تركيبي از « مك » و « رب » بوده . مك به معناي « بيت » است و مكه يعني بيت الرب يا بيت الله . در نقلي ديگر آمده است : بك به عنوان يك پسوند ، به معناي واحه و وادي آمده ، مثل « بعل بك » كه به معناي وادي بعل است . بدين ترتيب ، براساس نامي كه بطلميوس براي مكه گفته است ( يعني « ماكارابا » ) بايد اين شهر را به نام وادي رب بشناسيم . برخي هم « مكرابا » را از كلمه عربي مقرب گرفته اند ، اصطلاحي كه به احتمال ، مربوط به كساني مي باشد كه مدعي نزديكي به خدا ، يا خدايان بوده اند . جداي از آنچه گذشت ، معاني فراواني براي بكّه و مكّه گفته شده كه بسياري از آنها حدسي است . ^{( 3 )}

روشن است كه در اين نامگذاري ها يكي از عناصر اصلي ، « رب » و « خانه » رب است . اين مسأله ، نشان دهنده شكل گيري اين شهر بر گرد خانه خداوند است كه خود تقدس كهن اين شهر را آشكار مي كند .

نام ديگر مكه « البلدالأمين » و « البلدالحرام » است كه به تناسب مركزيت عبادي آن ، بر آن شهر اطلاق شده و مكرر در قرآن بر اين بُعْد شهر تكيه شده است .

از مكه ، در نوشته هاي تاريخي نسبتاً قديمي ياد شده و دليلش آن است كه مسير

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران : 96

2 . تفسير العياشي ، ج 1 ، ص 187

3 . در اين باره نگاه كنيد به فصلنامه « ميقات حج » ، ش 2 ، صص 219 ـ 205 در آنجا فهرستي از نامهاي مكه آمده است . مقاله مفصل تر از محمدمهدي فقيهي با عنوان نامهاي مكه در فصلنامه پيشگفته ش 4 ، صص 151 ـ 132 به چاپ رسيده است . يكي از آراء جديد هم آن است كه مكّه از مكيدن فارسي گرفته شده است !

142

تجارت از شامات به سمت يمن ، از اين ناحيه عبور مي كرده است . افزون بر آن ، بايد تاريخ بناي اين شهر را از زمان بناي كعبه و يا دست كم تجديد بناي آن دانست .

مكه در بُعد ديني خود ، داراي فضايل بي شماري است . مهم ترين فضيلت آن ، وجود خانه خدا و مسجد الحرام و به تعبير ابراهيم در سخن وي با خدا « بيتُك المحرّم » است . خداوند شهر مكّه را در قرآن ، در كنار كوه مقدس طور قرار داده و فرموده است : { وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ * وَطُورِ سِينِينَ * وَهَذَا الْبَلَدِ الاَْمِينِ } . ^{( 1 )}

خداوند همچنين دعاي ابراهيم ( عليه السلام ) را در باره اين شهر اجابت كرد ؛ زماني كه به پروردگار خود عرض كرد : {  رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَداً آمِناً وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنْ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الاْخِرِ } ^{( 2 )} وآن را حرم امن خود قرارداد . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به هنگام خروج از حرم مي فرمود :

« مَا أَطْيَبَكِ مِنْ بَلَد وَأَحَبَّكِ إِلَيَّ وَلَوْ لا أَنَّ قَوْمِي أَخْرَجُونِي مِنْكِ مَا سَكَنْتُ غَيْرَكِ » . ^{( 3 )}

« چه شهر پاكي هستي تو و چقدر دوست داشتني براي من . اگر نبود كه قوم من ، مرا از اين شهر بيرون كردند ، جز در تو سكونت نمي كردم . »

امام باقر ( عليه السلام ) در باره اين شهر فرمود : « النّائمُ بِمَكّة كَالمُتَهَجِّد في الْبلدان » ؛ « خوابيدن در مكّه مساوي شب زنده داري در شهرهاي ديگر است . » ^{( 4 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« أَحَبُّ اْلأَرْضِ إِلَي اللَّهِ تَعَالَي مَكَّةُ وَمَا تُرْبَةٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ تُرْبَتِهَا وَلا حَجَرٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ حَجَرِهَا وَلا شَجَرٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ شَجَرِهَا وَلا جِبَالٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ جِبَالِهَا وَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . التين : 3 ـ 1

2 . بقره : 126

3 . سنن ترمذي ، ج 5 ، ص 327 ، ش 3926

4 . كتاب مَنْ لايَحْضره الفقيه ، ج 2 ، ص 228

143

لا مَاءٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ مَائِهَا » . ^{( 1 )}

« دوست داشتني ترين زمين نزد خداوند ، سرزمين مكه است . نزد خدا نه خاكي از خاك آن محبوب تر است ، نه سنگي از سنگ آن ، نه درختي از درخت آن ، نه كوهي از كوههاي آن و نه آبي از آب آن . »

چاه هاي مكه

قرآن از زبان حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) مكه را « وادي غير ذي زرع » ناميده ؛ يعني جايگاه خشكي كه با كم آبي روبرو است و رويش گياهان در آن ناممكن است . در آغاز ، چاه زمزم وسيله تأمين آب آنجا بود ؛ اما به مرور چاه هاي ديگري نيز در اطراف آن به وجود آمد . در واقع ، حضور شمار فراواني از حجاج در هر سال ، در اين شهر مقدس ، ايجاب مي كرد تا براي تهيه آب ، تلاش بيشتري صورت گيرد . به همين دليل ، از پيش از اسلام ، يكي از مناصب مهم در مكه ، منصب سقايت بوده و خلفا ، اميران و حاكمان مكه نيز هميشه در انديشه ايجاد چاه هاي جديد براي تأمين آب آشاميدني ، غسل و حمام براي زائران و مردم بوده اند .

معاويه در دوران امارت خود ، دستور داد تا چندين چاه جديد براي تهيه آب شهر مكه ، ايجاد شود . در پايان دوره اموي ، براي نخستين بار استخر آب در عرفات ايجاد شد تا مردم براي استفاده از آن راحت باشند . پس از آن ، هارون و سپس مأمون به تعمير چاه هاي گذشته و ايجاد چاه هاي جديد پرداختند .

يكي از معروفترين چاه هاي مكه ، آبي است كه زُبَيده ـ دختر جعفر فرزند منصور ـ همسر هارون الرشيد براي شهر مكه فراهم كرد و به « عين زبيده » مشهور است . اين آب به زحمت از لابلاي كوه طاد ، كه در خارج حرم است ، فراهم گرديد و به حرم انتقال داده شد . همچنين به دستور وي ، آب چشمه نعمان به عرفات انتقال يافت كه كار بزرگي بود . در واقع ، دو چمشه « عين نعمان » و « عين عرفات » را عين زبيده خوانده و متعلق به او مي دانند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كتاب مَنْ لايَحْضره الفقيه ، ج 2 ، ص 243

144

طبيعي است اين چشمه ها كه تعداد آنها ، در مكه واطرافش ، به بيش ازده مي رسد ، هميشه نياز به اصلاح داشته اند و اين در گذر تاريخ همواره انجام مي شده است . در حال حاضر نيز عين زبيده همچنان فعال است و اداره اي ويژه براي تعمير و انتقال آب آن وجود دارد .

به هر روي ، اهميت آب در اين سرزمين به قدري است كه اسامي بسياري از مناطق ، به نام چشمه هاي آن است و هر نقطه و منطقه اي ، به طور عادي ، با پيشوند « عين » ، « بئر » و « آبار » همراه است .

كوه هاي مهم مكه

مكه در ميان درّه واقع شده و اطراف آن را كوه هايي چند در برگرفته است ، به طوري كه تنها چند راه خروجي به سمت يمن ، درياي سرخ و شام در آن وجود دارد . مهم ترين كوه هاي مكه عبارتند از :

1 ـ ابوقبيس ، با ارتفاع 420 متر كه در شرق مسجد الحرام واقع است . در حال حاضر قصر ملك بر بالاي آن بنا شده و بخشي از آن در فضاي باز جلوي مسعي افتاده و در واقع ، بخشي از كوه از جاي برداشته شده است . اين كوه را به دليل همسايگي با كعبه ، از كوه هاي مقدس دانسته اند . همچنين گفته اند كه در جريان طوفان نوح امانت دار حجر الأسود بوده است . كوه صفا كه سرآغاز و مبدأ سعي است ، در دامنه اين كوه واقع شده است .

2 ـ قُعَيْقعان يا جبل هندي ، با ارتفاع 430 متر در غرب مكه است . فاصله اين دو كوه ، حد قديم مكه است . از دوران هاي دور ، دراطراف وبر فرازاين كوه ، بناهاي مسكوني مي ساخته اند .

3 ـ حِرا ، با ارتفاع 634 متر كه در شمال شرق مكه است و اوّلين آيات قرآني در آنجا بر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نازل شد .

4 ـ ثور ، با ارتفاع 759 متر در جنوب بر سر پاست ؛ جايي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به هنگام هجرت در آنجا مخفي شد .

5 ـ خَنْدمه ، كه در پشت كوه ابوقبيس است .

145

6 ـ عُمَر ، كه در غرب مكه واقع است .

7 ـ ثبير ، در شرق مكه است .

وادي ابراهيم يك وادي طولاني است كه مسجد الحرام در ميانه آن قرار گرفته و در واقع ، مسير و مَسيلي است كه آب باران قسمت بالاي مكه يا مَعْلاة ، از سمت حجون به پايين را به مسفله در اين سوي مسجد الحرام ، به سمت اجياد منتقل مي كرده است .

در اصل ، مكه قديم ، عمدتاً در دو سوي مَعْلاة و مسفله بوده و در سمت معلاة گستره آن تنها تا محل مسجد الرايه در انتهاي بازار جودريه و نهايت تا مسجد الجن بوده است .