بخش 4

91

مساجد و اماكن مقدسه و تاريخي مدينه منوّره   

 

 

 

 

 

 

مساجد و اماكن تاريخي مكّه و مدينه

 

آنچه د ر اين بخش مي آيد، مباحثي است درباره اماكن مقدّسه مكّه مكرّمه و مدينه منوّره. با توجه به برنامه سفر زيارتي عمره مفرده، كه معمولا از مدينه منوّره آغاز مي شود و به شهر مقدّس مكّه مكرّمه ختم مي گردد، نخست مطالب مربوط به مدينه منوّره مطرح خواهد شد و آن گاه از اماكن مكّه مكرّمه سخن مي رود.

 

1ـ مدينه منوّره

تاريخ مدينه منوّره پس از هجرت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)از اهمّيتي ويژه بر خوردار گشته است و ابعادي گوناگون به خود گرفته است. مو ضوعاتي بسيار در اين باره شايسته بحث است; مانند تاريخ سياسي مدينه پيش از رحلت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و پس از

92

رحلت، جبال مدينه، چاههاي مدينه، باغهاي مدينه، مقابر مدينه، مساجد مدينه، تاريخ توسعه مسجدالنبي، اماكن مقدّسه مسجدالنبي، بقيع، اُحد، روستاهاي مدينه، محلات مدينه، بيابانهاي اطراف مدينه ،چشمه هاي مدينه، خانه هاي اهل بيت(عليهم السلام)در مدينه و اطراف آن، مزارع اهل بيت(عليهم السلام) در مدينه و اطراف آن، نهرهاي مدينه، حرّه هاي مدينه، ساكنان مدينه، راههاي مدينه و...

از آن جا كه مدت سفر بسيار محدود است و روحانيون محترم مي بايست به امور ديني و مناسك زوّار بپردازند و نيز بهره اي از حضور چند روزه خود در مدينه منوّره ببرند، در اين بخش از نوشتار حاضر، مطالبي به صورت موجز ارائه مي شود تا در جلسه هاي مدينه در اختيار زوّار محترم قرار گيرد.

 

زيارت دوره

زائران در زيارت دوره به زيارتهاي زير مي پردازند:

ـ اُحد و قبر حضرت حمزه سيدالشهداء(عليه السلام).

ـ زيارت مسجد قبا.

ـ زيارت مسجد قبلتين .

ـ زيارت منطقه جنگ احزاب و مساجد آن.

 

93

 

مسجد قبا

اين مسجد در منطقه قبا ـ شش كيلومتري جنوب مسجدالنبي ـ جاي دارد. پس از هجرت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)و پيش از ورودش به مدينه منوّره چند روزي اهالي قبا ميزبان آن حضرت بودند.

مسجد قبا نخستين مسجدي است كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بنا كرده است. خوب است آيه شريفه 108 سوره توبه براي زائران شرح و توضيح داده شود. در حديث است كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله)فرمود:(مَنْ تَطَهَّر في بَيْتِهِ ثُمَّ أَتي مَسْجِدَ قُبا فَصَلي فيه رَكْعتْين كانَ كَأَجْرِ عُمْرَة)(1)

براي آگاهي افزونتر به كتابهاي مربوطه، از جمله اخبار مدينه، نوشته سمهودي رجوع كنيد.

 

اُحُد

كوههاي منطقه اُحد در صدر اسلام نظاره گر رويارويي حق و باطل بوده اند و اُحد خاطرات شهادت بهترين ياران پيامبر(صلي الله عليه وآله)را در سينه دارد

غزوه اُحد در روز شنبه، هفتم ماه شوّال سال سوم هجرت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تاريخ المدينه المنورة، ج1، ص41.

94

روي داد. جبل الرماة (كوه تير اندازان) يا جبل عينين، همين كوه كوچك است كه مزار حضرت حمزه(عليه السلام)در كنار آن جاي دارد و به علّت خاكي بودنش فرسايشي افزون تر داشته است و تاريخ نيز اين حقيت را تأييد مي كند.(1) روحانيون محترم در توضيح جنگ اُحد به حقيقت فوق اشاره كنند و شايسته است روحانيون كاروان ها همواره وحدت در گفتار را ارج نهند.

براي آگاهي بيشتر به ويژه در موارد ذيل به كتاب مذكور در پاورقي پيشين رجوع كنيد:

صحنه جنگ، شهيدان اُحد، المهراس، قبر حضرت هارون(عليه السلام)برادر حضرت موسي(عليه السلام)، كه در رشته كوه اُحد جاي دارد، قبور شهيدان اُحد، الزُبية (الحفرة)، مسجدالفسح و... .

 

مسجد قبلتين

رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و مسلمانان حدود هفده ماه در مدينه منوّره به سوي بيت المقدس نماز مي گزاردند. تغيير قبله در سال دوم هجرت روي داد.

توضيح و شرح درباره آيه شريفه 144 سوره بقره مي تواند براي زائران بسيار سودمند افتد; آن جا كه خداوند مي فرمايد:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. المساجد و الأماكن الأثرية...، ص 31; الدّر الثمين، ص 175; تاريخ المدينة المنورة، ج 1، ص 130.

95

(قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ في السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرام...)

در اين ميان، طرح و توضيح دو موضوع زير شايسته
است:

1ـ قبيله بني سلمه و حضور رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در خانه اُمّ
بشر.

2ـ انعكاس خبر تحوّل قبله و علل تغيير آن.

موضوع بالا در مقاله «تحوّل القبلة و مسجدالقبلتين» به گونه اي مستقل در مجله عربي ميقات الحج (شماره 9، صفحه 93) مذكور آمده و مدارك و منابع تاريخي مطالب مطرح شده، در مقاله مورد اشاره درج شده است.

 

منطقه جنگ احزاب (خندق) و مساجد آن

ـ در اين باره، ذكر، معرفي و توضيح موضوعات زير شايسته است:

ـ غزوه خندق در سال پنجم هجري روي داد.

ـ نقش حضرت امير(عليه السلام)و سلمان فارسي در اين جنگ.

ـ مسجد فتح و دعاهاي ويژه اش.

ـ مسجد سلمان.

ـ مسجد علي بن ابي طالب(عليه السلام).

96

ـ مسجد حضرت زهرا(عليها السلام).

ـ مسجد ابوبكر و مسجد عمر.

ـ كوه سلع.

ـ كهف بني حرام. (محل استراحت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در دوران جنگ خندق)

برخي مدارك و منابع تاريخي موضوعات و مطالب بالا عبارتند از:المعجم الصغير، ج 2، ص 172; خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفي; الدّر الثمين، ص 233ب; المساجد و الأماكن الأثرية، ص 24.

 

مساجد و اماكن مقدّسه مدينه

 

1ـ مسجد النبي(صلي الله عليه وآله)

مهمترين موضوعاتي كه در اين باره شايسته ذكرند، عبارتند از: مسجدالنبي(صلي الله عليه وآله) و اماكن مقدّسه اش ـ از جمله خانه حضرت رسول(صلي الله عليه وآله) و خانه حضرت زهرا(عليها السلام)ـ توسعه ـ مسجدالنبي(صلي الله عليه وآله)در طول تاريخ، روضه، منبر، ستونها، محراب، اصحاب صفّه، جايگاه نماز پيامبر(صلي الله عليه وآله) در ماههاي آغاز هجرت كه به سوي بيت المقدّس نماز مي گزارد، فضيلت نماز خواندن در مسجد

97

النبي و... .(1)

 

2ـ قبر حضرت عبدالله بن عبدالمطّلب

پدر گرامي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)

در غرب مسجدالنبي(صلي الله عليه وآله)، مقابل باب اسلام، تا سال 1355 شمسي كوچه و بازار بود. هنگامي كه زائر از باب اسلام خارج مي شد و پاي به بازار مي نهاد، در سوي راست بازار، در فاصله 65 متري باب اسلام، مقبره اي بود كه مرقد شريف حضرت عبدالله، پدر گرامي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، در آن قرار
داشت.

اين بقعه مباركه در تاريخ فوق (1355 شمسي) به بهانه توسعه مسجدالنبي و ميادين اطراف آن، ويران شد و اينك اثري از آن باقي نيست.

شايسته است روحانيون محترم، زائران را بدين جا راهنمايي كنند و در نزديكي سومين ستون چراغ برق (ستون سوم پس از باب اسلام و مقابل آن) زيارتنامه آن جناب را همراه با آنان بخوانند، تا ياد آن بزرگوار هميشه زنده بماند.

شكي نيست كه پدر و اجداد گرامي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) همگي موّحد و خداپرست بوده اند، دلايلي چند بر اين حقيقت گواهي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تاريخ المدينة المنورة; تاريخ معالم المدينة; وفاء الوفاء.

98

مي دهند و از آن جمله است دو دليل زير:

1ـ آيه 218 و 219 سوره شعراء كه مي خوانيم:(الَّذي يَريكَ حينَ تَقُوم* وَ تَقَلُّبَكَ فِي السّاجدين).

فخر رازي مي گويد: به عقيده مفسران منظور از «تقلب و جا به جا شدن در ساجدين» انتقال نطفه پيامبر از صُلب سجده كننده و موحّد و خداشناسي است به صُلب خداشناس و موحّدي ديگر.

2ـ حديثي از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) كه مي فرمايد:«لَمْ اَزَلْ اُنْقَلُ مِنْ اَصْلابِ الطّاهرينَ اِلي اَرْحامِ الْمُطَهَّرات.» اگر اجداد و پدر پيامبر(صلي الله عليه وآله)مشرك مي بودند، آن حضرت پاكي آنان را تأييد نمي كرد; زيرا در قرآن مجيد آمده است:(اِنَّما الْمُشْرِكونَ
نَجَسٌ).

حضرت عبدالله(عليه السلام) هنگام بازگشت به مدينه از سفر تجارت شام، در شهر مدينه بيمار شد و از دنيا رفت. درود خدا بر روان پاكش.

 

3ـ مسجد الجمعه

اين مسجد در نزديكي مسجد قبا جاي دارد و در فرعي خيابان قباي نازل، گنبد و مناره اش نمايان است. حضرت رسول(صلي الله عليه وآله)پس از خروج از محله قبا به سوي مدينه به راه افتاد

99

و در ميان راه به طايفه بني سالم بن عوف رسيد. حضرت(صلي الله عليه وآله)نخستين نماز جمعه را در آن جا اقامه كرد و پس از گذشت زمان آن مسجد با نام مسجد الجمعه مشهور شد.

در سال 1412 هجري مسجدالجمعه را توسعه دادند و به صورتي زيبا تجديد بنا كردند. مسجدالجمعه داراي دو نام ديگر نيز بوده است: مسجد عاتكه و مسجد الوادي.(1)

 

4ـ مسجد اجابه

اين مسجد در شمال شرقي مسجدالنبي، در فاصله 500 متري آن جاي دارد و در كنار خيابان(شارع) ستين واقع شده است.

مسجد اجابه از ديرباز مسجد بني معاويه نام داشته است. بني معاويه از ساكنان مدينه و قبيله اوس هستند،(2) ولي اكنون به نام مسجد اجابه يا مسجد مباهله مشهور است.

وجه نامگذاري مسجد اجابه: پس از آن كه حضرت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) دو ركعت نماز در اين مسجد گزارد و دست به دعا برداشت، خداوند متعال دعاي آن حضرت را مستجاب كرد.(3)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تاريخ المدينة المنوره، ج1، ص 68; تاريخ معالم المدينة، ص 115 و 116.

2. تحقيق النضرة، ص 139; عمدة الاخبار، ص 176.

3. المعجم الضغير، ج1، ص8.

100

وجه نامگذاري مسجد مباهله: ماجراي مهم و تاريخي نصاراي نجران و پيشنهاد حضرت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)به مباهله با آنان، در اين مسجد روي داده است.(1)

 

5ـ مسجد غمامه

اين مسجد در غرب مسجدالنبي در فاصله دويست متري آن جاي دارد و نمازهاي يوميه در آن اقامه مي شود. نام ديگر اين مسجد، مسجدالمصلّي است; زيرا پيامبر گرامي اسلام(صلي الله عليه وآله)نمازهاي عيد فطر و عيد قربان را در آن منطقه اقامه مي كرده است.(2)

آمدن پاره هاي ابر و سايه انداختن بر پيكر مقدّس رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و مسلمانان در هنگام نماز و ايراد خطبه، علّت نامگذاري مسجد به مسجد غمامه است. در روايت آمده است:«قال رسول الله(صلي الله عليه وآله) هذا مُسْتمطرنا و مُصلاّ نالفطرنا و أُضحانا فلا يضيق وَ لا ينقص عَلينا.»(3)

 

6ـ مشربه اُمّ ابراهيم

مكان اين مشربه در امتداد خيابان علي بن ابي طالب(عليه السلام) و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سيره ابن هشام، ج2، ص160.

2. الدرّ الثمين، ص 227.

3. تحقيق النصرة، ص 143.

101

منطقه عوالي و پس از بيمارستان الزهراء(عليها السلام)، خيابان سمت چپ و نرسيده به بيمارستان مدينة الوطني، در كنار خيابان است.

 

102

تصوير

(اسكن در اينجا قرار مي گيرد)

103

مشربه، در اصل، باغ بوده و در مالكيت فردي يهودي به نام مخيريق ابن النضير قرار داشته است. او وصيت كرد كه اگر در جنگ اُحد كشته شود، باغش از آنِ رسول خدا(صلي الله عليه وآله) باشد.(1) اين مرد يهودي در جنگ اُحد به ياري رسول خدا شتافت و در اين جنگ كشته شد. پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) درباره او فرمود: «مخيريق خيرُ يهود.» يعني مخيريق بهترين مرد يهودي بود.

ماريه قبطيه، همسر گرامي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، در اين باغ زندگي مي كرد و در همان جا حضرت ابراهيم بن رسول الله(صلي الله عليه وآله)را به دنيا آورد و از آن پس مشربه و باغ آن منطقه به مشربة اُمّ ابراهيم معروف گرديد.

صاحب كتاب الدرّ الثمين مي گويد: هنگامي كه عمر بن عبدالعزيز، والي و حاكم مدينه منوّره بود، در همان مكان (خانه ماريه) كه محل نمازگزاردن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نيز بوده است، مسجدي ساخت.(2)

اكنون در كنار قبرستان، يك چهار ديواري به ارتفاع 5/1 متر قرار دارد و محرابي در آن به چشم مي آيد. ديوار موجود با تيرچه بلوك بنا نهاده شده است. اين چهار ديواري همان خانه اُمّ المؤمنين ماريه قبطيه است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سيره اين هشام، ج 3، ص 29.

2. الدّر الثمين، ص 149.

104

مي گويند كه قبر حضرت نجمه خاتون، مادر امام رضا(عليه السلام)نيز در اين قبرستان است.

 

7ـ مسجد فضيخ

اين مسجد در جايي با فاصله 500 متري مشربه اُمّ ابراهيم و در سمت راست خيابان جاي دارد.

فضيخ به معناي شراب خرماست كه هنوز رطب نشده است و به معناي عصاره انگور نيز آمده است.(1) ابن شبّه درباره وجه نامگذاري مسجد فضيخ مي نويسد: جابر بن عبدالله انصاري مي گويد: پيامبر(صلي الله عليه وآله)طايفه بني النضير را محاصره كرد و خيمه گاه خود را در نزديكي مسجد فضيخ استوار ساخت. آن حضرت به مدت شش شبانه روز در همين مكان، كه اينك مسجد در آن جاست، نماز خواند. هنگامي كه خبر تحريم شراب انتشار يافت، شماري از اصحاب مشغول نوشيدن فضيخ بودند. همين كه از حرمت شراب با خبر شدند، آن را دور ريختند. بدين روي، آن مكان به مسجد فضيخ نامگذاري شده و شهرت يافته است.(2)

برخي بر آنند كه حادثه ردّالشمس براي حضرت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. القاموس المحيط، ص 329.

2. تاريخ المدينة، ج 1، ص 69.

105

اميرالمؤمنين(عليه السلام)نيز در همين مسجد فضيخ پيش آمده است، و روايتي نيز در كافي نقل است كه بنابر آن، مسجد ردّ الشمس همان مسجد فضيخ است.(1)

 

8ـ مسجد سُقيا

اين مسجد در جنوب غربي مسجدالنبي، با فاصله 1900 متري واقع شده است. ميدان عنبريه و ايستگاه راه آهن مدينه، كه فعلا متروك است، براي همگان نامهايي آشناست. در محوطه ايستگاه راه آهن، كه در سالهاي اخير ايستگاه اتوبوس هاي مدينه بوده و اينك بي استفاده است، مسجدي كوچك، اما بسيار با معنويت نمايان است. اين مسجد را مسجد سقيا مي نامند و داراي سه گنبد است. گنبد وسطي اندكي بزرگتر از دو گنبد ديگر است.

مسجد در مكاني ساخته شده است كه حضرت رسول الله(صلي الله عليه وآله)هنگام جنگ بدر، خيمه گاه جنگي خود را در آن برپا كرد و از سپاه اسلام سان ديد.(2)

در همين مكان مقدّس پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) از آن چاه سقيا وضو ساخت و نماز خواند و از خداي بزرگ درخواست كه به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. كافي، ج 4، ص 562.

2. وفاء الوفاء، ج 3، ص 972.

106

نعمتهاي مدينه بركت عطا فرمايد.(1)

 

9ـ مسجد الشيخين (البدائع يا المستراح)

اين مسجد، كه داراي سه نام است، در سوي چپ خيابان سيدالشهداء و در شمال مسجدالنبي جاي دارد. فاصله مسجد تا اُحد حدود 1300 متر است. در كنار مسجد كهن، كه مخروبه اي بيش نيست، مسجدي نو و با همان نام بنا نهاده شده است.

علت نامگذاري مسجد به مسجد شيخين: در اين مكان مرد و زني زندگي مي كرده اند كه عمرشان بيش از صد سال بوده و از زمان كودكي تا پيري در همين منطقه زندگي مي كرده اند. اين موضوع مورد تعجّب اهالي شهر مدينه واقع شد و بدين روي، جاي زندگاني آنان را به ياد همانان (شيخين) نامگذاري كردند.(2)

علت نامگذاري مسجد به مسجد بدائع: سمهودي در اين باره مي گويد: در زمان گذشته نام جاي مسجد، بدائع بوده است.(3)روايتي نيز بر اين حقيقت گواه است كه ابن شبه از سعد نقل كرده است:«انّ النّبي صلّي في المَسْجِد الّذي عِند البَدائع عند الشّيخين العَصر و المَغرب و العِشاء و الصُّبح و بات فيه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الدرّ الثمين، ص 238.

2. عمدة الاخبار، ص 176.

3. وفاء الوفاء، ج3، ص 865.

107

حتّي أصبح.»(1)

علت نامگذاري مسجد به مسجد مستراح: مردم مدينه اين مسجد را به همين نام مي شناسند. اين واژه در لغت فارسي معناي خوبي ندارد و از اين رو، شايسته است روحانيان محترم مسجد را نزد زائران، بدائع، شيخين و يا مسجد استراحتگاه (معناي فارسي اسم مكان مسجد) بخوانند. و بدين ترتيب سبب نامگذاري اين مسجد به مسجد مستراح معلوم مي شود; زيرا پيامبر(صلي الله عليه وآله) هنگام رفتن به جنگ اُحد در اين مكان استراحت كرده است.(2) همچنين در كنار مسجد از لشكريان اسلام سان ديد و تقاضاي يهوديان را، كه گفته بودند حاضرند به كمك مسلمانان بشتابند، در همين مكان رد كردند و ياري آنان را نپذيرفتند و فرمودند:«لا نستعين بالمشركين علي المشركين.»(3)

 

10ـ مقبره حضرت علي بن جعفر(علي عُريضي)

در كنار شهر مدينه، در قسمت شمال شرقي، روستايي قرار دارد به نام «عُرَيْض». اين روستا محل رفت و آمد و كشاورزي حضرات امامان معصوم(عليهم السلام) و فرزندانشان بوده است و اينك در سوي راست شارع المطار(خيابان فرودگاه) واقع شده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تاريخ المدينة، ج1، ص72.

2. المساجد و الاماكن الاثرية المجهولة...، ص 30.

3. طبقات ابن سعد، ج2، ص 39.

108

است. در وسط اين روستا مسجدي متروكه و در كنار آن مقبره اي سنگي از دوره عثماني به جاي مانده است. مقبره در چهار ديواري بلندي، بدون منفذ جاي گرفته و فقط مي توان آن را از روزنه اي نسبتاً كوچك ديد. آن جا قبر حضرت علي بن جعفر است. او برادر امام موسي بن جعفر(عليه السلام) و از اصحاب نيك امام هفتم و امام هشتم و امام نهم(عليهم السلام) و داراي شخصيتي عظيم و از راويان اخبار بوده است. اهالي روستا او را به نام «علي عُريضي» مي شناسند و سادات آن جا نسب خود را به او مي رسانند.

گذشته هاي نه چندان دور، حكايت از فعال بودن مسجد دارد. در آن زمان درمانگاهي در كنار آن قرار داشته و نيز رفت و آمد زائران قبر حضرت علي بن جعفر(عليه السلام) به منطقه رونقي بخشيده بوده است. ولي تعصب و جهل، اين بخش از شهر را از رونق انداخت و بي توجّهي و فراموشي را بر آن
تحميل كرد.

مساجد و اماكن مقدسه و تاريخي مكه مكرمه   

 

11ـ مسجد شجره

در كنار بزرگراه مدينه ـ مكّه و در فاصله چند كيلومتري شهر مدينه، مسجد شجره جاي دارد. به منطقه اي كه اين مسجد در آن واقع شده «ذوالحليفه» يا «آبار علي» مي گويند. آبار جمع بئر

109

(به معناي چاه) است .

اين منطقه چاههاي آبي داشته و اينك نيز برخي از آنها، كه متعلق به حضرت علي بن ابي طالب(عليه السلام)بوده اند، داراي آبي شيرين و گوارايند و اهالي منطقه از آنها استفاده مي كنند.

مسجد از قداستي بسيار برخوردار است ; زيرا رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)در حجة الوداع در اين مكان مُحرم شده است. و درختي كه حضرت در زير آن نماز گزارده و به سوي مكّه رهسپار شده است، علت نامگذاري مسجد گشته است.(1)

مسجد شجره را در ادوار مختلف تجديد بنا كرده و بر مساحتش افزوده اند. مسجد در حال حاضر يكي از زيباترين بناهاي مذهبي شهر مدينه پس از مسجد النبي است.

 

2ـ مكّه مكرمه

شهر مكّه از دير باز مورد توجه مردم بوده و دو بُعد عبادي و تجاري اين شهر باستاني، اهميت آن را دو چندان كرده است. گزاف نيست اگر بگوييم خداوند متعال دعاي حضرت ابراهيم(عليه السلام) را درباره مكّه تا ابد و نه در يك برهه خاص استجابت فرمود:(وَ اءذ قالَ اِبراهِيمُ رَبّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَارْزُقْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تاريخ المدينة المنورة، ج 1، ص 73.

110

اَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرات).(1)

خانه كعبه از زمان حضرت آدم(عليه السلام)و حتي پيش از او مطاف فرشتگان الهي بوده و در زمان حضرت ابراهيم(عليه السلام) تجديد بنا شده است.

در اين جا براي ارج نهادن بر اختصار، از موضوعاتي را كه شايسته بحث و طرح اند، تنها نام مي بريم و آن گاه، برخي اماكن و مساجد تاريخي مكّه را معرفي مي كنيم:

ـ مكّه و هجرت حضرت ابراهيم(عليه السلام) و هاجر و مجاورت بيت الله الحرام.

ـ بناي كعبه توسط حضرت ابراهيمحضرت اسماعيل(عليهم السلام). با استفاده از آيات سوره بقره و روايات امامان معصوم(عليهما السلام)در ذيل آيات شريفه، مي توان اين موضوع را به خوبي باز
نمود.

ـ قريش.

ـ ابرهه.

ـ ظهور اسلام در مكّه مكرمه.

ـ حوادث مهمي كه در سيزده سال بعثت اتفاق پيش آمد.

ـ وضعيت مسجدالحرام در صدر اسلام.

ـ توسعه مسجد الحرام در سال 17 هجري.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سوره بقره، آيه 126.

111

ـ بناي مجدد كعبه در سال 64 هجري.

ـ توسعه مسجدالحرام در ادوار مختلف تاريخ.

ـ ساختمان كعبه.

ـ پرده كعبه و پيشينه تاريخي اش.

ـ مقام ابراهيم.

ـ اركان كعبه.

ـ حجرالأسود.

ـ زمزم.

ـ حطيم، ملتزم و مستجار.

ـ صفا و مروه.

ـ مِنا، اين نام در حقيقت، از سخن جبرئيل(عليه السلام)به آدم(عليه السلام)گرفته شده است كه بدو چنين گفت:«آيا آرزوي بهشت
داري؟»

ـ عرفات: در شرق مكّه جاي دارد و داراي حدود 18 كيلومتر مربع مساحت است. جبل الرحمه نيز در شمال شرقي عرفات است و مسجد نمره در سوي غربي اش.

ـ مشعرالحرام(مزدلفه) كه در شش كيلومتري عرفات واقع شده است.

ـ غار حرا، غار ثور و كوه ابوقبيس.

ـ محل تولد پيامبر(صلي الله عليه وآله)و محل تولد حضرت زهرا(عليها السلام) (خانه

112

حضرت خديجه(عليها السلام)).

ـ قبرستان ابوطالب و قبرستان شهيدان فخ.

ـ حرم و حدود آن.

ـ اشراف و حاكمان مكّه.

 

مساجد و اماكن مقدّسه مكّه

 

1ـ مسجد بلال (محل شقّ القمر)

بر فراز كوه ابوقبيس مسجدي زيبا و با معنويت جاي داشته كه متأسفانه بناي كاخهاي آل سعود موجب ويراني اش گشته اند و اينك اثري از آن باقي نمانده است.

اين مسجد به «مسجد بلال» معروف بوده و آن را «مسجد شقّ القمر» نيز مي گفته اند. در سال 9 بعثت، شب 14 ذي حجّة الحرام، معجزه شقّ القمر(دو نيمه شدن ماه) از حضرت رسول الله(صلي الله عليه وآله) صادر گرديد و حضرت در همين محل به سجده افتاد و شكر خداي تبارك و تعالي را به جاي آورد.(1)

 

2ـ مسجد جن

اين مسجد از مساجد مشهور مكّه است كه در كنار شارع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. راهمناي حرمين شريفين، ج1، ص245.

113

مسجدالحرام، پس از قبرستان ابوطالب و پل حجون جاي گرفته است. در وجه نامگذاري اين مسجد نوشته اند: نزول آيات مباركه سوره جن بر وجود مقدّس رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در همين مكان بوده است.

در طول تاريخ بارها اين مسجد تجديد بنا گرديده و هم اكنون (1379) مسجد را ويران كرده و مشغول توسعه و بازسازي آنند.

نام ديگر اين مسجد، «مسجد الحَرَس» است. به نقل ازرقي، وجه اين نام، آن است كه صاحب الحرس(فرمانده حفاظت مكّه) كه در مكّه گشت شبانه داشته، به اين محل مي آمده و در آن جا با آشنايان و افراد خود و ديگر محافظان، از شعب عامر و ثنية المدنيين، ديدار مي كرده است.(1)

ابوالوليد ارزقي مي گويد: مسجد جن نامي ديگر نيز دارد كه آن عبارت از «مسجدالبيعة» است; زيرا گروه جنيّان در اين جا با پيامبر(صلي الله عليه وآله) بيعت كرده اند.(2)

 

3ـ مسجد اجابه

در مكّه مكرّمه مسجدي هست به نام مسجد اجابه كه در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اخبار مكه، ج 2، ص 200.

2. همان، ص 201.

114

قرن دوم هجري تاريخ نويساني چون فاكهي و ازرقي از آن سخن گفته اند، ولي فاكهي از آن با عنوان«مسجد آل قنفذ»(1) ياد مي كند و ازرقي به طور مطلق از آن سخن مي گويد.

با توجه به معلوم بودن شعب آل قنفذ بديهي است كه مقصود از مسجد آل قنفذ، همان مسجد اجابه است و از قرن سوم به بعد مؤرخان و سفرنامه نويسان از آن مسجد با عنوان«مسجد الاجابه» نام برده اند.(2) ازرقي مي گويد:پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) در اين مسجد نماز گزارده است.

اين مسجد، پس از ميدان معابده، سوي راست، به سوي مسجدالحرام، نرسيده به تفاطع ريع ذاخر، اول خيابان اجابه جاي دارد.

شايسته ذكر است مسجدي كه در ميان ميدان معابده قرار دارد و اخيراً بازسازي شده است، مسجد اجابه نيست.

 

4ـ مسجد شجره

در مكّه مكرّمه نيز مسجدي است با نام شجره، ولي اين مسجد، ميقات نيست. مسجد، پس از پل حجون و به فاصله صد متر پس از مسجد جن به سوي حرم قرار دارد و در جوار پل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آثار اسلامي مكّه و مدينه، ص64.

2. سفرنامه ابن بطوطه، ص 164; اتحاف الوري، ج3، ص172.

115

سليمانيه واقع شده است.

در قداست مسجد شجره همين بس كه روزي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)كسي را در همين مكان به اسلام دعوت كرد. او گفت: «من ايمان نمي آورم تا آن درخت را بخواني و درخت به سوي تو بيايد!» حضرت رو به درخت كرد و فرمود: « به اذن خداوند نزد من بيا.»بي درنگ درخت نزد حضرت آمد.(1)

در اين مكان مقدّس پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله)نماز نيز گزارده است.(2)مسجد در حال حاضر (1379 شمسي) ويران شده است و دوران بازسازي خود را طي مي كند.

 

5ـ مسجد الرّايه

اين مسجد در بخش آغازين بازار ابوسفيان، سوي چپ بازار، به طرف حرم، قرار دارد.

منطقه اي كه مسجد الرّايه در آن جاست، در قرون نخستين هجرت، «الردم الأعلي» خوانده مي شد و در تاريخ آمده است كه در صدر اسلام خانه هاي مكّه تا همين منطقه بوده اند. در كنار اين مسجد، حوض آبي ساخته اند تا زائران و مجاوران حرم از آن استفاده كنند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اخبار مكّه، ارزقي ،ج 2، ص 201.

2. اخبار مكّه، فاكهي، ج 4، ص 34.

116

ازرقي مي گويد: حضرت رسول الله(صلي الله عليه وآله) در اين مكان نماز خوانده است.(1) مسجد در طول تاريخ بازسازي و تعميرات اساسي شده است كه تاريخ آخرين تعمير، سال 1394 هجري قمري است.(2)

 

6ـ مسجد تنعيم

مسلماناني كه از مسجد شجره در مدينه منّوره يا جحفه در نزديكي شهر رابغ محرم شده اند و قصد ورود به مكّه را دارند، مي بايست از منطقه تنعيم، كه ادني الحل و آغاز حرم است، بگذرند. در مرز حلّ و حرم هنوز نشانه هاي سنگي حرم در كنار مسجد تنعيم به چشم مي خورد.

مسجد تنعيم از جمله جاهايي است كه مجاوران حرم براي محرم شدن به احرام عمره مفرده، بدان جا مي آيند. در سالهاي دور،مسجد به مسجد عايشه شهرت داشته است; زيرا رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به عبدالرحمان بن ابي ابكر دستور داد كه خواهر خود، عايشه، را بدين جا آورد تا از اين محل مُحْرِم شود.(3)

مسجد تنعيم در طي قرون گذشته مورد عنايت و توجه سفرنامه نويسان و تاريخ نگاران بوده است و چندين بار ويران و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اخبار مكّه، ازرقي، ج2، ص 200.

2. آثار اسلامي مكّه و مدينه، ص 71.

3. اخبار مكّه، ازرقي، ج2، ص 208.

117

بازسازي شده است. بازسازي نهايي مسجد تنعيم، در سال 1398 هجري قمري بوده و مساحت آن 1200 متر مربع است.

 

7ـ مسجد خَيْف

در قداست و عظمت اين مسجد، كه در منا قرار دارد، همين بس كه هفتاد پيامبر در آن نماز خوانده اند; چنان كه از ابن عباس نقل است:«صَلّي في مَسْجِدِ الْخيْفِ سَبْعُونَ نبيّاً.»(1) مسجد خيف از مساجد مهم اسلام است و در طول تاريخ مورد عنايت خاص و عام بوده است.

گزارش شمار بازسازيها و تعميرات و توسعه و هجوم سيل و ايجاد سيل بند، عنايت مورخان را نسبت به اين مسجد مقدّس آشكار مي سازد.

واپسين بازسازي اين مسجد باشكوه در سال 1392 هجري قمري صورت گرفته است كه مساحتي وسيع در حدود 23660 متر را به خود اختصاص داده است. اما دريغا مسجدي كه انبياي عظام و امامان معصوم(عليهم السلام) در آن به عبادت مي پرداخته اند و با خداي بزرگ راز و نياز مي كرده اند، تنها و تنها در ايام تشريق باز است و متأسفانه در اين ايام نيز محل استراحت زائران بي خيمه مي گردد و بايد تلاش كرد تا جايي پيدا شود و توفيق رفيق گردد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. همان، ص 174.

118

و نمازي و ذكري(ذكر مخصوص مسجد خيف) انجام گيرد.(1)خَيْف به محلّي گويند كه از ويژگي هاي كوهستاني اش كاسته شده، ولي هنوز به صورت دشت درنيامده است. اين منطقه در دامنه كوه صفايح قرار گرفته و مسجد خَيْف در همين جا ساخته شده است.(2)

 

8ـ مسجد البيعة

مسجد بيعت در سوي راست كسي است كه از جمرات به سوي مكّه مي رود و به فاصله 200 متري پس از جمره عقبه جاي دارد.

مسجد تا كنون از ويراني در امان مانده است، ولي متأسفانه مظلوم و متروك است. چه بسا كساني سالها و بارها به حج و عمره مشرّف شده اند، اما هنوز مسجدي با اين عظمت و قداست را يا نمي شناسند و يا مي شناسند ولي از جايش بي خبرند و يا توفيق تشرّف نيافته اند.

بناي فعلي مسجد بيعت بسيار كهن و داريا كتيبه اي به خطّ كوفي است. نخستين بناي مسجد را در سال 144 هجري قمري بنيان نهاده اند.(3)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اعمال مخصوصه مسجد خيف در كتب ادعيه مذكور است.

2. آثار اسلامي و مكّه و مدينه، ص 88.

3. اتحاف الوري، ج2، ص 180.

119

وجه نامگذاري مسجد به مسجد البيعة، آن است كه پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) با مسلمانان يثرب، كه براي انجام حج به مكّه آمده بودند، در اين مكان پيمان بست و آنان با حضرت رسول(صلي الله عليه وآله)بيعت كردند و اين بيعت با نام «بيعة العقبة» شهرت يافت.

 

9ـ مسجد كبش

حضرت ابراهيم(عليه السلام) گوسفندي را كه از جانب خدا فرستاده شده بود تا آن را به جاي فرزندش، حضرت اسماعيل(عليه السلام)، ذبح كند، در همين مكان ذبح كرد. بعدها مسجدي به نام مسجد الكبش(1) در همان جا بنا شد.(2)

مسجد در فاصله ميان جمره اول و جمره وسط قرار داشته است. نقل است كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در اين مسجد نماز ظهر را به جاي آورده و قرباني خود را در كنار همين مسجد ذبح كرده است. نام ديگر اين مسجد، «مسجد النحر» است.

 

10ـ خانه ارقم بن ابي ارقم

ارقم از نخستين گروندگان به اسلام است. خانه او بر فراز كوه صفا قرار داشت و جايي امن براي مسلمانان محسوب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. كبش به معناي قوچ است.

2. اخبار مكّه، ازرقي، ج2، ص 175.

120

مي شد. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در سال چهارم بعثت همراه يارانش در آن جا به سر مي برد و كساني كه قصد مسلمان شدن داشتند، در آن جا به زيارت حضرت مي رفتند.

اين خانه در تاريخ اسلام داراي اهميتي بسيار بوده است تا آن جا كه به صورت يك مقطع تاريخي درآمده و حوادث دوران مكّه با ذكر اين نكته كه پيش از خانه ارقم رخ داده يا پس از آن، مشخص شده است.(1)

در اين خانه مسجدي بنا شده كه بسان كاشانه حضرت رسول(صلي الله عليه وآله) محسوب مي گرديده است. آن حضرت هنگامي كه از ديد مشركان مخفي بود، اصحابش را در آن جا گرد مي آورد و قرآن به آنان مي آموخت و آيات الهي را بر آنان تلاوت مي فرمود.(2)

اماكن و مساجد ديگري در مكّه مكرّمه هست كه داراي پيشينه تاريخي اند، ولي نوشته حاضر مجال پرداختن به همه آنها را ندارد. خوانندگان گرامي براي آگاهي بيشتر به كتابهاي انتشار يافته «نشر مشعر» بنگرند.

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آثار اسلامي مكّه و مدينه، ص 98.

2. اخبار مكّه، ازرقي، ج2، ص 260.