بخش اول سیره تبلیغی
رسول اعظم
تعریف تبلیغ
شاخص

پيام‌هاي ماندگار

 

بر اساس تجربه‌ها و توصيه‌هاي روحانيون و معين‌هاي حج در طرح "ره آورد سفر حج-1384"

تبليغ دين و آموزه‌هاي وحياني، اساسي‌ترين رسالت روحانيون و حوزه‌هاي علميه است.
راهي كه انبياء و اوصياء الهي(عليهم‌السلام) به اذن الله تعالي بر بندگان گشودند، بعدها به دست پر توان حوزه‌ها و طالبان علوم ديني سپرده شد.
بازخواني و توجه به همين حقيقت ساده و مختصر، براي همه مبلّغان و طالبان علوم ديني مباهات‌آميز و در عين حال مسؤوليت‌آور است.
مباهات آميز از آن جهت كه خداوند متعال در ادامه راهي كه انبياء و اوصياء بزرگ الهي، سلسله جنبان آن بوده‌اند، طالبان‌علوم ديني را برگزيد و لباس فاخر و آسماني پاسداري و تبليغ دين خود را بر آنان پوشاند.

چگونه مي‌توان ابتهاج و سُروري را كه از تفهّم و تصور مكرر اين معنا، براي طالبان و مبلغان ديني به دست مي‌آيد، كتمان كرد.
و چگونه مي‌توان مراتب شكر و سپاس الهي را براي اين توفيق بزرگ به جا آورد!

اين جامه فاخر، امّا مسؤوليت‌هاي سنگيني نيز به دنبال دارد.
اينجا، كارفرما خدا است كه دين خود را به عنوان ارزشمندترين، گرانسنگ‌ترين و مقدس‌ترين دردانه هستي، به تو، به امانت داده است و با تو همان كند كه با رسولش كرد.

نه مي‌توان او را دور زد و نه اهل مماشات و مداهنه است و مگر مي‌شود كه اهل تسامح بود، آن هم در امري كه سرنوشت و سرانجام انساني و جوامع انساني را رقم مي‌زند.

در اين وضعيت خوف و رجا، نخست پرسشي كه مبلغ ديني را به خود مشغول مي‌كند؟ اين است كه "چه بايد كرد".
اگر چه پاسخ تفصيلي به اين سؤال، مجال واسعي را مي‌طلبد.
عجالتاً دو راه مطمئن را مي‌توان توصيه كرد: نخست، آشنايي با سيره و سنت نبوي(ص) در تبليغ دين و التزام عملي به آن؛ و دوم، آگاهي از تجارب ارزشمند تبليغي مبلغان و عوامل موفقيت يا عدم توفيق آنان.

اين شماره از آزموده‌ها، در همين مسير گام بر مي‌دارد.
در يك بخش به سيرة تبليغ حضرت رسول اعظم(ص) پرداخته و در بخش ديگر به توصيه‌ها و تجارب تبليغي روحانيون اعزامي به حج 84 اشاره دارد.
شايان ذكر است كه كميته تدوين معاونت امور روحانيون به منظور ماندگارسازي و ترويج و تعميق فرهنگ و معارف حج، طرح "ره‌آورد سفر حج" را براي دومين سال پياپي، در سال 1384 نيز برگزار كرد.

سال گذشته در جلسه عمومي روحانيون حج، با تقديم برگه ثبت ره آورد و آيين نامه نگارش آن، از روحانيون و معين‌هاي محترم كاروان‌ها خواسته شد، ره‌آورد سفر خود را در سه بخش مستقل (خاطرات، شبهات، توصيه ها و تجربه ها) نوشته و همراه با دفترچه كنترل اعمال به معاونت امور روحانيون ارسال نمايند.

خوشبختانه دومين دوره، مانند دوره اول، با استقبال روحانيون مواجه شد و بيش از 1100 اثر به معاونت امور روحانيون رسيد.
اين آثار پس از جداسازي، طبقه بندي و تايپ و تصحيح، به پايگاه اطلاع رساني معاونت وارد شد.

در مرحله بعد، مجموعه اطلاعات جمع آوري شده براي بررسي، پردازش و بازنويسي در اختيار گروهي از نويسندگان، مؤلفان و فضلاي حوزه قرار گرفت و در نتيجه مجموعه‌اي سه جلدي با عنوان "ره آورد سفر حج" براي انتشار آماده شد.

از اين مجموعه سه گانه، يكي هم "پيام‌هاي ماندگار" است كه بر مبناي توصيه‌ها و تجارب ارسالي روحانيون حج 84 و با قلم روان و شيواي محقق و نويسنده ارجمند، حجت‌الاسلام و المسلمين حميد نگارش، تدوين شده است.
جا دارد همين جا از پي‌گيري‌ها و تلاشهاي خستگي ناپذير كميته تدوين، در برگزاري مطلوبِ اولين و دومين دوره ره آورد سفر حج و نيز از اهتمام و نغز انديشي نويسنده محترم، تجليل و تقدير به عمل آيد.

فرصت را مغتنم مي‌شماريم و از همه روحانيون و معين‌هاي محترم كاروان‌هاي حج، براي مشاركت فعال در طرح ره آورد سفر حج در سال جاري دعوت مي‌كنيم.

منظور از مشاركت فعال، اهتمام روحانيون كاروان‌هاي حج به نوشتن دقيق و مستند خاطرات، تجارب و توصيه‌هايي است كه آگاهي از آنها را بويژه براي ديگر روحانيون حج، مفيد و ضروري مي‌دانند.
بي‌شك اين رويكرد، معلومات ارزشمند روحانيون را از حصارهاي فردي و ذهني خارج كرده و با عبور از مرزهاي زماني و جغرافيايي، امكان انتقال و بهره‌وري را براي ديگر ملت‌ها و فرهنگ‌ها و نسل‌هاي آينده فراهم مي‌آورد.

در پايان اين فراز، ضمن آرزوي توفيق روزافزون براي كليه عوامل و خدمتگزاران حج و حاجيان، توجه روحانيون محترم را به چند نكته جلب مي‌كنيم:

ـ نقطه نظرات انتقادي، اصلاحي و تكميلي خود را پيرامون اين شماره از آزمون‌ها، به نحو مقتضي براي معاونت ارسال فرماييد.

ـ در ثبت و نگارش ره آورد سفر حج امسال و سالهاي بعد، از تكرار و بازگويي نكاتي كه در اين شماره يا شماره‌هاي پيشين آمده است، خودداري فرماييد و صرفاً به ذكر مطالب و نكته‌هاي بديع، بسنده كنيد.

ـ تجارب و توصيه‌هاي جديد و كاربردي خود را در مورد انجام صحيح و كامل اعمال و مناسك حج، تدوين و بعد از موسم ارسال فرماييد.

ـ براي اطلاعات بيشتر درباره نحوه نوشتن ره آورد سفر حج و چارچوب‌ها و ضوابط آن، حتما به آيين‌نامه طرح كه همراه با دفترچه آزمون غيرحضوري تقديم شده است مراجعه و آن را دقيقاً مطالعه فرماييد.

معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبري

پاييز 85

اسلام برترين پيام آسماني را براي سعادت آدمي به ارمغان آورده است.
پيامي كه توانست در مدتي كوتاه، دلهاي مشتاقِ راه حق و حقيقت را به سوي خود جذب نمايد.
اسلام به همّت نبي‌اكرم حضرت محمد(ص) در سرزمين حجاز ظهور يافت.
سرزمين سوخته‌اي كه نشاني از تمدن و فرهنگ در خود نداشت.
اهل آن به تجاوز و غارت تفاخر مي‌كردند، حق و حقوق، بر مدار قدرت بود.
اما در همين سرزمين انسان‌هايي سر بر آوردند كه زمينه را براي پيدايش تمدن بزرگ فراهم كردند.
پرسش اين است كه چگونه پيامبر توانست در مدتي كوتاه و با كمترين امكانات از يك جامعه بدوي و جاهلي يك جامعه آرماني، عدالت خواه و اسلامي بسازد؟ چطور مردم از منزل نفس، رهانيده شده و به سوي حق سوق پيدا كردند.
از خود رها شده و به خدا رسيدند.
فرضيه مورد آزمون نوشتار اين است كه نبي مكرّم اسلام، در جريان حركت دادن مردم به سوي خداوند از راهكارهاي تبليغي خاص استفاده كردند.
در اين راهكارهاي تبليغي خاص، مخاطب پيامبران، قلبها و دلهاي مردم بوده، به گونه‌اي كه پيام در دلها نفوذ كرده و قلبها را به تسخير خود درمي‌آورد.
حلم و برداري، عفو و گذشت، شرح صدر، تواضع و... نمونه‌هاي رفتاري است كه در مدلِ تبليغي پيامبر اكرم(ص) به چشم مي‌خورد.
امروز هم اگر ما بتوانيم رويكرد پيامبرانه، در تبليغ داشته باشيم، مي‌توانيم منشاء تحولات اساسي باشيم.
هم چنانكه امام خميني(قدس‌سره) با تأسي به رويكرد پيامبرانه، منشاء تحولي عظيم در احياي هويت ديني شد.
با وجود آنكه در امر تبليغ، تحولات چشمگير رخ داده است، ولي روش پيامبرانه همچنان پيشرو همگان است، چه اينكه در اين رويكرد مخاطبان به حيات معنوي و پويايي دعوت مي‌شوند.
در رويكرد پيامبرانه، دردشناسي و درمان‌گري هر دو با هم وجود دارد و نجات بشر از هلاكت و عذابِ هميشگي را مورد توجه قرار مي‌دهد.
اين رويكرد مي‌كوشد دانش بخشي بشر را در دستور كار خود قرار داده و با جهل و تعصبات غلط مقابله كند.
در رويكرد پيامبرانه، بارقه‌هاي اميد در دلهاي آدميان زنده مي‌شود.
اين نوشتار مي‌كوشد، در بخش اول، بعضي از راهكارهاي تبليغي پيامبر را كه در بردارنده رويكرد خاص مي‌باشد بيان كند.
همچنين در بخش دوم، به توصيه‌هايي كه برگرفته از تجارب روحانيون، معينه‌ها و معين‌هاي محترم در حج سال 84 مي‌باشد مي‌پردازد.

 

سيرة تبليغي رسول اعظم(ص)

تعريف تبليغ

تبليغ از ريشه بلغ به معاني: رسانيدن و رسانيدن پيام مي‌باشد.
واژه پروپاگاندا، امروزه در زبان انگليسي، معادل تبليغ و به معناي تحت تأثير قرار دادن ديگران مي‌باشد.

واژه تبليغ، گوياي رساندن پيام به صورت صحيح مي‌باشد و واژه‌هاي هم خانواده آن نيز در قرآن و كتب روائي، زياد استعمال شده است؛ به عنوان مثال درباره پيامبران مي‌فرمايد: «ما عَلَي الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاَغُ».

مفهوم تبليغ (رساندن پيام الهي) نيز در آيات بسياري از قرآن كريم به چشم مي‌خورد؛ همانند: «ادع الي سبيل ربك بالحكم‍? والموعظة الحسنة».

تبليغ در اصطلاح، رساندن پيام به ديگري به منظور ايجاد دگرگوني در بينش و رفتار اوست و بر سه عنصر اصلي پيام دهنده، پيام گيرنده و عنصر پيام، استوار مي‌باشد.

در تبليغ، تنها رسانيدن يك ايده به مخاطب مراد نمي‌باشد؛ بلكه اقناع يا ترغيب او نيز مورد نظر است.
پس بايد كوشيد تا با شفاف سازي پيام، مخاطب را از طريق سبك‌ها و ابزارهاي گوناگون، قانع ساخته و به هدف خود مايل كرد.

شاخص‌هاي تبليغ ديني

تبليغ دين، داراي شاخص‌هاي مهمي مي‌باشد كه به واسطة آن، سمت و سوي تبليغ روشن مي‌شود.
برخي از اين شاخص‌ها عبارتند از:

1 - دعوت به توحيد، بندگي خدا و اجتناب از طاغوت:

وَلَقَدْ بَعَثْنا فِي كُلِ امةٍ رسولا اَنِ اعْبُدوا الله وَاجْتَنِبُوا الطاغوت

2 - توجه دادن به معاد

اَفَحَسِبْتُم اَنّما خَلَقْناكُمْ عَبَثا وانكم الينا لا ترجعون.

3– زنده گرداندن دلها و روح‌ها

يا ايها الذين آمَنُوا اِسْتَجِيبُو لله وَ لِلرَسُول اِذا دَعاكم لِما يُحْيِيكُم

4 – نويد و هشدار

يا اَيُها النَبِي اِنّا اَرْسَلْناكَ شاهِداً وَمُبَشِراً وَ نَذِيرا وَ داعِياً اِلي الله باذنه و سِراجاً مُنِيرا.

تعليم وتزكيه، امر به معروف و نهي از منكر، برانگيختن فطرت و عقل، توجه دادن انسان به مقام و منزلت خويش در هستي و ترغيب به شكوفايي اين منزلت، براي رسيدن به غايت خلقت او از ديگر اهداف مهم تبليغ دين مي‌باشد.

پيام‌گزار ديني (مبلّغ)

پيام‌گزار در لغت به معني رسول، پيغام آور و مانند آن آمده است.
از منابع ديني استفاده مي‌شود كه پيام‌گزار دين، كسي است كه پيام ديني را با استفاده از روش‌ها و ابزارهاي مشروع به مردم مي‌رساند و از كسي جز خدا واهمه ندارد و اجر و پاداش كوشش‌هاي تبليغي خود را تنها از او انتظار دارد.

اَلَذِينَ يُبَلِّغُونَ رسالات الله و يخشونه و لا يخشون اَحَداً الا الله و كَفي بِالله حَسِيبا.

كار مبلّغ دين، هدايت انسان‌ها به سوي خداوند است.
از اين رو منزلت و جايگاه او بسيار مهم و ارزشمند مي‌باشد.
قرآن مي‌فرمايد: «و من احياها فكانّما احيا الناس جميعاً.
زنده گرداندن دلهاي مرده، بر عهده پيام‌گزاران و مبلغان دين است.
»

پيام‌گيرنده

از اركان مهم تبليغ، پيام‌گيرنده است كه با وجود او تبليغ، معنا پيدا مي‌كند.
توجه به علم و آگاهي، باورها، سن، جنس، جايگاه اجتماعي از موارد مهمي است كه در ارائة پيام به گيرندگان آن بايد توجه شود.

پيام

اعتقاد و انديشه و يا گرايشي كه پيام دهنده قصد دارد آن را به پيام گيرنده منتقل كند، ممكن است بار سياسي، اقتصادي، اخلاقي، علمي و مانند آن داشته باشد.
پيام، هر قدر از محتوا، جذابيت و كارآيي لازم و درك فرهنگ زمان برخودار باشد، اهميت بيشتري پيدا خواهد كرد.

راهكارهاي تبليغي

مراد از راهكارهاي تبليغي، راه‌ها و روش‌هايي است كه پيامبر اكرم(ص) براي تبليغ حقايق ديني از آن استفاده نموده است.
از نظر اسلام، چگونگي تبليغ ديني اهميت فراواني دارد.
اين اهميت از اصل نيازِ دين به تبليغ، ناشي مي‌شود و بهره‌گيري از راهكارهاي جذاب و كارآمد و به روز، نقش مهمي در تأثير تبليغ ايفا مي‌كند.

مقام معظم رهبري در اين‌باره مي‌فرمايد: امروز در دنيا، در زنده‌ترين مسائل و علومِ مورد احتياج مردم كه در ميدان و صحنة تبادل نظر، ساعت به ساعت روش‌هاي نو را به كار مي‌بَرد، چگونه مي‌خواهيم حرف حق خود را به همان شيوه و روش كه در صد سال پيش داشتيم امروز در ميان بگذاريم... بايد ابزار را به تناسب، انتخاب كرد.

رويكرد پيامبرانه در تبليغ

پيامبر اكرم(ص) در مدتي كوتاه توانست انقلابي بزرگ در رفتار، روش، افكار مردمِ زمان خود ايجاد كند.
آن بزرگوار توانست مَن عالي و انساني را در وجود انسان‌هاي عصر ديار خود زنده گرداند.
اين تحول عظيم در سايه رويكرد خاص آن بزرگوار بود، رويكردي كه مي‌كوشد با همة وجود، دلها و قلبها را متوجه دين گرداند.
اين رويكرد مربوط به همه پيامبران است.
استاد مطهري مي‌نويسد: پيامبر خدا(ص) به معني عام، پيام خدا را به خلق خدا ابلاغ مي‌كند و نيروهاي آنها را بيدار مي‌كند و سامان مي‌بخشد و به سوي خدا و آنچه رضاي خدا است؛ يعني صلح و صفا و اصلاح طلبي و بي آزاري و آزادي از غير خدا و راستي و درستي و محبت و عدالت و ساير اخلاق حسنه دعوت مي‌كند و بشريت را از زنجير اطاعتِ هواي نفس و اطاعت بت‌ها و طاغوت‌ها رهايي مي‌بخشد... .
بنابراين رهبري خلق و سامان بخشيدن و به حركت درآوردن نيروهاي انساني، در جهت رضاي خدا و صلاح بشريت، لازم لاينفك پيامبري است.

امروزه در صنعت تبليغ، تحولات عظيمي رخ داده است، ولي از آنجا كه مخاطب پيامبران در تبليغ، قلب انسان‌ها مي‌باشد، تغييرات پديد آمده در تكنولوژي تبليغ، نتوانسته است گوي سبقت را از روش انبياء بربايد.
افزون بر اينكه هيچ منافاتي بين بهره‌گيري از روش پيامبرانه و استفاده از فن‌آوري روز نمي‌باشد و مي‌توان از ابزار تكنولوژي روز، براي رساندن پيام به دلهاي مردم استفاده بهينه نمود.

بيان راهكارها

1- استفاده از زمان و مكان مناسب

يكي از راهكارهاي مناسب جهت تبليغ دين، استفاده از زمان و مكان مناسب مي‌باشد.
يكي از اين مناسبت‌هاي مهم، مراسم حج؛ اين كنگرة بين المللي است.
پيامبر اكرم(ص) از اين موقعيت به دست آمده حداكثر استفاده را جهت تبليغ دين به كار مي‌گرفت.
عبدالله بن كعب مي‌گويد: پيامبر خدا(ص) سه سالِ نخستين دوران نبوت و دعوت خود را پنهاني انجام مي‌داد و از سال چهارم تا ده سال در مكه، دعوت خود را علني كرد.
در موسم حج، به سراغ حجاج در منازلشان در عكاظ، مجنه و ذي المجاز مي‌رفت و آنان را به دين اسلام دعوت مي‌كرد.
واقدي نقل مي‌كند: ما در مِني، نزد جمرة اولي نزديك مسجد خيف منزل داشتيم.
رسول خدا(ص) در حالي كه بر مركب خود سوار بود و زيد بن حارثه را بر ترك آن سوار كرده بود آمد، ما را دعوت به اسلام كرد.
ما شنيده بوديم كه او در موسم حج دعوت مي‌كند.
ربيع‍?‍ بن عباد گويد: من نوجواني بودم همراه پدرم در مِني، رسول خدا(ص) به منزلگاه قبايل عرب مي‌آمد و مي‌گفت: من پيامبر خدا هستم به سوي شما، از شما مي‌خواهم خدا را پرستش كنيد و براي او شريك قرار ندهيد و آنچه شريك خدا ساخته‌ايد به دور افكنيد و به من ايمان آوريد و مرا تصديق كنيد و در انجام رسالتي كه از خدا دارم از من دفاع نمائيد.
ابونعيم نقل مي‌كند: هنگامي كه علي(ع) از انصار و فضيلت و سوابق آنان سخن مي‌گفت، در ضمن بيانات خود اشاره كرد كه رسول خدا در اوقات حج، به دعوت قبائل مي‌پرداخت و كسي پاسخ نمي‌داد.
در مجنه و عكاظ و مني به سراغ قبائل مي‌رفت و هر سال كه مي‌گذشت، باز هم آنها را دعوت مي‌كرد تا آنجا كه آنان مي‌گفتند: وقت آن نرسيده كه از ما نوميد شوي.
تا اينكه خداي عزوجل اراده نمود، انصار اين دعوت را بپذيرند، چون اسلام را بر آنها عرضه كرد پذيرفتند و ياري كردند و .... .
اينها نمونه‌هايي است كه تبليغ پيامبر را در عرصه حج آشكار مي‌نمايد.

موقعيت و تجمع بي‌نظير مسلمانان در هيچ مناسبتي بدين گونه تحقق پذير نمي‌باشد.
در اين اجتماع بين المللي مي‌توان با زبان‌هاي گوناگون، مسائل اسلام و مسلمين را مطرح و بدين وسيله به تمامي اقصي نقاط جهان رسانيد.
در واقع يكي از فلسفه‌هاي حج و اين كنگره بزرگ، اين است كه مسائل مربوط به امت اسلام مطرح و براي آن چاره‌انديشي شود(ليشهدوا منافع لهم).
تجمعي همراه با عشق و ايمان و آمادگي روحي براي پذيرش مسائل ديني است.
تاريخ بيان مي‌كند كه پيامبر اكرم(ص) بارها از اين ظرفيت استفاده كرده و دعوت نخستين اسلام، اعلان برائت از مشركين، فتح مكه و رويداد بسيار مهم غديرخم در بازگشت از حج‍?الوداع، همه نمونه‌هايي از اين حركت تبليغي است.
آري، پيامبر اسلام نيك مي‌دانست كه حج، وحدت و انسجام مسلمين در سايه تمسك به حبل الهي، براي شكست و نابودي تمامي كفر و ظلم است.
مي‌دانست كه حج، مجهز شدن به سلاح توحيد، مُعزّز شدن به عزت حق و متخلّق شدن به اخلاق الهي و مفتخر شدن به كسب فضايل مادي و معنوي است.

بنابراين روحانيون محترم، در ايام حج مي‌توانند بيان‌كنندة خدمات نظام و انقلاب باشند و ديدگاه‌هاي امام بزرگوار و رهبر انقلاب را در خصوص مسائل اساسي ايران و جهان اسلام بيان نمايند؛ همچنين مي‌توانند آثار اتحاد مسلمانان و يك رنگي آنان را تحت رايت اسلام، براي از بين بردن تفرقه‌ها و نيرنگ دشمنان تبيين كنند.

2 – حلم و بردباري

يكي از عوامل مهم در امر تبليغ و جذب دلهاي افراد به سوي اسلام، حلم و بردباري رسول اكرم(ص) بود.
حلم، نوعي تسلط بر نفس است، به طوري كه هنگام برخورد با صحنه‌هاي ناراحت كننده، دچار غضب نشده و عكس‌العمل نشان ندهد.
راغب اصفهاني، حلم را مهار نفس و طبيعت از به هيجان در آمدن به سبب غضب مي‌داند.

از آنجا كه يكي از حساس‌ترين فرازهاي طوفان غضب، لحظه برخورد با افراد نادان است از اين رو پيشوايان اسلام، تأكيد كرده‌اند كه با گشاده‌رويي كه زيور حلم است اين حالت را از خود دور كنند.
لذا پيامبر(ص) مي‌فرمايد: «گشاده‌رويي زيور حلم و بردباري است».
بكوشيم براي رسيدن به اهداف متعالي تبليغي خود از اين راهكار استفاده كنيم كه انسان بردبار، پيروز است.
به نقل از پيامبر اعظم(ص): حلم داراي آثاري همچون موفق شدن به كارهاي پسنديده، رغبت به نيكي، گذشت و مهلت دادن است.
آري، پيامبر اسلام با صبر و بردباري و تحمل مشقات فراوان از مردمي خالي از عواطف انساني و فضايل اخلاقي، انسان‌هايي ساخت كه واجد عالي‌ترين مقامات انساني شدند.
با اينكه پيامبر(ص) بارها و بارها مورد اذيت و آزار مخالفان قرار گرفت، اما در مقابل، آنان را نفرين نكرد و همواره از خداوند، هدايت آنان را خواستار بود؛ اين يك راهكار سازنده و مفيد، براي پيشبرد مقاصد تبليغي است كه مي‌بايست از آن سرمشق بگيريم.

انس بن مالك مي‌گويد: روزي يك مرد عربِ بيابان نشين، نزد پيامبر آمد، رداي ايشان را گرفت و آن را به شدت كشيد، به طوري كه اثر آن روي گردن پيامبر(ص) نمايان شد.
سپس آن عرب باديه نشين گفت: اي محمد از اموالي كه خدا در اختيار تو قرار داده است چيزي به من عطا كن، پيامبر(ص) به او نگاه كرد و لبخند زد و فرمود چيزي به او بدهند.

در روايت ديگري از امام صادق(ع) نقل شده: روزي، خدمتكار يكي از انصار به مسجد پيامبر آمد و در حالي كه پيامبر(ص) ايستاده بودند، گوشه‌اي از لباس آن حضرت را گرفت.
پيامبر به او توجه نمود تا اگر كاري دارد براي او انجام دهد، ولي آن خدمتكار بدون آنكه سخني بگويد، از مسجد بيرون رفت.
پيامبر(ص) به او چيزي نگفت و بر روي زمين نشست.
آن خدمتكار دوباره آمد و اين عمل را تا سه مرتبه تكرار كرد و در هر مرتبه پيامبر(ص) برمي‌خاست و سخن نمي‌گفت، تا مرتبه چهارم شد و وي گوشه‌اي از لباس آن حضرت را قطع كرد و رفت.
مردم به او گفتند: چرا پيامبر را سه مرتبه از جاي خود حركت دادي و چيزي به او نگفتي؟ حاجت تو چه بود؟ او گفت در منزل ما مريضي هست.
مرا فرستادند تا تكه‌‌اي از پيراهن او را براي شفاي مريض ببرم.
ولي من حيا كردم كه از لباس آن حضرت در حالي كه نگاه مي‌كند، چيزي جدا كنم، اما در مرتبة چهارم، پشت سر پيامبر(ص) به طرف من بود و من توانستم از لباس او قطعه‌اي جدا كنم.
آري، پيامبر اسلام(ص) كه مظهر حلم و بردباري است اين‌گونه با رفتار خود تأثيرگذاري مي‌كند.
براي ما مبلغان، احتمال اينكه در بعضي مواقع، عصباني شويم وجود دارد؛ مثلا نسبت به مراجعه مكرر مخاطبان جهت پاسخگويي به مسائل مختلف، چقدر خوب است به تأسي از پيامبر رحمت، زمينة اقبال مردم و روي آوردن آنان به اسلام ناب را بيشتر كنيم و مردم ما را امين خود بدانند.
و البته اين مسئله در موسم حج بيشتر بروز كرده و مراجعات تكراري مردم نبايد موجب خستگي و عصبانيت ما شود و ان‌شاءا... با حلم و بردباري و سعه صدر پاسخگوي نيازهاي مردم باشيم.

3- جنگ رواني در سيرة تبليغي پيامبر

جنگ رواني، استفادة دقيق و طراحي شده از تبليغات و ديگر اعمالي است كه منظور اصلي آنها تأثيرگذاري بر عقايد، احساسات، تمايلات و رفتار دشمن، گروه بي طرف و يا گروه‌هاي دوست است.

بنابراين، مقصود از جنگ رواني، فرايند تبليغ در راستاي تخريب روحيه دشمن و تقويت توان نيروهاي خودي در عرصه‌هاي مذهبي، سياسي و نظامي مي‌باشد.
شايان ذكر است كه با توجه به تعاليم اسلام، جنگ‌هاي رواني به مثبت و منفي تقسيم مي‌شود.
در قسم منفي سخن از اموري همچون تهمت، شايعه، دروغ پردازي، ترور، شكنجه و... است كه اين امور از ديدگاه اسلام ممنوع مي‌باشد.
در بخش مثبت، اموري همانند افشاي ماهيت و ارعاب و تحقير دشمن و روحيه دادن به نيروهاي مؤمن مطرح است كه مراد ما از جنگ رواني به عنوان يك راهكار، قسمت اخير مي‌باشد.

خداوند در قرآن به شيوه‌هاي مثبت جنگ رواني، مانند تحقير دشمن، ايجاد ترس در دل آنان، روحيه دادن به مسلمانان، مبارزه با شايعه و... اشاره دارد؛ به عنوان مثال پس از شكست مسلمانان در جنگ احد، بدر، مشركان مكه، هم پيمان شدند تا در اقدامي هماهنگ مسلمانان را به كلي از ميان بردارند.
اما خداوند متعال با نزول آية «قُل لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحشَرُونَ إِلَي جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ» روحيه آنان را در هم ريخت.

« به كافران بگو، به زودي شكست مي‌خورند و در روز قيامت به جهنم رهسپار خواهيد شد و چه بد جايگاهي است.
پس از نزول اين آيه، طولي نكشيد كه يهوديان مدينه و بت پرستان مكه شكست خوردند.

رسول گرامي اسلام(ص) نيز در رويارويي نظامي با دشمن، بارها از عمليات رواني مثبت استفاده كرده است؛ به عنوان مثال همين كه متوجه شد دشمن قصد حمله به مدينه را دارد، به سوي دشمن مي‌شتافت و با امداد از غيب، گاهي شكست دشمن و پيروزي مسلمانان را پيشگوئي مي‌نمود.
چند ساعتي از شكست مسلمانان در اُحد نگذشته بود كه پيامبر اكرم(ص) متوجه شد دشمن از ميان راه برگشته و با حمله به مدينه مي‌خواهد كار را يكسره كند.
حضرت دستور آماده باش داد و مسلمانان با بدن‌هاي زخمي به سوي دشمن حركت مي‌كردند.
چون به حمراء الاسد رسيدند، پيامبر دستور داد افراد در طول روز هيزم جمع كنند و چون شب فرا رسيد در پانصد نقطه آتش افروخت.
سرانجام خبر آمادگي سپاهيان اسلام و تصور نيروي زياد، بر اثر آتش‌هايي كه افروخته شد، دشمن را از تعرض بازداشت.
بنابراين از روش‌هايي كه همواره دشمنان در مقابل پيام‌آوران الهي جهت ايجاد شك و دودلي و مانند آن به كار مي‌بردند، پيامبر با روش مناسب نه تنها توطئه آنان را خنثي مي‌نمود، بلكه توانست رعب و وحشت را به اردوگاه دشمن هدايت نمايد.

اكنون به لحاظ اهميت جنگ رواني، بايسته است شما پيام گزاران به چند نكته توجه داشته باشيد.

1- سعي كنيد اهداف دشمن را در عمليات‌هاي رواني بشناسيد و با آن مقابله كنيد.

2 – دشمن در عمليات‌هاي رواني معمولاً منافقانه وارد عمل و اقدام به مردم فريبي مي‌كند.
سعي كنيم چهره او و عواملش را به مردم معرفي كنيم.
امروز آمريكا و بعضي از متحدان اروپايي از اين حربه استفاده‌هاي ناروايي كرده‌اند، لازم است مردم را در اين‌باره آگاه سازيم.

3- يكي از مهمترين شگردهاي دشمن، ايجاد يأس و بدبيني در ميان مردم است.
بكوشيم مردم را اميدوار كرده و به خوبي‌ها و كارهاي مثبت انجام شده توجه دهيم.

4- سعي كنيم هرچه بيشتر، ايمان به خدا و امدادهاي غيبي را در مردم تقويت كنيم.

5 – شگردهاي جنگ رواني دشمن را براي مردم بر ملا سازيم.
در جهان امروز هر قدر آگاهي ملت‌ها بيشتر شود، زمينه خيانت‌ها و سوء استفاده‌ها و جنايت‌ها كم رنگ‌تر مي‌شود.
امروزه ملت‌هاي دنيا پي برده‌اند كه سبب بسياري از مشكلات و نابساماني‌ها به آمريكا و هم پيمانان او برمي‌گردد، بايد اين نوع آگاهي‌ها تقويت شوند.

4- تبليغ الگوئي

قرآن در موارد زيادي بر تبليغ به روش الگوئي، تأكيد كرده است.
ذكر داستان‌هاي پيامبران و زناني همچون مريم و آسيه، همگي در راستاي ارائه الگوهاي پسنديده و بيان داستان‌هاي قابيل، فرعون، همسران نوح و لوط، براي نشان دادن الگوهاي ناپسند است.
يك مكتب تربيتي هر چند از تعاليم ممتاز و ايده‌آلي برخوردار باشد، اما مادامي كه الگويي را به عنوان نمونه ارائه نكرده است، موفقيت چنداني نخواهد داشت.
در مكتب اسلام، ارائه الگوها همراه با دستورالعمل‌ها و تعاليم ممتاز، قول و فعل را ملازم همديگر ساخته است، به گونه‌اي كه زمينة تأثيرپذيري مخاطب را دو چندان كرده است.
از منظر قرآن، پيامبر اسلام حضرت محمد(ص) نسخه كامل بشريت و اسوه حسنه‌اي است كه تمامي رفتار و كردارش، بيانگر تعاليم مكتب مي‌باشد.
ويژگي‌هاي ايشان در خانه، اجتماع، با دوستان، برخورد با دشمنان، در جبهه و جنگ، در عبادات، در نظافت، نظم و... زبانزد خاص و عام مي‌باشد و ما پيام‌گزاران با معرفي اين الگوي عملي مي‌توانيم پيام خود را به مخاطب، بهتر ابلاغ كنيم.
به خاطر داشته باشيم كه در الگودهي مسائلي همچون ظرفيت، مخاطب، تناسب و مانند آن بايد رعايت كرد.
به ياد داشته باشيم كه انسان به طور فطري ميل به كمال دارد و مي‌خواهد به بالاترين درجات برسد، به همين جهت سراغ نخبگان، فرهيختگان و اسوه‌هاي برجسته مي‌گردد و چه الگويي بالاتر از پيامبراني كه در همه ابعاد زندگي مي‌توانند سرمشق باشند.
بكوشيم با معرفي الگوهاي بزرگ، زمينه پيشرفت تعالي انسان‌ها را مهيا سازيم.

5 – احترام به مردم

رعايت ادب و احترام به مردم از ويژگي‌هاي شخصيتي پيامبر اسلام مي‌باشد.
آن بزرگوار حتي در مقام دعوت و تبليغ دين خدا در برابر كافران و مشركان نيز با نهايت احترام و تواضع سخن مي‌گفت.
پيامبر با راهكارهاي خاص خود، همچون احترام به مردم اين زمينه را به وجود آورد؛ به عنوان مثال پيامبر(ص) احترام خاصي براي كودكان قائل بود.
انس بن مالك نقل مي‌كند: كه رسول خدا(ص) وقتي كه بر كودكان مي‌گذشت به آنان سلام مي‌كرد، و در روايتي ديگر فرمود: يكي از پنج خصلتي كه تا پايان عمر، هرگز ترك نخواهم كرد، سلام كردن به كودكان است تا پس از من به صورت سنت درآيد.
احترام به طبقات مختلف در سر لوحه كار تبليغي پيامبر بود.
در روايت مي‌خوانيم، مردي وارد مسجد شد در حالي كه پيامبر به تنهايي نشسته بود، حضرت بلند شد و جا باز كرد؛ آن شخص با كمال تعجب گفت: اي رسول خدا! جا كه بسيار است.
فرمود: حق مسلمان بر مسلمان است كه اگر ديد برادرش مي‌نشيند بلند شود و برايش جا باز كند.
هرگز پيامبر اسلام، خُلق و خوي مردمي و محبت به مردم را فراموش نكرد.
همانند خود مردم زندگي مي‌كرد.
قدرت، رفتار او را عوض نكرد.
در همه حال با مردم و از مردم بود.
عبدالله بن عمر مي‌گويد: از او بخشنده‌تر، ياري‌كننده‌تر، شجاع‌تر و درخشان‌تر كسي را نديدم.
با اينكه هيبت الهي داشت، اما با مردم خوش رفتاري مي‌كرد.
وقتي در جمعي مي‌نشست، شناخته نمي‌شد كه او پيامبر خداست.

6- تبليغ عملي

پيامبر اكرم(ص) با ارائه الگوي رفتاري، در زندگي شخصي و عملي خويش، مبلّغ واقعي ديني و آئين خدا گرديد.
اين عمل بسيار تأثيرگذار بود، به گونه‌اي كه حتي كساني را كه افكار انحرافي در سر مي‌پروراندند به طرف خود جذب نمود.
شما روحاني بزرگوار، نيك مي‌دانيد كارآيي سخن و تبليغِ زباني در برابر كارآيي عمل بسيار ناچيز مي‌باشد.
به همين جهت پيشوايان ديني ما همواره به اين امر، اهتمام داشتند.
در روايت مي‌خوانيم كه روزي پيامبر(ص) با جمعي نماز مي‌گزارد و حسين(ع) در حالي كه خردسال بود، نزديك ايشان بود.
هر گاه پيامبر به سجده مي‌رفت حسين(ع) مي‌آمد و بر پشت ايشان سوار مي‌شد و هر گاه رسول خدا(ص) مي‌خواست سر از سجده بردارد، حسين(ع) را مي‌گرفت و در كنارش مي‌نهاد و وقتي به سجده مي‌رفت حسين(ع) مجدداً بر پشت او سوار مي‌شد.
او پيوسته چنين مي‌كرد تا آنكه پيامبر(ص) از نماز فارغ شد.
در اين هنگام مرد يهودي گفت: اي محمد(ص) شما با كودكان كاري انجام مي‌دهيد كه ما چنين نمي‌كنيم.
پيامبر(ص) فرمود: اگر شما به خدا و رسولش ايمان داشته باشيد به كودكان، مهرباني مي‌كنيد.
مرد يهودي گفت: من به خدا و فرستاده‌اش ايمان آوردم.
بدين ترتيب با ديدن اين بزرگواري از سوي پيامبر با آن عظمت و جايگاه، اسلام آورد.
عمل پيامبر(ص) باعث شد آن يهودي مسلمان شود.
اين حركت پيامبر(ص) يك راهكار مهم در تبليغ دين مي‌باشد؛ راهكاري كه برگرفته از آموزه‌هاي قرآني مي‌باشد.
آنجا كه فرمود: «يا ايها الذين آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون»؛ اي كساني كه ايمان آورديد؛ چرا چيزي مي‌گوييد كه در مقام عمل خلاف آن انجام مي‌دهيد.
در نظرگاه استاد مطهري، يك فرق ميان مكتب انبياء و مكتب فلاسفه و حكما، اين است كه حكما اهل نظريه و تعليم و تدريس مي‌باشند و سر و كارشان تنها از راه زبان با افكار و ادراكات بشر است، ولي پيامبران به آنچه مي‌گويند قبل از آنكه از ديگران تقاضاي عمل بكنند، خودشان عمل مي‌كنند، و بنابراين تا اعماق روح بشر نفوذ مي‌كنند.
قلب و احساسات بشر را تحت تصرف خويش درمي‌آورند.
اولياي دين، مردم را با عمل خود تحت تأثير قرار مي‌دادند.
شما مبلغان ديني مي‌دانيد كه عموم مردم بويژه نسل جوان، بيشتر به عمل نگاه مي‌كنند تا محتواي پيامتان.
به همين جهت خداوند متعال در قرآن، مبلغان بدون عمل را مورد نكوهش قرار مي‌دهد و مي‌فرمايد: آيا مردم را به نيكي فرمان مي‌دهيد و خودتان را از ياد برده‌ايد، در حالي كه كتاب الهي را تلاوت مي‌كنيدآيا خرد نمي‌ورزيد.
(اتأمرون الناس بالبر و تنسون انفسكم و انتم تتلون الكتاب افلا تعقلون).

در آيه ديگري از برانگيخته شدن خشم الهي نسبت به كساني كه سخن مي‌گويند و بدان جامه عمل نمي‌پوشانند ياد مي‌كند.
رسول اكرم(ص) اولين عمل كننده به سخنان خود بود.
اگر تشويق به جهاد مي‌كرد خود پيشاپيش همه در ميدان بود.
اگر بحث از انفاق و تعاون داشت، خود در اين زمينه نه تنها همگام مردم، بلكه پيشرو مردم بود و اگر بحث از لغو امتيازات طبقاتي داشت، خود به عنوان نمونه با بردگان مي‌نشست و غذا مي‌خورد و با اصحاب صفه به گفت‌وگو مي‌پرداخت.
خود كار مي‌كرد و آنگاه مردم را به كار و تلاش فرا مي‌خواند.
ايشان در حفر خندق به سربازان كمك مي‌كرد و در هيچ وضع و حالتي از همگامي با امت خودداري نمي‌كرد.

7- تبليغ تدريجي

نمي‌توان انتظار داشت كه همه مردم به يكباره به انجام نيكي‌ها و ترك بديها مبادرت ورزند.
از اين رو تبليغ دين كه در راستاي تربيت ديني صورت مي‌گيرد، بايد به تدريج انجام شود، تا مردم طاقت تحمل آن را داشته باشند.
پيام‌گزاران ديني، همچون طبيب‌هايي هستند كه مي‌خواهند بيماري‌هاي اخلاقي و فكري جامعه را مداوا كنند.
پس بايد با حوصله، دقت و تأني كار خود را انجام دهند و در صدد نباشند يك شبه ره صد ساله را طي كنند.
بايد دانست تبليغ تدريجي رمز موفقيت است و مي‌توان از اين طريق بسياري از مشكلات را حل كرد.
فراموش نكنيم كه موفقيت پيامبر اسلام در سايه تبليغ تدريجي‌اش به دست آمد.
قرآن كريم هم در طول سالهاي پس از بعثت به تدريج بر حضرت محمد(ص) نازل گرديد تا آن حضرت نيز به تدريج بر مردم قرائت و ابلاغ فرمايد؛ چرا كه زمينه تبليغي خيلي از امور فراهم نبود كه تحريم شرب خمر و ربا از اين نمونه مي‌باشد.
آن بزرگوار در يك مرحله به صورت انفرادي و غير علني مردم را به دين دعوت مي‌نمود.
امام صادق(ع) مي‌فرمايد: پس از نزول وحي، رسول خدا(ص) سيزده سال در مكه بود كه سه سال آن با دعوت پنهاني گذشت تا آنكه خدا، فرمان علني دعوت را اعلام فرمود و پيامبر دعوت خود را آشكار كرد.
در مرحله علني دعوت خود را با انذار اقوام و خويشان خود آغاز كرد.
در تفسير درالمنثور چگونگي علني شدن دعوت پيامبر را اين گونه نقل مي‌كند كه پيامبر(ص) بر بالاي كوه صفا ايستاد و قريش را ندا داد.
چون اجتماع نمودند، چنين فرمود: ‌اگر به شما خبر دهم كه گروهي در پايين كوه بر ضد شما جمع شده‌اند، آيا مرا تصديق مي‌كنيد؟ گفتند: آري تو پيش ما متهم نيستي و ما هرگز از تو دروغي نشنيده‌ايم.
فرمود: پس شما را به عذاب دردناك هشدار مي‌دهم... ابولهب برخاست و فرياد برآورد كه همين امروز بميري.
مردم از اطراف او پراكنده شدند و خدا اين آيه را نازل فرمود؛ «تبت يدا ابي لهب وتب».
اگر بخواهيم بهره‌برداري بيشتري از فرصت‌ها بكنيم، بايد تبليغ خود را مرحله‌بندي و تدريجي پيش ببريم.

8 – عفو و گذشت

عفو، محو كردن آثار گناه و زشتي و بيرون نمودن ناراحتي و كينه از دل مي‌باشد.
از آثار عفو، ايجاد محبت و دوستي و پيوند افراد با يكديگر مي‌باشد.
عفو و اغماض، باعث اصلاح نمودن افراد مي‌گردد.
يكي از راهكارهاي نبي مكرم اسلام(ص)، عفو و گذشت نسبت به افراد خطاكار بود.
در اين رابطه خداوند در آيات متعددي پيامبر را به گذشت امر مي‌كند.
در آيه‌اي مي‌فرمايد: از پرتو رحمت الهي در برابر آنان نرم و مهربان شدي و اگر خشن و سنگدل بودي از اطراف تو پراكنده مي‌شدند، بنابراين آنها را عفو كن و براي آنان آمرزش بخواه.
(فيما رحم‍? من الله لنت لهم و لو كنت فظاً غليظ القلب لانفصوا من حولك فاعف عنهم و...) امام صادق(ع) مي‌فرمايد: بعد از فتح مكه، پيامبر اكرم(ص) بر كوه صفا بالا رفت و فرياد زد: بني هاشم، فرزندان عبدالمطلب، من رسول و فرستاده پروردگار به سوي شما هستم و دلسوز شما مي‌باشم.
به نقل ابن اثير، از مردها در كوه صفا بيعت گرفت كه تا توان دارند مطيع خدا باشند.
عفو در جريان فتح مكه، ما را به چند نكته مهم راهنمايي مي‌كند:

1- پيامبر اكرم(ص) سعي مي‌كرد كه مكه را بدون جنگ و خونريزي فتح نمايد.

2- پيامبر بر طبق مقررات اسلامي، مي‌توانست مردم مكه را از بين ببرد و آنها را اسير نمايد، ولي با بزرگواري روح و عظمت فوق العاده، همه آنها را با جمله اذهبوا فانتم الطلقاء آزاد كرد.

3- عفو پيامبر از كفار و مشركين سبب جذب آنان به اسلام و جلوگيري از خونريزي و فتنه‌هاي زياد و كينه‌توزي‌هاي عميق شد.

4 – اگر پيامبر(ص) اساس كار خود را بر گذشت وعفو نمي‌گذارد، مسلمان‌هايي كه از مشركان مكه صدمات فراواني خورده بودند از چنين شرايطي كه قدرت به دست آورده بودند دست به انتقام مي‌زدند و آنچنان هرج و مرج شديدي پديد مي‌آمد كه مانع رشد اسلام مي‌گرديد.

9 – در نظر گرفتن ظرفيت فكري مخاطبان

پيام‌گزاري كه مي‌خواهد پيامي را به گيرندگان منتقل كند، قبل از هر چيز بايد سطح علم و آگاهي آنان را مورد توجه قرار دهد.
اصولاَ اگر ارسال پيام بر اساس معرفت و آگاهي پيام گيرندگان صورت نگيرد، تلاش پيام گزار در دسترسي به اهدافش بي‌ثمر خواهد ماند.
امام صادق(ع) مي‌فرمايد: هرگز رسول خدا(ص) با مردم به اندازه عمق عقل خود سخن نگفت(يعني معيار گفتار آن بزرگوار، درجات آگاهي و معرفت مخاطبان بوده) اين راهكار از ويژگي‌هاي پيامبر اكرم(ص) در تبليغ دين اسلام بوده است.
امام صادق(ع) در فراز ديگري مي‌فرمايد: تفاوت فهم سلمان با ديگران به اندازه‌اي بود كه رسول اكرم(ص) و علي(ع) از اسرار علم الهي چيزهايي را به سلمان مي‌گفتند كه ديگران قدرت تحمل آن را نداشتند.
بنابراين، قبل از انتقال پيام، بايد از سطح آگاهي مخاطبان آگاه باشيد.
اجازه بدهيد براي عيني‌تر شدن موضوع مثالي بزنيم.
در مجلسي حدود پانصد مسلمان علاقه‌مند حضور دارند.
معلومات اكثر آنها ابتدائي، 5 درصد داراي تحصيلات دانشگاهي و 15 درصد بي‌سواد هستند.
شما مبلّغ بزرگوار، مي‌خواهيد موضوع جاودانگي انسان پس از مرگ را بيان كنيد؛ در اين حالت، بحث از تجرد نفس و بيان ادلّه فلسفي در اثبات جاودانگي انسان پس از مرگ نه تنها مناسب نمي‌باشد، گاه زيان‌آور نيز خواهد بود.
راهكار اين است كه ضمن بيان اهداف بحث، توضيح داده شود كه اسلام مرگ را نابودي نمي‌داند؛ بلكه انتقال از عالمي به عالم ديگر مي‌داند.
اينگونه پيام‌رساني، همگان را بهره‌مند خواهد كرد وگرنه بيشتر افراد مجلس از شما هيچ گونه‌ بهره‌اي نخواهند بود.

امام علي(ع) درباره پيامبر(ص) مي‌فرمايد: پيامبر(ص) طبيبي است كه در ميان بيماران مي‌گردد تا دردشان را درمان كند.
داروها و مرهم‌هاي خود را مهيا كرده است و ابزار جراحي خويش را گداخته است تا هر زمان كه نياز اُفتد، آن را بر دلهاي نابينا و گوش‌هاي ناشنوا و زبان‌هاي ناگويا بگذارد.
استاد مطهري در شرح اين حديث مي‌فرمايد: پيامبر ابزار و وسايلي به كار مي‌برد.
يك جا قدرت و ميسم (داغ) به كار مي‌برد يك جا مرهم.
يك جا با خشونت و صلابت رفتار مي‌كرد و يك جا با نرمي؛ ولي مواردش را مي‌شناخت.
در همه جا از اين وسايل كه بهره مي‌برد، در جهت بيداري و آگاهي مردم استفاده مي‌كرد.
شمشير را جايي مي‌زد كه مردم بيدار شوند نه اينكه به خواب روند.
اخلاق را در جايي به كار مي‌برد كه سبب آگاهي و بيداري مي‌شد.
لذا پيامبر(ص) مي‌فرمايد: ما پيامبران، مأموريم كه با مردم به اندازه عقلشان سخن بگوييم.
مولوي به مضمون حديث اشاره كرده و مي‌گويد:

پست همي گويد به اندازه عقول

عيب نبود اين بود كار رسول

شهيد مطهري، در توضيح حديث ادامه مي‌دهد كه فلاسفه همواره يك منطق و يك سطح معين، در بيان به كار مي‌برند.
آنها يك متاع و يك جنس، بيشتر در مغازه خود ندارند.
مشتري‌هاي آنها هم فقط يك طبقه هستند و اين از عجز آنهاست.
مي‌گويند بر سر در مدرسه معروف افلاطون (كه باغي بود در بيرون شهر آتن و نام آن باغ آكادميا بود و امروز هم به همين مناسبت مجامع علمي را آكادمي مي‌گويند) شعري نوشته شده بود كه مضمونش اين بود: هر كس هندسه نخوانده به اين مدرسه وارد نشود.
اما در مكتب و روشي كه انبياء دارند، همه گونه شاگرد مي‌تواند استفاده كند.
همه جور متاع در آنجا هست.
هم عالي كه افلاطون بايد بيايد شاگردي كند.
و هم پايين كه به درد يك پير زن مي‌خورد.
بر سر در هيچ مكتب پيامبري نوشته نشده كه هر كس مي‌خواهد از اينجا استفاده كند بايد فلان قدر تحصيل كرده باشد، زيرا «انا معاشر الانبياء امرنا ان نكلم الناس علي قدر عقولهم».

10- جهانشمولي تبليغ

زماني كه اسلام و قوانين اسلامي در مدينه استقرار پيدا كرد، پيامبر اكرم(ص) تصميم گرفت رسالت جهاني خود را بر همه مردم جهان عرضه بدارند.
لذا ارسال نامه به شاهان كشور‌هاي بزرگ و مقامات مذهبي، سياسي و رؤساي قبايل، در نواحي مختلف جزيرةالعرب در دستور كار پيامبر قرار گرفت و نامه‌هايي توسط فرستادگان خويش به پادشاهاني كه در دوران آن حضرت حكومت مي‌كردند، فرستاد كه از آن جمله مي‌توان به نامه‌هاي آن حضرت به پادشاه روم، حبشه، اسكندريه و يمامه اشاره كرد.
در تاريخ آمده است كه يكي از كارهاي مهم آن حضرت، تشكيل ديوان الرسائل يا دبيرخانه بوده و هميشه گروهي از كاتبان، نامه‌ها و فرمان‌هاي پيامبر را مي‌نوشتند و به وسيله پيك مي‌فرستادند و نامه‌هاي رسيده را نيز به نظر ايشان مي‌رساندند و اگر احتياج به ترجمه داشت ترجمه مي‌كردند.

اين حركت پيامبر اسلام، يك راهكار مهم در تبليغ دين به شمار مي‌رود، اگر قوانين ديني و آموزه‌هاي آن جهان شمول مي‌باشد، راهكارهاي تبليغاتي آن هم، بايد متناسب با آن، فرا منطقه‌اي باشد و پيامبر اسلام با حركت تبليغي خود اين را اثبات كرد.
استاد جعفر سبحاني مي‌نويسد: نامه‌هاي پيامبر مكرم اسلام، روشي بسيار نوين و ابتكاري در ديپلماسي بود كه هرگز بي‌اثر نبود، هم چنانكه مي‌توان آن را بهترين گواه بر قوّت ايمان آن حضرت دانست؛ زيرا كسي كه هنوز از زير فشار شكنجه قوم خود نجات نيافته و چندان نيرو و ارتشي نداشت با كمال صراحت و شجاعت، امپراطور ايران و همچنين ساير زعماء و رهبران جهان را به سوي اسلام فراخواند.
در حالي كه هنوز حتي در شبه جزيره عربستان، استقرار كافي نيافته بود و همين روش و ديپلماسي پيامبر بود كه بعضي از زمامداران را به دين اسلام متمايل ساخت.
پروفسور محمد حميد الله، استاد دانشگاه پاريس در كتاب الوثائق السياسيه 29 نامه آن حضرت و مرحوم آيت‌اله ميانجي در كتاب مكاتيب الرسول صورت 186 نامه از نامه‌هاي پيامبر را ذكر كرده‌اند.

11- مردمي بودن

قرآن درباره پيامبر(ص) مي‌فرمايد: به يقين رسولي از خود شما به سوي‌تان آمد كه رنج‌هاي شما بر او سخت و اصرار بر هدايت شما دارد، نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است «لقد جاءكم رسول من أنفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رؤوف رحيم».

به تعبير مفسرين عبارتِ «من انفسكم» در جمله «لقد جاءكم رسول من انفسكم» اشاره به شدت ارتباط پيامبر با مردم دارد.
گويي پاره‌اي از جان مردم و از روح جمعي در شكل پيامبر(ص) ظاهر شده است.
به همين دليل تمام دردهاي مردم را مي‌داند، از مشكلات آنان آگاه است و در ناراحتي‌ها و غم‌ها با آنان شريك مي‌باشد.
پس از ذكر صفت «من انفسكم» به سه قسمت ديگر از صفات ممتاز پيامبر كه در تحريك عواطف اثر دارد اشاره مي‌كند.
اول مي‌گويد: «عزيز عليه ماعنتم» كه هرگونه ناراحتي و زبان و ضرري به شما برسد براي پيامبر، سخت ناراحت كننده است.
ديگر اينكه او سخت به هدايت شما علاقه‌مند است (حريص عليكم) و آخر اينكه مي‌فرمايد: «بالمؤمنين رئوف رحيم»؛ يعني او نسبت به مؤمنان رئوف و رحيم است.
بكوشيم به تأسي از پيامبر اسلام، ارتباطي دوستانه با مردم برقرار نمائيم؛ زندگي ساده و بدون تشريفات داشته باشيم؛ هجرت و حركت به سوي مردم داشته باشيم و منتظر نباشيم تا مردم مراجعه كنند.
به همسايگان، كودكان، نوجوانان و جوانان بيشتر توجه كنيم.
خود را خدمت گزار مردم بدانيم و ديگران را براي راحتي خود به زحمت نيندازيم.
توقع نداشته باشيم كه ما بنشينيم و ديگران خدمت كنند.
بلكه از جا برخيزيم و در كارها مشاركت نماييم.
برادري را جايگزين تفرقه‌ها و اختلاف‌ها كنيم.
همت ما ايجاد صلح و دوستي در ميان همه مردم باشد.
در كارها و تصميم‌گيري‌‌ها با مردم مشورت كنيم و به رأي آنها احترام بگذاريم.
تمايلات فطري انسان‌ها را در نظر بگيريم و سرانجام اينكه سبقت در سلام و احوالپرسي، دست دادن، خوشروئي، اجازه خواستن هنگام ورود به مكاني، نه تنها از اعتبار ما كاسته نخواهد شد، بلكه بر عظمت ما، در نزد مردم افزوده خواهد شد.

12 – شرح صدر

شرح صدر به معني توسعه، توانايي و آمادگي قلب، فكر و روح آدمي در پرتو انوار و الطاف الهي براي دريافت و پذيرش حقايق و معارف ديني و تحمل و شكيبايي در برابر ناملايمات و مشكلات تبليغ دين است.
روايت شده است كه پس از اينكه رسول گرامي اسلام، آيه شريفه «فمن يرد الله ان يهديه يشرح صدره للاسلام» ... را تلاوت فرمود از ايشان پرسيدند: معني شرح صدر چيست؟ فرمود، نوري است كه در قلب آدمي تابانده مي‌شود و در اثر آن، قلب وسعت (آمادگي براي قبول حق) مي‌يابد.
در حديث مي‌خوانيم كه پيامبر(ص)، فرمود: بيشترين دعاي من و دعاي پيامبران پيش از من در عرفه اين دعاست: خدايا در دلم و گوشم و چشمم نور قرار بده، خدايا به من شرح صدر بده و كارم را آسان كن.

آثار و نشانه‌هاي شرح صدر

12/1- اگر فردي از موهبت شرح صدر بهره‌مند باشد، براي از دست دادن امكانات مادي، موقعيت سياسي– اجتماعي، پست و مقام، دلتنگ و اندوهگين نمي‌شود و پاداش‌هاي بي پايان الهي و سراي جاويد آخرت را فراروي خود مي‌بيند.
از رسول خدا(ص) پرسيدند: نشانه شرح صدر چيست؟ فرمود: روي‌گرداني از خانه فريب (دنيا) به سراي جاودانگي (آخرت) و مهيا شدن براي مرگ، پيش از آنكه فرا رسد.

12/2- خشونت و بي ادبي مخاطبان ناآگاه، نبايد مبلّغ را آزرده خاطر و خشمگين سازد.
در اين مورد مي‌توان به سعه صدر پيامبر بزرگوار اسلام(ص) در پاسخ به پرسش‌هاي توأم با خشونت ضمان بن ثعلبه، فرستاده بني‌سعد بن بكر و در نهايت، مسلمان شدن او و قبيله‌اش اشاره نمود.

12/3- در نفرين و مجازات مخالفان شتاب نمي‌ورزيد.
خداي مهربان به رسول اكرم(ص) مي‌فرمايد: «فاصبر لحكم ربك و لاتكن كصاحب الحوت».
صبركن و منتظر فرمان پروردگارت باش و مانند صاحب ماهي (يونس) مباش كه در تقاضاي مجازات قومش عجله كرد و گرفتار مجازات ترك اولي شد.
از اين رو آن حضرت هنگام مواجهه با آزار و اذيت مردم، به جاي نفرين و گلايه براي آنها دعا مي‌كرد: «اللهم اهد قومي فانهم لا يعلمون».
پروردگارا ملّتم را هدايت فرما كه نادانند.

چگونه شرح صدر يابيم؟ شرح صدر موهبتي است كه از سوي آفريدگار حكيم و مهربان به كساني كه با ايمان و عمل صالح، مقدمة دريافت نعمت بزرگ را در خود ايجاد كرده‌اند عطا مي‌شود.
از جمله عوامل شرح صدر مي‌توان به خودسازي، پرهيز از گناه، ياد خدا و ارتباط مداوم با دانشمندان و علما صالح ذكر نمود.

13- تبشير و انذار

تشويق، به معني برانگيختن، به شوق درآوردنو راغب نمودن و تنبيه، به معني بيدار نمودن و آگاهي دادن است.

قرآن از واژه تبشير و انذار استفاده مي‌نمايد و درباره پيامبر اكرم(ص) مي‌فرمايد: ما تو را مبشّر و نويد دهنده فرستاديم.

تشويق و تبشير موجب ترويج ارزش‌ها و حركت به سوي تكامل است.
با تشويق مي‌توان، اراده و روحيه افراد را قوي نمود.
همچنان كه تنبّه، براي پيشگيري و درمان بسياري از ناهنجاري‌ها راهگشاست.

با تشويق مي‌توان ارزش‌هاي دين را در دلها تثبيت كرد و با تنبّه دادن به افراد خطاركار، آنان را متوجه عادت‌هاي زشت و ناپسندشان نمود و به آنها فهماند كه بايد دست از عملشان بردارند؛ وگرنه سرنوشت شومي در انتظار آنان مي‌باشد.
استاد مطهري مي‌فرمايد: تبشير و انذار، هيچ كدام به تنهايي كافي نمي‌باشد.
تبشير شرط لازم هست، ولي شرط كافي نمي‌باشد.
انذار هم شرط لازم هست، ولي شرط كافي نيست.
در دعوت به تبليغ دين هر دو ركن بايد باشد.
اشتباه است اگر مبلغ تنها تكيه‌اش روي انذارها باشد و بلكه جانب تبشير بايد بچربد و شايد به همين دليل است كه قرآن كريم تبشير را مقدم مي‌دارد.
در قرآن كريم و سيرة معصومين، هم تشويق مطرح شده و هم تنبيه.
به عنوان نمونه، قرآن به رسول گرامي اسلام مي‌فرمايد: مؤمنان را به جنگ با دشمن تشويق كنو هنگامي كه زكاتشان را مي‌پردازند بر آنان درود فرست و برايشان دعا كن.
و يا به عنوان تنبيه مي‌فرمايد: از جاهلان روي بگردان و در مسجد منافقان به عبادت نپرداز.

از مهمترين بشارت‌هاي پيامبر كه خطاب به مشركان براي پذيرش اسلام مي‌باشد، شعار بزرگ «قولوا لا اله الا الله تفلحوا» است كه سر لوحه دعوت و تبليغ پيامبر اكرم(ص) بود.
مژده به نعيم اخروي و بشارت به سعادت دنيوي، در دعوت پيامبر زياد به چشم مي‌خورد.
همچنين انذار و هشدار پيامبر به مشركان، نسبت به عواقب كاري در دستور كار پيامبر(ص) بود.
استاد مطهري معتقد است، بعضي دعوت‌ها تنها سوق دادن نمي‌باشد، بلكه تنفير و نفرت ايجاد كردن و فرار دادن است.
ايشان معتقد است، بسياري از اوقات، پدر و مادرها يا بعضي از معلمان، كاري مي‌كنند كه در روح بچه حالت تنفّر و گريز از مدرسه ايجاد مي‌شود.
طبق سيرة ابن هشام، پيامبر وقتي معاذ بن جبل را براي تبليغ مردم يمن به يمن فرستاد، به او چنين توصيه كردند: يا معاذ بشر و لاتنفر.
يسر و لاتعسر.
براي تبليغ اسلام، روي اساس كارت تبشير و مژده باشد، كاري كن كه مردم مزاياي اسلام را درك كنند و از روي ميل و رغبت به اسلام گرايش پيدا كنند.
پيامبر نفرمود و لاتنذر، چون انذار جزء برنامه است كه قرآن دستور داده، بلكه فرمود: لاتنفر، كاري نكن كه مردم را از اسلام فراري دهي و متنفر كني.
مطلب را طوري تقرير نكن كه عكس‌العمل روحي مردم، فرار از اسلام باشد.

14 – سازش ناپذيري در اصول

سازش ناپذيري در اصول، به معني داشتن قاطعيت، صلابت، انعطاف ناپذيري در اصول و مباني دين و مذهب، ارزش‌ها و احكام الهي و حقوق مردم است.
دشمنان خدا در طول تاريخ در پي آن بودند كه از حركت‌هاي الهي پيامبران، در جهت پياده شدن آموزه‌هاي دين جلوگيري كنند.
در اين مسير، پيامبر(ص) نيز با مشكلات و موانع متعدد و از جمله تطميع و تهديد روبرو بود، ولي از رسالت الهي خويش كوتاه نيامد، بلكه فعاليت خويش را بيشتر و بيشتر نمود، به گونه‌اي كه توانست سرود توحيد را به گوش جهانيان برساند.
پيامبر اكرم(ص) مي‌فرمود: به خدا سوگند، اگر آفتاب را در دست راست من و ماه را در دست چپ من قرار دهند (يعني فرمانروايي همه جهان را به من دهند) كه از تبليغ آيين و از هدفم دست بردارم، هرگز چنين نخواهم كرد و هدف خود را تعقيب مي‌كنم تا بر مشكلات پيروز شوم و به مقصد نهائي برسم و يا در راه هدف، جان سپارم.
مهمترين موردي كه لازم است به تأسي از پيامبر اسلام، پيام‌گزاران ديني در جهت حفظ آن استوار باشند، حفظ اصول و مباني دين و مذهب است.
هرگز، راضي به كمترين تحريف و انحراف در باورهاي ديني، ارزشها و احكام الهي نشويد.
با كساني كه ايمان و عقايد اسلامي را مورد تعرض قرار مي‌دهند، تسامح و تساهل روا مداريد.
حفظ نظام اسلامي از مهمترين واجبات شرعي است و همه بايد نسبت به آن اهتمام كامل داشته باشيم.
البته مواردي را كه سزاوار است آسان بگيريد و با گذشت باشيد، به عنوان نمونه در مسائل و حقوق شخصي، با خانواده، همكاران و مردم با مهرباني و مدارا برخورد كنيد.
در مسائل فرعي ديني، آن مواردي كه دين آسان گرفته شما نيز به خودتان و ديگران آسان بگيريد.

15 – تأليف قلوب و ايجاد وحدت

مبلّغ، بايد در انجام رسالت الهي خويش در تأليف قلوب مردم و ايجاد وحدت بين آنان كوشا باشد و اين حركت را به تأسي از پيامبر اكرم(ص) وظيفه اصلي خود بشمارد.
يكي از كارهايي كه پيامبر، شايد در همان ماههاي اول ورود به مدينه انجام دادند، ايجاد اخوت بين مسلمانان بود؛ يعني مسلمانان را با هم برادر خواند.
بدين صورت كه آنان را دو به دو با هم برادر و طبقات مختلف را در يك جهت قرار داد.
اشرافي‌گري اشراف مدينه و قريش را رعايت نكرد و غلام سياهي را با يك چهره برجسته و آزاد شده‌اي را با يك آقازاده معروف بني هاشم يا قريش، برادر كرد كه او با اين كار زمينه برادري را در بين مردم ترويج داد.
بكوشيم زمينه برادري را در ميان همه مردم و ميان همه طوايف و فِرَق ترويج كنيم.
اندكي تأمل، ما را متوجه اين نكته مي‌كند كه امروز ريشة بسياري از اختلافات بين مسلمين، به دست قدرت‌هاي استكباري مي‌باشد كه مي‌كوشند جايگاه وحدت ديني را در بين مردم كم رنگ كنند.
بايد بكوشيم با اين حركت، مقابله و وحدت را جايگزين آن گردانيم.
مقام‌معظم‌رهبري در خصوص وحدت مي‌فرمايند: دو جهت گيري اساسي در وحدت وجود دارد، يكي عبارت از رفع اختلافات، تناقض‌ها، درگيري‌ها و تضادها كه از قرن‌ها پيش تا امروز، بين طوائف و فِرَق مسلمين وجود داشته و هميشه به ضرر آنان بوده است.
ديگر اينكه وحدت بايد در خدمت و در جهت حاكميت اسلام باشد وگرنه ارزشي ندارد.
علماي اسلام قبول دارند كه قرآن مي‌فرمايد: «و ما ارسلنا من رسول الا ليطاع باذن الله».
پيامبر(ص) كه نيامد نصيحتي بكند، حرفي بزند و مردم هم كار خودشان را بكنند و به او هم احترامي بگذارند؛ بلكه آمد تا مورد اطاعت قرار بگيرد؛ جامعه و زندگي را هدايت كند؛ نظام را تشكيل دهد و انسان‌ها را به سمت اهداف زندگي درست، پيش ببرد.

نتيجه گيري

با دقت در سيره عملي و تبليغي پيامبر(ص) روشن مي‌شود كه مبلغان در كارهاي بايسته و شايسته و پرهيز از بدي، پيشگام و جلودار باشند.
بايد باورهاي ديني و معرفتي در آنان نمونه باشد.
اخلاق معاشرتي آنان بايد در حد بسيار مطلوبي باشد، به گونه‌اي كه هر كس آنان را ببيند، گمشدة خود را در آنان بنگرد.
مردم بايد بي‌اعتنايي به دنيا، آزادگي، دلسوزي وگذشت را در وجود مبلّغ ببينند.
همچنان كه بايد تواضع، شجاعت و شهامت را در وي مشاهده كنند.
آري پيام‌گزار ديني آنچه را كه از دين براي مردم مي‌گويد، مردم همان را در عمل او ببينند.
رويكرد پيامبرانه در دهكده جهاني، بهترين روش براي دعوت مردم به دين خدا مي‌باشد و راهكارهاي تبليغي نبي اكرم(ص) ما را به آن رويكرد، نزديك مي‌كند.
بكوشيم در موسم حج با رفتار و روشي صحيح دلهاي مردم را هر چه بيشتر به سوي خدا متوجه كنيم.

 

 

سيماي حج در قرآن و روايات

سيماي حج در قرآن

- مركز عبادت

- ان اول بيت وضع للناس للذي ببكّة مباركاً و هديً للعالمين (آل عمران / 96)

ترجمه: (همانا اولين خانه‌اي كه براي عبادت مردم مقرر شد، همان است كه در سرزمين مكه است و مايه بركت و هدايت همه مردم است).

اولين خانه‌اي كه ساخته شد براي عبادت، همان كعبه است و از آنجا زمين گسترش يافتو همين سنگ بناي اوليه عبادت وسيله آزمايش تمام انسان‌ها از آدم(ع) تا آخرين نفر مي‌باشد و خداوند با همين سنگ‌هاي كعبه، همه را آزمايش مي‌كند.

- كعبه مركز پايداري و قيام

جعل الله الكعبة البيت الحرام قياماً للناس.
(مائده / 97)

ترجمه: (خداوند، كعبه را وسيله‌‌اي براي استواري و سامان بخشيدن به كار مردم قرار داد.
)

- خانه‌اي پاكيزه براي طواف

و اذ بوأنا لابراهيم مكان البيت ان لا تشرك بي شيئاً و طهر بيتي للطائفين والقائمين والركع السجود (حج / 26).

به خاطر بياور زماني را كه جاي كعبه را براي ابراهيم آماده ساختيم تا خانه را بناء كند و به او گفتيم چيزي را همتاي من قرار مده و خانه‌ام را براي طواف كنندگان، قيام كنندگان، ركوع كنندگان و سجود كنندگان از آلودگي‌هاي بت‌ها و هر آلودگي ديگر پاك ساز.

- فراخواني به حج

و أذن في الناس بالحج يأتوك رجالاً و علي كل ضامر ياتين من كل فج عميق (حج / 27)

ترجمه: و مردم را دعوت عمومي به حج كن‌ تا پياده و سواره بر مركب‌هاي چابك از هر راه دوري به سوي تو بيايند.

- بهره‌گيري از منافع حج

ليشهدوا منافع لهم و يذكروا اسم الله في ايام معلومات

ترجمه: تا شاهد منافع گوناگون خويش (در اين برنامه) باشند و در ايام معيني نام خدا را ببرند.

اين دعوت عمومي به حج را نيز پيامبر در مدينه در سال دهم هجرت دستور دادند و مؤذنين با بلندترين صدا، مردم را براي حج همراه پيامبر فراخواندند.

پيامبر اكرم(ص) در همان سال دهم هجرت، به محض ورود به مكه هدف اصلي از حج را اعلام مي‌دارد و از جانشين بر حقش مي‌خواهد تا اين ندا را به گوش جهانيان برساند.

- بيزاري از مشركان

براءة من‌الله و رسوله الي الذين عاهدتم من المشركين (توبه/1)

ترجمه: (اين آيات) اعلام جدايي و بيزاري و برائتي است از سوي خدا و پيامبرش، نسبت به مشركاني كه با آنان پيمان بسته‌ايد.
)

با وحي و نزول اين آيات و اعلان آن به همه، بدين وسيله برائت از مشركان اعلان و لغو كليه پيمان‌ها گرديد و نيز شركت مشركان در حج و ورودشان به خانه خدا از سال بعد ممنوع شد.

اذان من الله و رسوله الي الناس يوم الحج الاكبر ان الله بري من المشركين و رسوله (توبه/3)

ترجمه: اعلامي است از سوي خدا و پيامبرش به مردم در روز حج اكبر (عيد قربان يا روز عرفه) كه خدا و رسولش از مشركان بيزارند.

- نماز طواف

و اذ جعلنا البيت مثابة للناس و امناً واتخذوا من مقام ابراهيم مصلي و عهد الي ابراهيم و اسماعيل ان طهرا بيتي للطائفين و العاكفين و الركع السجود.
(بقره/125)

ترجمه: و به ياد آور هنگامي كه خانه كعبه را محل رجوع و اجتماع و مركز امن براي مردم قرار داديم و گفتيم از مقام ابراهيم، جايگاهي براي نماز انتخاب كنيد و به ابراهيم و اسماعيل تكليف كرديم كه خانه مرا براي طواف‌كنندگان و معتكفان و راكعان و ساجدان پاك و پاكيزه كنند.

- قرباني

يذكروا اسم الله في ايام معلومات علي ما زرقهم من بهيمة الانعام فكلوا منها و اطعموا البائس الفقير.
(حج/29)

ترجمه: و نام خدا را ببرند در روزهاي معلوم (ايام تشريق) بر آنچه روزيشان داده است از دامهاي چهار پا، پس بخوريد از آن و به فقيران و نيازمندان نيز بدهيد.

و نيز مي‌فرمايد:

و البدن جعلناهالكم من شعائر الله لكم فيها خير فاذكروا اسم الله عليها صوّاف.
(حج/36)

ترجمه: قرباني كردن شترهاي چاق را براي شما از شعائر الهي قرار داديم.
در آنها براي شما خير است و هنگام قرباني نام خدا را بر شتران وقتي ايستاده‌اند ببريد.

- وقوف

و چه زيباست آنگاه كه از عرفات و مشعر و جايگاه آن سخن مي‌گويد.

فاذا افضتم من عرفات فاذكروا الله عند المشعر الحرام و اذكروه كما هداكم (بقره / 198)

ترجمه: چون از عرفات كوچ كرديد خدا را در مشعر الحرام ياد كنيد و او را ياد كنيد كه شما را هدايت كرد.

ياد خداوند در عرفات براي پاك گردانيدن بندگانش.
چنانچه در روايت آمده: خداوند، غروب عرفه، تمام گناهان زائران خانه خود را مي‌بخشد.

آيه بعد مي‌افزايد:

ثم افيضوا من حيث افاض الناس واستغفروا الله، ان الله غفور رحيم (بقره / 199).

ترجمه: سپس از همان جا كه مردم كوچ مي‌كنند، كوچ كنيد و از خداوند طلب آمرزش نمائيد كه خداوند آمرزنده مهربان است.

در اين آيه ضمن اينكه استغفار و آمرزش طلبيدن را بهترين اعمال عرفات و مشعر مي‌داند اشاره به وحدت و حركت جمعي دارد و اتحاد و يك دست بودن مسلمانان در اين اعمال كه كنگره جهاني است مد نظر مي‌باشد.

پس از بازگشت از مني، اعمال مكه است كه با طواف آغاز مي‌شود.
قرآن در اين زمينه مي‌فرمايد:

ثم ليقضوا تفثهم وليوفوا نذورهم و ليطّوّفوا بالبيت العتيق(حج/29)

ترجمه: سپس بعد از فراغت از قرباني بايد آلودگي خود را برطرف سازند و به نذرهاي خود وفا كنند و بر گرد خانه كهن و آزار كعبه طواف نمايند.

- تقصير

«ليقضوا تفثهم» در واقع به تقصير اشاره دارد كه زدودن مو، ناخن و شارب است و بعد از اينكار است كه دور خانه خدا طواف مي‌كند.

- محرمات

درباره محرمات نيز به چند آيه اشاره مي‌شود:

الحج اشهر معلومات فمن فرض فيهن الحج فلا رفث و لا فسوق و لا جدال في الحج (بقره / 197)

ترجمه: حج در ماههاي معيني است (شوال، ذي قعده، ذي‌حجّه) و هر كس در اين ماه، فريضه حج را ادا كند، بداند كه آميزش جنسي و دروغ و ناسزاگويي، گناه و جدال در حج روا نيست.
در آيه مذكور سه تا از محرمات آميزش – فسوق و جدال مطرح گرديد.

و در آيه ذيل اشاره به يكي ديگر از محرمات دارد، چنانچه مي‌فرمايد:

حرم عليكم صيد البرما دمتم حرما واتقوا الله الذي اليه تحشرون (مائده / 96)

تا زماني كه محرم هستيد صيد صحرايي براي شما حرام است و از خداوندي كه به سوي او محشور مي‌شويد پروا كنيد.

- سعي

يكي ديگر از اعمال مكه، سعي صفا و مروه است.
قرآن كريم آن را يكي از شعائر ديني و مذهبي مي‌خواند و مي‌فرمايد:

ان الصفا و المروة من شعائر الله فمن حج البيت او اعتمر فلا جناح عليه ان يطوف بهما و من تطوّع خيرا فان الله شاكر عليم (بقره / 158)

همانا صفا و مروه از شعائر خداست.
پس هر كه حج خانة خدا و يا عمره به جاي آورد، مانعي ندارد كه بين صفا و مروه طواف كند و افزون بر واجبات، هر كس داوطلبانه كار خيري انجام دهد، همانا خداوند سپاسگزار و داناست.

يكي ديگر از اعمال سعي صفا و مروه است، مكاني كه هاجر در پي يافتن آب براي فرزندش هفت بار اين مسير را طي كرد.
امام صادق(ع) مي‌فرمايد: در روي زمين، مكاني بهتر از ميان اين دو كوه وجود ندارد؛ زيرا هر متكبري در آنجا سر برهنه و پا برهنه و كفن پوشيده بدون هيچ امتياز و نشانه‌اي بايد مسافت بين دو كوه را طي كند.
گاهي با دويدن و گاهي با رفتن.
كوه صفا علاوه بر اينها، خاطره‌هايي از دعوت پيامبر اسلام دارد كه چگونه كفار مكه را به توحيد فرا مي‌خواند و آنها گوش نمي‌دادند.

تماميّت حج

1- قال الباقر(ع): تمام الحج لقاءُ الامام.
امام باقر(ع) مي‌فرمايد: تماميت حج، به ملاقات كردن با امام است.

2- قال الصادق(ع) في قوله تعالي (ليقضوا تفثهم): لقاء الامام.
امام‌صادق(ع) درباره آيه "ليقضو تفثهم" مي‌فرمايد: منظور ملاقات امام است.

سيماي حج در روايات

حج و نيت صادقه

- من حج هذا البيت بنيّة صادقة و نفقه طيبه اجعله في الرفيق الاعلي مع النبيين والصديقين و الشهداء و الصالحين: كسي كه با نيت صادق و مال حلال به حج رود، درقيامت كنار انبياء و صديقين و شهداء و صالحان خواهد بود.

حج و عمره، بازار آخرت

- امام صادق(ع) مي‌فرمايد: الحج و العمرة سوقان من اسواق الآخرة....

حج و عمره دو بازار آخرت است كه همه‌اش سود است، اگر زنده بماند بيمه خداوند است و اگر در مسير راه از دنيا برود اهل بهشت.

تأثيرات حج

- در روايت ديگري از تأثيرات حج مي‌فرمايد: ان الله ليدفع بمن يحجّ من شيعتنا عمن لا يحجّ.
خداوند به خاطر حج رفتن گروهي از شيعه، قهر خود را از ديگران باز مي‌دارد.

خرج در راه حج

- امام صادق(ع) فرمود: درهماً في الحج افضل من الفي الف درهم في ما سواه في سبيل الله:

مصرف يك درهم در راه حج از دو ميليون درهم در غير حج بهتر است، اگر چه مصرف‌هاي ديگر هم در راه خدا باشد.

حج، آرامش بخش دلها

- امام باقر(ع) مي‌فرمايد: الحج تسكين القلوب: حج آرامش بخش دلهاست.

توجه به زيارتِ ‌خانه

- امام صادق(ع) : عليكم بحج هذا البيت فأدمنوه فان في ادمانكم الحج دفع مكاره الدنيا عنكم و اهوال يوم القيامة: اين خانه را پيوسته زيارت كنيد كه زيارتهاي پيوسته شما از آن، ناخوشيهاي دنيا و سختيها و هراسهاي روز رستاخيز را از شما دور مي‌كند.

زائر حج، مهمان خدا

- امام علي(ع) مي‌فرمايد: الحاج و المعتمر وفد الله و حق علي‌الله تعالي ان يكرم وفده و يحبوه بالمغفرة: زائر حج و عمره، ميهمان خداست و خداوند به او آمرزش هديه مي‌كند.

محروميت از حج

- امام‌صادق(ع) مي‌فرمايد: من اراد الحج فتهيا له فحرمه، فبذنب حرمه.

هر گاه كسي بخواهد حج رود، خود را براي اين كار آماده سازد، اما موفق به زيارت حج نشود، بداند كه به سبب گناهي از اين ثواب محروم شده است.

حج، برطرف كننده فقر

- امام علي(ع) مي‌فرمايد: و حج البيت والعمرة فانهما ينفيان الفقر و يكفّران الذنب و يوجبان الجنة: به جا آوردن حج و عمره ناداري را از بين مي‌برند، گناهان را پاك مي‌كنند و موجب رفتن به بهشت مي‌شوند.

حج و زيارت معصومين

- امام صادق(ع) مي‌فرمايد: اذا حج احدكم فليختم حجه بزيارتنا.
لان ذلك من تمام الحج.
هر گاه يكي از شما حج گزارد بايد حج خود را به ديدار از ما پايان دهد، زيرا زيارت ما جزئي از حج است.

حج و دوستي اهل بيت

- امام باقر(ع) مي‌فرمايد: انما امر الناس: ان يأتوا هذه الاحجار فيتطوفوا بها، ثم يأتوننا فيخبرونا بولايتهم و يعرضوا علينا نصرتهم: مردم فرمان دادند كه بياييد و بر گرد اين سنگ (كعبه) طواف كنند و پس از آن نزد ما بيايند و نسبت به ما اظهار ولايت و دوستي كنند و هواداريشان را از ما اعلام نمايند.

مسعي، محل خضوع متكبران

- امام صادق(ع) مي‌فرمايد: ما من بقعة احب الي الله تعالي من المسعي لانه يذل فيه كل جبار: هيچ جايي نزد خداي تعالي محبوبتر از مَسعي نيست، زيرا هر گردنكش و متكبري در آنجا خوار و ذليل مي‌شود.

حج و خصلتهاي نيكو

- امام باقر(ع) مي‌فرمايد: ما يعبأ بمن يوم هذا البيت اذا لم يكن فيه ثلاث خصال: ورع يحجزه عن معاصي الله تعالي، و حلم يملك به غضبه و حسن الصحابة لمن صحبه.

ترجمه: هر كس كه اين خانه را زيارت كند، اگر سه خصلت در او نباشد ارزش ندارد: ورعي كه او را از معاصي خداي تعالي بازدارد، حلمي كه با آن خشمش را مهار كند و خوشرفتاري با كسي كه با وي همنشيني و مصاحبت دارد.

حق حج بر گردن حاجي

- امام‌سجاد(ع) مي‌فرمايد: حق الحج ان تعلم انه وفادة الي ربك و فرار اليه من ذنوبك و به قبول توبتك و قضاء الفرض الذي اوجبه الله عليك.
امام سجاد مي‌فرمايد: حق حج بر تو اين است كه بداني به اين وسيله بر پروردگارت وارد مي‌شوي و از گناهانت به سوي آن مي‌گريزي و به وسيله آن توبه‌ات پذيرفته مي‌شود و فريضه و تكليفي را كه خدا بر تو واجب كرده است ادا مي‌كني.

علت حج

- امام رضا(ع) مي‌فرمايد: علة الحج الوفادة الي الله تعالي، و طلب الزيادة والخروج من كل ما اقترف و ليكون تائباً مما مضي مستأنفاً لما يستقبل.
علت حج، وارد شدن بر خداي تعالي است و طلب كردن ثواب بسيار و بيرون آمدن از همه گناهان گذشته و شروع كردن زندگي آينده از نو.

قبولي حج

پيامبر اكرم(ص) مي‌فرمايد:

علامت قبولي حج، آن است كه انسان بعد از بازگشت از مكه دست از گناهان قبلي خود بردارد.

حج در نگاه امام صادق(ع)

- قال الصادق (ع): اذا اردت الحج فجرد قلبك لله تعالى من كل شاغل وحجاب كل حاجب وفوض امورك كلها الى خالقك وتوكل عليه في جميع ما يظهر من حركاتك وسكناتك وسلم لقضائه وحكمه وقدره، ودع الدنيا والراحة والخلق واخرج من حقوق تلزمك من جهة المخلوقين ولا تعتمد على زادك وراحلتك واصحابك وقوتك وشبابك ومالك، مخافة ان يصيروا لك عدوا ووبالاً فان من ادعى رضا الله واعتمد على شيء صيره عليه عدوا و وبالاً ليعلم انه ليس له قوة ولاحيلة ولا لاحد الا بعصمة الله وتوفيقه واستعد استعداد من لا يرجو الرجوع وأحسن الصحبة، وراع اوقات فرائض الله وسنن نبيه(ص) وما يجب عليك من الادب والاحتمال والصبر والشكر والشفقة والسخاء وايثار الزاد على دوام الاوقات.
ثم اغسل بماء التوبة الخالصة ذنوبك والبس كسوة الصدق والصفا والخضوع والخشوع

واحرم من كل شيء يمنعك عن ذكر الله ويحجبك عن طاعته، ولبّ بمعنى اجابة فية زاكية لله عزوجل في دعوتك له متمسكا بعروته الوثقى، وطف بقلبك مع الملائكة حول العرش كطوافك مع المسلمين بنفسك حول البيت.
وهرول هرولة من هواك، وتبرياً من جميع حولك وقوتك.
فاخرج من غفلتك وزلاتك بخروجك الى منى ولا تتمنّ ما لا يحل لك ولا تستحقه.
واعترف بالخطايا بعرفات، وجدد عهدك عند الله بوحدانيته.
وتقرب الي الله، ثقة بمزدلفة.
واصعد بروحك الى الملأ الاعلى بصعودك الى الجبل.

واذبح حنجرتي الهوى والطمع عند الذبيحة.
وارم الشهوات والخساسة والدناءة والذميمة عند رمي الجمرات.

و احلق العيوب الظاهرة والباطنة بحلق رأسك.
وادخل في امان الله وكنفه وستره وكلاءته من متابعة مرادك بدخولك الحرم.
و زر البيت متحققا لتعظيم صاحبه ومعرفة جلاله وسلطانه.

واستلم الحجر رضا بقسمته وخضوعا لعزته.

وَ ودّع ما سواه بطواف الوداع.
وصفّ روحك و سرّك للقاءالله يوم تلقاه بوقوفك على الصفاء.

وكن ذامروة من الله، تقيا اوصافك عند المروة.
استقم على شروط حجّك هذ و وفاء عهدك الذي عاهدت به مع ربك واوجبته الى يوم القيامة.

- امام صادق(ع) در آداب مراقبين از ابتداي حركت براي حج تا پايان اعمال و توشه راه در حج مي‌فرمايند:

چون خواستي حج كني، پيش از آنكه عزم رفتن كني، دلت را از هر دلبستگي و مشغله‌اي و از هر حجابي براي خدا خالي كن – همه كارهايت را به آفريدگارت واگذار – در تمام حركات و سكنات به او توكل كن و سرسپردة قضا و قدر و حكم او شو – با دنيا و آسايش و مردمان بدرود گوي – حقوقي را كه از مردم به گردن داري بپرداز – بر توشه راه و مركب و همسفران و نيرو و جواني و مال و دارايي خود تكيه مكن كه بيم آن مي‌رود اين همه دشمن و مايه وبال تو شوند؛ چرا كه هر كه مدعي خشنودي خدا باشد و با اين حال به چيز ديگري پشت گرم شود، خداوند همان چيز را دشمن و ماية وبال و زحمت او مي‌گرداند تا به او بفهماند كه اگر خدا نگهدار نباشد و توفيق ندهد نه او و نه هيچ كس ديگر را توان و چاره‌اي نيست.
– چنان آماده شو كه گويي اميد برگشت نداري – همسفر و همنشين خوش و نيكو باش – اوقات فرايض خداوند و سنتهاي پيامبرش و چيزهاي ديگري را كه رعايت آنها بر تو لازم است؛ مانند ادب، بردباري شكيبايي، سپاسگزاري، مهرباني، بخشش و ايثار، ره توشة خود به همسفران را در تمام اوقات پاس بدار.
– آنگاه با آب توبه‌اي كه گناهان را پاك مي‌كند خود را شستشو ده و جامه صدق و صفا و خضوع و خشوع بر تن كن – خويشتن را از هر آنچه تو را از ياد خدا و طاعت او باز مي‌دارد مُحرم ساز، آنگاه خداي عزوجل را مي‌خواني او را لبيك گوي، لبيكي خالص و پاكيزه و ناب و به دستگيرة استوار او چنگ زن – همان گونه كه با مسلمانان بر گرد خانه خدا طواف مي‌كني، دلت را همراه فرشتگان بر گرد عرش به طواف آر – در هنگام هروله از هواي نفس خويش بگريز و از همة نيرو و توانت دست بشوي – آنگاه كه به سوي منا خارج مي‌شوي از بي خبري و لغزشهاي خود نيز به درآي و آنچه را بر تو روا نيست و سزاوارش نيستي تمنا مكن – در عرفات به خطاها و گناهان خود اعتراف كن و با خداوند بر وحدانيت و يگانگي او تجديد پيمان كن – در مزدلفه با اطمينان به خدا نزديك شو – آنگاه كه بر كوه مشعر بالا مي‌روي روحت را نيز به سوي ملأ اعلي بفرست – آنگاه كه قرباني مي‌كني گلوي هوي و طمع را نيز ببر – در هنگام رمي جمرات نيز به خواهش‌ها و پستي و دنائت و كردارهاي زشت و نكوهيده سنگ بينداز – در هنگام تراشيدن سر، عيبهاي آشكار و پنهانت را نيز بِزداي آنگاه كه به حرم قدم مي‌گذاري خود را از اينكه دنبال خواهشت روي، در امان و پناه و كنف حمايت خدا درآور.
– با يقين به عظمت صاحب خانه و شناخت شكوه و شوكت و قدرت او خانه را زيارت كن.
– از سر خشنودي به حشمت خداوند و خضوع در برابر عزت و قدرت او حجر الاسود را استلام كن – با طواف وداع با هرچه جز اوست بدرود گوي – آنگاه كه بر صفا مي‌ايستي جان و درون خود را براي آن روزي كه به ديدار خدا مي‌روي پاك گردان – در مروه، مروّت داشته باش و با فاني كردن اوصافت تقواي خدا را در پيش گير – بر شرايطي كه در اين حج خود نهاده‌اي و پيماني كه با خدايت بسته‌اي و تا روز رستاخيز آن را بر گردن گرفته‌اي استوار و پا برجا باش.

???

تجربه‌ها و توصيه‌ها

توصيه به مسؤولان

روحانيون كاروان‌هاي حج در "ره‌آورد سفر سال 84"، مخاطبِ بخشي از توصيه‌ها و تجارب خود را مسؤولان و سياستگذاران حج و زيارت قرار داده‌اند.
مكتوب سازي اين نكات، افزون بر سودمندي طبيعي آن براي مسؤولان، اين نتيجه را نيز به همراه دارد كه روحانيون اعزامي به حج در سال جاري، با آگاهي از محتواي توصيه‌ها وپيشنهادات ارائه شده، از تكرار آنها در آثار ارسالي خود پرهيز كرده، نكات و توصيه‌هاي جديد ارائه نمايند.

الف- در داخل كشور

• براي عمره‌ها نيز معينه در نظر گرفته شود.
  

• كتاب آداب الحرمين با ترجمه روان در اختيار زائران گذاشته شود تا به معناي آن توجه بيشتري پيدا كنند.
  

• از اعزام زائراني كه داراي مشكلات روحي هستند جلوگيري بعمل آيد.
  

• فتاوي جديد مراجع در اختيار روحاني و معين و معينه قرار داده شود.
  

• در فرم‌هاي كنترل اعمال، "بقاء يا عدم بقاء تقليد از مراجع" اضافه شود تا تعداد زائراني كه مقلد مراجعي هستند كه قائل به مكه قديم هستند متمايز شوند و براي انجام اعمال در صبح از اتوبوس‌هاي مسقف براي رفتن به مسجدالحرام استفاده نشود.
  

• از جانمازهايي كه بالاي آن حصير دوخته شده به كليه زائران در ايران هديه شود.
  

• هرچه تعداد زائران كمتر باشد و كاروان‌ها كوچكتر باشد بهتر است؛ چرا كه تجربه نشان داده هر چه افراد كاروان بيشتر باشند، مشكلاتشان هم بيشتر است.
  

• روحاني و معين و معينه براي كاروان‌ها، بومي انتخاب شود تا مشكل زبان و عدم درك زائران پيش نيايد.
  روحاني بومي به سبب آشنا بودن با اصطلاحات و ضرب‌المثل‌ها و آداب و رسوم و فرهنگ آنان در تفهيم مطالب و مناسك موفق‌تر است.
  

• بحث‌هاي تخصصي و كلامي و رفع شبهات را به دو زبان عربي و انگليسي ترجمه شده و در اختيار روحانيون و معين و معينه قرار گيرد تا در مواقع لزوم از آن استفاده كنند.
  

• زمان پرواز هواپيماها طوري تنظيم شود كه با وقت نماز تلاقي نداشته باشد.
  

• كتاب ادعيه‌اي تنظيم شود كه حاوي مناجات‌ها و ادعيه‌هاي خاص؛ باشد مثل خمسه عشر، حضرت امير(ع)، دعاي جوشن كبير و... و در اختيار زوار قرار گيرد.
  

• از اعزام زائراني كه استطاعت بدني ندارند و اكثر اعمال را نايب مي‌گيرند، جلوگيري شود؛ چرا كه مشكلات فراواني براي روحاني و عوامل كاروان و حتي ساير زائران بوجود مي‌آورد.
  

• كاروان‌هايي با تعداد 180 به بالا براي روحاني و معين و ساير عوامل كاروان بسيار پر زحمت و پر دردسر است و آن لذات معنوي حج، براي زائران ميسور نمي‌شود، لذا سعي شود حداكثر تعداد، همين 180 نفر باشد و حتي كمتر.
  

• كلاس‌هاي مكالمه عربي براي روحاني، معين و معينه حتماً برگزار شود.
  

• كليه عزيزان اهل سنت در يك كاروان مجزا ثبت نام و اعزام شوند و از پراكندگي آنان در كاروان‌هاي مختلف جلوگيري بعمل آيد.
  

• براي سالمندان (60 به بالا) و يا بيماران، كاروان‌هاي مستقلي با تعداد خدمه بيشتر تشكيل شود با اخذ وجه بيشتر و دادن سرويس و امكانات بهتر، چرا كه مايه رضايت همگان است.
  

• ترتيبي اتخاذ شود، استفاده از مداحاني كه به عنوان زائر به حج مشرف مي‌شوند در كاروان‌ها يكسان باشد و در هر كاروان حداقل يك مداح وجود داشته باشد.
  

• درخواست مصرانه كليه زائران اضافه شدن و تجهيز سرويس‌هاي بهداشتي در منا و عرفات است.
  (بسياري از بيماري‌هاي زائران از همان جا شروع مي‌شود)

• ترتيبي اتخاذ شود كه براي جلوگيري از بدحجابي بانوان زائر، همان‌گونه كه ساك و برخي لوازم يكسان به زائران داده مي‌شود، چادرهاي يك رنگ و سنگين هم به خانم‌ها داده شود و بانوان ايراني لباس متحدالشكلي، همچون ساير كشورها داشته باشند.
  

• ترتيبي انديشيده شود كه با همكاري نهضت سوادآموزي، كلاس‌هاي فشرده‌اي سه الي چهار ماه قبل از اعزام به حج، براي زائران بي‌سواد در هر منطقه‌اي گذاشته شود و زائر بي‌سواد و كم سواد توسط مدير به آن كلاس‌ها هدايت شوند و به زائراني كه همت و تلاش خوبي كرده‌اند و با سواد شده‌اند، جوايزي اهدا شود.
  

• توصيه مي‌شود همان گونه كه زائران در جهت سلامت جسمي مورد ارزيابي و معاينه پزشكي قرار مي‌گيرند از جهت روحي و رواني نيز كنترل‌شوند؛ چراكه در بعضي موارد، اين گونه زائران مشكلات حادّ و عديده‌اي بوجود آورده‌اند.
  

• به مديران محترم و عوامل كاروان و خدمه حتماً توصيه شود در اعمال و مناسك و احكام دخالت نداشته باشند و به طور صد در صد با روحاني و معين هماهنگ و همراه شوند.
  

• توصيه مي‌شود با مسؤولان هواپيمايي و پرواز، هماهنگي لازم انجام شود كه در طول پرواز از زندگاني پيامبر(ص) و حضرت ابراهيم(ع) و ادعيه‌هاي جمعي و اماكن مكه، فيلم پخش شود تا حال و هواي معنوي زائر حفظ شود.
  

• حيطه و وظايف خواهران معينه براي مديران كاروان تبيين شود تا انتظارات تعديل شده و مشكلات نيز كمتر شود.
  

• توصيه مي‌شود درايام حج از پزشكان متخصص گوش و حلق و بيني و ريوي و تنفسي بيشتر استفاده شود؛ چرا كه عمده مشكل و بيماري در آنجا همين است.
  

• يكي از شرايط حج تمتع، استطاعت بدني است.
  چرا اين دقت در مورد 20 درصد از زائران انجام نمي‌گيرد.
  افراد سالمندِ بيمار، هم خود و هم ديگران را به زحمت مي‌اندازند.
  

• شرح وظايف مدير گروه ارشاد و... و روحانيون (روحاني، معين و معينه) به طور كامل تعيين و در دسترس عوامل قرار گيرد.
  

• تقويت سايت‌هاي اينترنتي و پربار كردن آنها براي اثبات حقانيت شيعه و پاسخ‌هاي محكم براي شبهات وهابيت و خنثي نمودن فعاليت‌هاي موهوم و مذموم وهابيت.
  

• مقتضي است همه ساله آزمون‌هايي براي مديران محترم، همچون آزموني كه از روحانيون گرفته مي‌شود برگزار گردد و در حيطه اطلاعاتي كه بايد داشته باشند، نسبت به زمان اعمال و مكان‌هاي اعمال، تا مجبور شوند اطلاعاتي را كه لازمه كار و سفرشان است به دست آورند.
  

• به پزشكان كاروان‌ها توصيه مؤكد شود كه سابقه پزشكي بيماران را به طور دقيق داشته باشند و مسائل ايمني براي حفظ جان آنان را بكار گيرند و به مدير و معاون و روحاني و معين نيز وضعيت آنها را اطلاع دهند تا ديگر در حج شاهد فوت زائران كه دچار بيماري ريوي و قلبي هستند نباشيم.
  

ب- خارج از كشور

• در حج هم، همانند عمره در صورت امكان براي هتل‌ها مدير ثابتي لحاظ شود تا كارها از نظم بيشتري بهره‌مند گردد.
  

• تدابيري اتخاذ شود كه حتماً ساك و وسايل زائران همراه خودشان به ايران آيد و تأخيري نداشته باشد.
  

• برنامه‌ريزي شود كه به هر زائر يك قرآن هديه شود تا از صف‌هاي طويل براي گرفتن قرآن (آنهم وقفي) كه بسيار موهن است جلوگيري شود.
  

• ترتيبي داده شود تا دعاي عرفه، از سوي بعثه برگزار شود تا حظّ معنوي آن بهتر حاصل شود و همچنين در بين چادر‌هاي همجوار با هم انجام شود، چرا كه برخورد و تزاحم صداها و بلندگوهاي اطراف، اثر منفي دارد.
  

• نقشة مني و عرفات و مشعر و راه‌هاي منتهي به قربانگاه به طور دقيق و واضح در اختيار روحانيون و مديران قرار داده شود و نزديكترين، خلوت‌ترين و مناسب‌ترين راه‌ها نيز مشخص گردد.
  

• در مكه و مدينه حتماً فروشگاه‌هاي ايراني داير شود تا هم از خروج ارز به طور سرسام‌آور جلوگيري شود و هم از سرگردان شدن زائران در بازارها و خيابان‌ها ممانعت بعمل آيد.
  

• سعي شود از رانندگان ايراني در سرويس‌هاي اياب و ذهاب مكه استفاده شود، بخصوص در عزيزيه كه تمركز اكثر زائران ايراني آنجاست و يا حداقل رسيدگي و نظارت بعثه بر اين سرويس‌ها باشد.
  

• اماكن امداد رساني عربستان را دقيق نوشته و در اختيار مديران قرار داده شود تا در صورت بروز مشكل براي زائر و يا گم شدن او سريع اقدام شود.
  

• در اجاره هتل‌ها دقت شود كه سالن اجتماعات دارد يا نه كه عدم وجود سالن، معضل بزرگي براي روحاني و معين و... خواهد بود.
  

• در صورت امكان هماهنگي با عوامل مديريت مسجدالحرام، بتوان ساعتي خاص را براي طواف ويلچريها در پايين اختصاص دهند تا مشكلات طواف در بالا پيش نيايد.
  

• ترتيبي اتخاذ شود كه در برنامه غذايي و دِسِر و ميوه كمتر اسراف شود و از حجم غذاها كاسته شود؛ چرا كه اكثر افراد، بخصوص بانوان در رژيم غذايي هستند و اين اسرافي كه در آنجا مي‌شود و بعضاً پرخوري، معنويت حج را كم مي‌كند.
  

• در برخي از هتل‌ها جهت دستشويي‌ها بر خلاف موازين شرعي است.
  قبل از ورود زائران، شناسايي و نوشته‌اي مبني بر عدم استفاده، درون آنها نصب شود.
  

• چند مركز تجاري در جده و مكه و مدينه از سوي ايران احداث شود و محصولات ايراني و صنايع دستي و... براي زُوّار خارجي ارائه شود و نيز كالاهاي خارجي، اعم از لوازم منزل و پوشاك ارائه تا زوار ايراني از آنجا خريد نمايند.
  

• در اختيار قرار دادن و يا توصيه به خريد يك خط موبايل با خط عربستان به روحانيون و معين و معينه‌ براي هماهنگي اعمال بخصوص براي روحانيون كه معينه‌هايشان نامحرمند، بسيار ضروري است.
  

• به دولت عربستان پيشنهاد خط مترو از مكه به منا بدهيد؛ چنانچه خودشان قادر به ساخت نيستند از كشورهاي اسلامي بخصوص ايران كمك بگيرند.
  تا تردد از مكه به منا و بالعكس كمتر شود.
  

• در منا كه معمولاً زائران چادرهاي خود را گم مي‌كنند، ستاد گمشدگان تقويت گردد.
  

• در اتوبوس‌هاي ايرانيان قسمت بانوان و آقايان، مانند داخل ايران جدا شود.
  با برچسبي اين دو محدوده تفكيك شود.
  

• تأسيس يك موج راديويي FM در ايام حج، توسط سازمان حج جهت ارتباط با زائران و ارائه برنامه‌هاي فرهنگي و تذكرات اخبار ايران، بسيار موثر است.
  

• در غذاي سرد ايام تشريق بيشتر دقت شود.
  

• در صورت امكان مسير بازگشت از منا به مكه را با علائمي مشخص كنيد؛ مثلاً با نصب تابلو عزيزيه 5، عزيزيه 6 و... تا از سردرگمي بيش از حد زائران جلوگيري شود و در صورت عدم امكان، نقشه‌هاي واضحي در اختيار زائران قرار دهيد تا در صورت گم شدن، مسير را شناسايي كرده و خود برگردند.
  

• براي بازگشت زائران از منا به مكه برنامه‌ريزي گردد تا اين همه مشكلات و تبعات سوء بدنبال نداشته باشد.
  

• پيشنهاد مي‌شود مكان روحانيون در منا با علامت و جاي خاصي معلوم باشد كه دسترسي زائران به آنها به سهولت امكان پذير باشد.
  

• در مني چادرها و فضاي بيشتري به ايرانيان داده شود؛ چرا كه به علت فضاي تنگ داخل چادرها، زائران مجبور بودند شب را در كنار آشغال‌ها و فضاي بسيار كثيف بيرون از چادر، به صبح برسانند.
  

• براي ارزيابي روحانيون و مديران محترم، دقت بيشتري بعمل آيد.
  

• راننده‌هاي سرويس‌هايي كه براي زيارات دوره در مكه در نظر گرفته مي‌شود به راهها و مسيرها آگاهي داشته باشند و زائران را از مكه خارج نكند تا مشكلات شرعي بوجود نيايد.
  

• به مشكل اياب و ذهاب و سرويس‌هاي ايرانيان در مكه مكرّمه با جديّت رسيدگي شود.
  

• جهت جلوگيري از فعاليت و جاذبه‌هاي وهابيت، جزوه‌هايي كه به شبهات و معرفي وهابيت با زبان ساده بيان شده چاپ و در اختيار زائران قرار گيرد تا مبادا مجذوب سخنان فريبنده وهابيت قرار گيرند.
  

• از مسؤولان سعودي خواسته شود كه نسبت به زائراني كه در مسير راه چادرهاي مني تا جمرات اطراق مي‌كنند، مخالفت بعمل آورند.
  نصب علائم و تذكرات لفظي كارساز نيست و اطراق اينها راه را تنگ و گاهي مسدود مي‌كند و رمي جمرات به تأخير مي‌افتد.
  

• نسبت به قطع سرويس از ششم تا نهم ذي حجه تجديدنظر شود و كماكان سرويس‌ها تا نهم برقرار باشد.
  

• ترتيبي اتخاذ شود كه قرآن‌هايي به صورت اماني در اختيار مديران هتل قرار گيرد تا به زائراني كه قرآن ندارند داده شود و با تلاوت آن، از اوقات فراغت در هتل استفاده نمايند.
  

توصيه به روحانيون

الف- در داخل كشور

• به زائران توصيه شود در طول سفر يك قرآن همراه داشته باشند.
  

• از اهميت عمره و حج و قبولي آن در صورت صحت اعمال توضيح داده شود تا زائران نسبت به يادگيري اعمال، اهمال نكنند.
  

• كليه زائران مرد شناسايي شوند تا از پتانسيل‌هاي آنان در ابعاد مختلف استفاده گردد.
  از جمله زبان، آموزش قرائت به بي‌سوادها، سرگروهي، كمك دادن به زائران ناتوان در انجام اعمال.
  

• جهت آموزش احكام و مناسك از سيستم‌هاي جديد (CD و فيلم و پوسترها برجسته و اسلايد همراه با صدا) استفاده شود.
  

• جلسات آموزشي به صورت پرسش و پاسخ و با برگزاري مسابقه باشد تا توجه و ترغيب بيشتري را برانگيزد.
  

• داشتن ارتباط منطقي با زوّار همراه با احترام و ارج نهادن به حرفه و مشاغل آنان.
  

• در جلسات آموزشي حتماً ماكت كعبه را داشته باشند و عملاً زائران را آموزش دهند و بعد از توضيح از آنان بخواهند تا عملاً كيفيت طواف را نشان دهند.
  

• روحانيون از بدقولي و عدم حضور در جلسات چه در داخل وچه خارج از كشور بپرهيزند.
  

• از سخنراني طولاني و تكرار سخناني كه فهم آن براي زائران آسان است پرهيز شود تا جلسات ملال‌آور نشود و از عدم شركت زائران بدين وسيله جلوگيري شود.
  

• در آخرين جلسات در داخل كشور از مناسك آموزش داده شده، آزمون بعمل آيد تا توجه زائران در فراگيري مسائل بيشتر معطوف شده و در جهت رفع اشكالات سعي نمايند و به برندگان نيز جوايزي داده شود.
  

• روحانيون محترم قبل از شروع جلسات آموزشي با زائران، جلسه‌اي با معين و معينه خود داشته باشند و در آن مطالب هر جلسه بررسي و تقسيم كار صورت گيرد تا جلسات آموزشي، دچار بي هماهنگي و بي‌نظمي و يا دلخوري و بيكاري معين و معينه نشود.
  

• از افراط و تفريط در بيان مسائل و احكام جلوگيري شود.
  (نه آنقدر سنگين بيان شود كه زائران دچار استرس و اضطراب شوند و نه آنقدر آسان و جزئي مطرح شود كه نسبت به يادگيري سهل‌انگاري صورت گيرد.
  )

• چنانچه افراد تحصيلكرده در كاروان زياد ‌باشد، حتماً جلسات آنان با سايرين جدا بوده و جلسات اين عزيزان از غناي بيشتر كه در سطح علمي آنان باشد برخوردار گردد.
  

• حتماً راجع به نحوه برخورد با اهل سنت و شيوه نماز آنان و اذان و اقامه‌شان و نماز ميّت آنان توضيح داده شود و وظيفه ما در برابر هر يك از آنها تشريح گردد.
  

• در جلسه‌اي كه اكثر زائران حضور دارند، مسائل اختلافي فقهي كه در قالب احتياط واجب طرح شده‌اند و قابل ارجاع هستند مطرح شود.
  

• در همان جلسات اول روحانيون محترم، ليستي از دفاتر مراجع و شماره تلفن‌هاي آنان داشته باشند كه در اختيار زائران، جهت پرداخت وجوهات بگذراند.
  

• سؤالاتي كه زياد مطرح مي‌شود يادداشت كرده و در سفرهاي بعدي روي آنان بيشتر تأكيد نمايند.
  

• تقسيم كار با معين و معينه به نحوي باشد كه هر دو نسبت به تبيين احكام و تشريح اسرار و عرفان حج و ذكر تاريخ و سرگذشت‌ها هم سهيم باشند و اين تقسيم كار از قبل بايد معيّن باشد تا با غناي علمي كامل وارد صحنه شود.
  

• در جلسات آخر در داخل كشور سعي شود كه عملاً يك روز همه كاروان، اعم از زن و مرد مُحرم شده و اعمال را انجام دهند تا هم عملاً شنيده‌هاي خود را تجربه كنند و هم ترس و اضطرابشان موقع اعمال واقعي ريخته و هم لباسهايشان چك شود.
  

• كاروان‌هايي كه تعداد بانوان زائر آنها زياد است، چنانچه يك گروه ارشاد هم از بانوان انتخاب شود بسيار پسنديده است كه در گروه بانوان هم، فعاليت چشمگير فرهنگي وجود داشته باشد.
  

• روحانيون محترم، دائماً در جهت كارهاي زائران با مدير هماهنگ عمل كنند و چنانچه مديري بدون مشورت، مطلبي را اعلام كرد سعي شود در جلوي زائر مطلبي دال بر اين عدم هماهنگي و عمل خودسرانه گفته نشود، بلكه به طور دوستانه به ايشان تذكر دهيد.
  

• تذكرات مسائل اورژانسي، مثل نماز در هواپيما، در فرودگاه جده، در هتل و... در آخرين جلسه در ايران داده شود.
  

• ظاهر آراسته و مرتب روحانيون و پرهيز از كلام اضافي و رفتار مناسب، سبب تأثير گذاري بيشتر سخنان آن عزيزان مي‌باشد.
  

• سختگيري بيش از اندازه در تصحيح قرائت‌ها موجب يأس زائران مي‌شود.
  بايد به زائر اميد و توان اصلاح داد تا پيشرفت كند و مأيوس نشود؛ چرا كه يأس، زمينه بي‌خيالي و بي‌تفاوتي است.
  

• احاديث و آيات زيادي در قرآن و سيره، راجع به اخلاق مناسب در سفر وجود دارد، مقتضي است كه حتماً طي يك جلسه به آنها پرداخته شود تا صميميت و انس بيشتر اهل كاروان فراهم آيد.
  

• حتماً روحانيون معزّز هماهنگي با معين و معينه در پاسخگويي مسائل و مناسك داشته باشند تا از دو گانه گويي و تكرار جلوگيري شود.
  

• مطالب جلسات به صورت طرح درس تهيه شود و در اختيار كاروان قرار گيرد تا زائران نسبت به مطالب مطروحه در جلسات از قبل آگاهي داشته و سؤالات خود را آماده كنند و اين امر توجه و حضور آنها را بالا مي‌برد.
  

• سعي شود جلسات در ايران در محلي غير از مساجد تشكيل شود تا اين امر (تشكيل در مسجد) مانع از شركت تمام خانم‌ها نشود.
  

• شناسايي زائراني كه مشكل زبان دارند (با زبان روحاني آشنايي ندارند) و توجيه نمودن آنها از طريق ديگران.
  

• شناسايي زائراني كه مشكل شنوايي و گويايي دارند.
  

• جهت ايجاد آمادگي لازم و درك سفر معنوي حج، زائران را قبل از آن به تزكيه و تهذيب نفس دعوت نمايند و در هر جلسه‌اي كه در داخل كشور است، قدري از تهذيب نفس سخن بگويند.
  

• وجوب تقليد از يك مرجع ذي صلاح تبيين گردد؛ آنگاه مراجع تقليد همه زائران ثبت شود و چنانچه كسي هنوز مرجع تقليدي ندارد با راهنمايي، اين مسئله رفع گردد.
  

• وضو، غسل، تيمم و حتي نماز جماعت به طور عملي و كامل آموزش داده شود.
  

• هماهنگي صد در صد معين با روحاني، هم در تسريع كار و هم صحت اعمال و هم روحيه زائران، تأثير بسزايي دارد.
  

• در جلسات، حضور و غياب زائران حتماً انجام گيرد تا نسبت به زائري كه غايب بوده، توضيحات احكام، صورت بگيرد و اين حضور و غياب‌ها در شركت و توجه زائران، تأثير بسزايي خواهد داشت.
  

• توجه به ظاهر (پوشش لباس و كفش و...) آراستگي و تميز بودن و توجه داشتتن در كلام و سخن در جذب زائران جوان بيشترين تأثير را دارد.
  

• يك جلسه را به توضيحاتي راجع به آداب سفر و اخلاق و مراعات هم‌سفران و... توضيح دهيد تا با جلوگيري از دعواها و نزاع‌هاي زائران، زمينه معنويت بيشتري فراهم آيد.
  

• به زائران در هر جلسه يادآوري ‌شود كه يك زائر ايراني بايد پيام آور وحدت، الفت و دوستي، ادب و اخلاق براي زائران ساير كشورها باشد.
  

• در آخر جلسات با ذكر مصيبت مي‌توان فضاي معنوي ايجاد كرده و مقدمات سفر را بهتر فراهم كرد.
  

ب- در خارج از كشور

• براي حفظ دستاوردهاي معنوي سفر در مكه با هماهنگي و تقسيم كار بين معين و معينه، هر شب جلسه‌اي در مسجدالحرام براي تمام اعضاء كاروان جهت خواندن ادعيه و ختم قرآن و صلوات و... برگزار گردد.
  

• به زائران تذكر داده شود كه از انجام طواف مستحب و يا عمره مفرده (بعد از انجام اعمال واجب خود) در ايام تشريق و دو روز بعد از آنكه هنوز زائران موفق به انجام اعمال واجب خود نشده‌اند به شدت پرهيز نمايند.
  

• جهت برگزاري مراسم اعياد و عزاداري‌ها در محل اسكان به علت عدم تداخل صدا و استفاده از سالن اجتماعات مي‌توان با هماهنگي با كاروان ديگر موجود در محل اسكان، مراسم را به صورت جمعي برگزار نمود و در كليه برنامه‌ها از جمله خريد هدايا يا تداركات و تزئين... تقسيم كار صورت گيرد.
  

• در آخرين روز سفر در جلسة وداع، كسب رضايت و حلاليت از زائران و زائران از يكديگر، خيلي مهم است؛ چرا كه اگر كدورتي بين آنها در طول سفر بوجود آمده از ميان برداشته شود و پاك به ميهن بازگردند.
  

• در مسجدالحرام و مسجدالنبي براي ساعاتي، روحاني و معين و معينه جاي معيّني داشته باشند تا زائران براي رفع سؤالاتشان به آنجا مراجعه كنند.
  

• روحانيون محترم در كليه جلساتي كه بعثه براي بازديد از اماكن مي‌گذارد شركت نمايند تا با كليه راهها و توضيحات بهتر آشنا شوند.
  

• ازدحام روز 11 و 12 ذي حجه در بيت‌الله الحرام فرقي ندارد، لذا اصراري بر آوردن زائران در روز 11 براي انجام اعمال مكه نداشته باشيد؛ چرا كه با خستگي فراوان در برگشت، درك وقوف شب 12 را از دست مي‌دهند.
  چه بسا بعد از ايام تشريق مطاف و سعي خلوت‌تر باشد.
  

• توجه به اينكه از عنايات غيبي و لطف و عنايت حضرت حق غافل نشده و در انجام اعمال از حضرتش استمداد بطلبند.
  علي الله فتوكلوا ان كنتم مؤمنين.
  

• برگزاري جشن شكرانه در هتل بعد از اطمينان از صحت عمل تمام زائران و اصلاح عمل آن دسته كه اشتباه داشتند و پخش نُقل و شيريني صورت گيرد.
  

• روحانيون معزّز با هماهنگي معين و معينه تدابيري اتخاذ كنند تا جلسات جاذبه و تنوع بيشتري داشته باشد و شركت براي همگان مفيد و شور و شعف به همراه داشته باشد.
  جلسات به صورت پرسش و پاسخ، برگزاري آزمون، انتخاب زائران نمونه و برتر، استفاده از خود زائران براي كنترل و ارائه مطالب در جلسه، استفاده از تجارب علمي، عبادي و معنوي زائران براي هر كدام كه از قبل شناسايي شده‌اند باشد و در وقتي معيّن، از قبل هم در برنامه‌ها اعلام شود كه بحث‌هاي تاريخي در مورد اماكن به عهده زائران گذاشته مي‌شود كه با مطالعه و تحقيق بازگو نمايند.
  

• در هر جلسه يك نكته اخلاقي تذكر داده شود.
  به طوري كه در تغيير رويه و زندگي زوار تأثيرگذار باشد.
  (توشه معنوي حج همين‌هاست)

• در تعميق نمودن باورهاي ديني جوانان و مشاركت آنان در بحث‌ها و ايجاد فضاهاي معنوي براي آنان بايد تلاش نمود.
  

• در جلسات، دقايقي هم به وظايف منتظران در عصر غيبت اختصاص داده شود.
  به انتظارات امام زمان(عج) از شيعيان در خصوص مسئله ولايت و... پرداخته شود.
  

• روحانيون محترم توجه داشته باشند، كاروان‌هايي كه معينه ندارند با حفظ شئونات (باز بودن درب اتاق و حضور جمعي بانوان) زائران خانم را پذيرش نمايند و يا با دادن شماره تلفن اتاق به خانم، سؤالات آنان را تلفني جواب دهند و يا به صورت مكاتبه‌اي پاسخگوي اشكالات آنان باشند.
  

• به زائران در بدو ورود و در جلسه اول اعلام شود كه پيشنهادات و انتقادات خود را در زمينه برگزاري جلسات و مطالب مطروحه و مسائل ديگر كتباً به روحاني بدهند كه همين اعلام، سبب ايجاد آرامش در بين زائران مي‌گردد.
  

• از ثواب نيكي كردن در اين ايام زياد گفته شود تا زائران تهيج و تشويق به همكاري و كمك به يكديگر شوند.
  

• براي طواف و سعي هر زائر مسن و بيمار، دو نفر از زائران آگاه انتخاب شوند.
  اين افراد هم نسبت به اعمال، خوب توجيه شوند.
  

• در جلسات از افراد فرهيخته و سخنران كاروان با دادن موضوع جهت سخنراني دعوت شود.
  

• اگر آزاده، جانباز در كاروان باشد از آنها ياد كرده و از خاطراتشان استفاده و احترام ويژه‌اي قائل باشيد.
  

• برنامه‌هاي مني و عرفات و مشعر را با معين و مدير، برنامه‌ريزي كرده و ساعات آن را يادداشت و به اطلاع زائران برسانيد؛ مثلاً ساعات سخنراني و ادعيه‌ها و پذيرايي به طور دقيق معين شود تا زائران وقت آزاد خود را جهت استراحت و... بدانند.
  

• قبل از قرباني جلسه‌اي با مدير و معاون و هر يك از عوامل كه قرار است به مسلخ بروند گذاشته شود و شرايط قرباني و نيز زمان، كه در شب اختلاف است، مورد بررسي دقيق قرار گيرد.
  

• زائران مُسن و معذور، حتماً موقع اعمال سايرين در هتل بمانند و بعد از اتمام مناسك بقيه و مراجعت به هتل، عزيزان بيمار و معذور برده شوند.
  

• سعي شود فرازهايي از ادعيه و مناجات‌ها كه خوانده مي‌شود ترجمه شود تا زائران حال بهتري پيدا كنند.
  

• قبل از اعزام زائران به مني، در جلسه‌اي اعلام شود كه نگران اعمال و انجام آن نباشند.
  

• سعي شود در تمام طول سفر، غير از احرام، روحانيون معزّز با لباس كامل روحانيت باشند تا شناسايي آنان توسط زائر راحت‌تر و مسائلشان سريع‌تر حل شود.
  

• با بيان روايت «كونوا دعاة الناس بغير السنتكم» از زائران بخواهيم كه با رفتاري آگاهانه و پسنديده با زائران خارجي برخورد نمايند و در برنامه‌هاي اعياد و ادعيه كه در بعثه و مكان‌هاي ديگر برگزار مي‌شود در صورت تمايل زائران خارجي با گشاده‌رويي آنان را بپذيريم كه خود اين رفتار، بهترين وسيله براي اثبات حقانيت ايران، شيعه و خنثي نمودن تبليغات وهابيت است.
  

• روحانيون معزّز با توجه به اينكه درب اتاقشان هميشه باز است و با مراجعه زائران روبرو هستند با لباس روحانيت باشند و از پوشيدن لباس‌هاي راحت اجتناب كنند.
  

• به عزيزان روحاني توصيه مي‌شود كه وقتي تمام كاروان را به مسجدالاجابه مي‌بريد از فرصت استفاده كرده و پشت قبرستان بقيع درباره بقيع توضيحات اجمالي بدهيد تا بانوان نيز با بقيع آشنا شوند.
  

• سفارش و تأكيد برادران روحاني بر ختم قرآن و هديه كردن به ائمه معصومين(ع).
  

• تشكيل جلسات گروهي براي ختم قرآن چه در مسجدالنبي و چه در مكه.
  

• تهيه كارت برگ قرآن با همكاري مدير كاروان (60 برگ كه روي هر كدام نيم جزء از قرآن با ذكر سوره و آيه وصفحه) و هر شب در مسجدالحرام بين زائران كاروان تقسيم گردد و ظرف كمتر از نيم ساعت، يك ختم قرآن جمعي صورت مي‌گيرد.
  حضور برادران روحاني در اين جلسات، آثار بسيار خوبي براي زائران دارد.
  

• سفارش مبني بر ختم صلوات براي زائران بيسواد كه قادر به تلاوت قرآن نمي‌باشند، بسيار مفيد است.
  همچنين سفارش شود كه صلوات‌ها را هديه كنند به ارواح طيّبه معصومين.
  

• ذكر مستحبات حج در اماكن مختلف براي زائران

• كنترل اعمال بعد از هر عملي.
  بدين صورت كه بعد از هر عمل، همه را جمع كرده و از صحت عمل، مطلع شوند.
  (با هماهنگي روحاني كاروان)

• داشتن برنامه‌هاي عبادي جمعي براي اوقات فراغت در منا و عرفات و ساير اماكن.
  

• با داشتن سعه صدر كافي، ايجاد ارتباط صميمي و محترمانه با زائران و تسلط كافي

• در مدينه براي بردن جمعي زائران به مسجدالنبي و توضيح قسمت‌هاي مختلف حرم شريف، بهترين ساعت 9-8 شب مي‌باشد و در آن ساعت، مسجد قديم و نزديك ضريح مقدس خلوت است.
  

• غذا را همراه با زائران در اتاق‌هايشان ميل نمايد تا از زمان براي رفع سؤالات استفاده نمايد و هم صفا و صميميت را بيشتر كند.
  

• در ورود و خروج‌ها و كارهاي عمومي زائر را بر خود مقدم دارد.
  

• نسبت به بلد بودن اعمال تك تك زائران قبل از شروع عمل اطمينان حاصل نمائيد؛ چرا كه اگر زائري از جمع جدا افتد بتواند به خوبي و بدون استرس اعمالش را انجام دهد.
  

• توصيه به زائران جهت نوشتن خاطرات و درج معنويت حج (در آخرين جلسات نيز به بهترين نوشته‌ها جوايزي اهدا شود).
  

• سركشي و عيادت مستمر و دلجويي از زائران سالمند و بيمار.
  

• آموزش نماز‌هاي مستحبي و نمازهاي حاجات (ائمه اطهار عليهم‌السلام) جهت پر بار نمودن اوقات فراغت زائران بسيار مفيد و مؤثر است و بايد آنان را تشويق و ترغيب به خواندن آنها نمود.
  

• غناي علمي و معنوي معين، توجه زائران را به جلسات و آموزش‌ها بيشتر جلب مي‌نمايد.
  

• در معرفي چهره‌هاي صحابه با وفاي پيامبر و مسلمانان صدر اسلام، در هر جلسه حداقل دو سه نفر از آنان معرفي شوند و مختصري از زندگي و شرح فداكاري آنان توضيح داده شود.
  

• براي پر كردن اوقات فراغت زائران و جهت معنوي دادن به آنها، مي‌توان مسابقاتي با اين عناوين برگزار كرد: اگر در منا و عرفات خدمت حضرت ولي عصر(ع) رسيديد چه مي‌گوييد؟ چنانچه در مدينه، حضرت رسول(ص) و يا حضرت زهرا(س) و يا يكي از ائمه بقيع را موفق به درك حضوري و يا در خواب شديد به آنها چه مي‌گوييد؟ درددل‌ها و حرفهايتان را مكتوب كنيد و به بهترين آنها جايزه بدهيد.
  

• سعي كنيد در مراجعات زائران به اتاق خود، ضمن داشتن روحيه باز و دلجويي و پاسخگويي به آنان حداقل پذيرايي با آب و چاي و شكلات را نيز داشته باشيد.
  

• تواضع، فروتني، گشاده رويي و عدم انجام كارهاي خلاف مروّت در طول سفر و چه در ايران، موجبات عزت و شخصيت آنان را فراهم مي‌آورد.
  

• با توجه به اينكه در حج تمع زنان با همسرانشان حضور دارند از مباحث اخلاقي و روابط خانوادگي اسلامي گفته شود كه در حفظ كانون‌هاي خانوادگي مؤثر خواهد بود.
  

• در توجيه استوانه‌ها و مكان‌هاي مسجدالنبي به صورت گروه‌هاي ده نفره زائران را ببريد تا استفاده، امكان پذير باشد و دسته جمعي هيچ نتيجه‌اي ندارد.
  

• بالا بردن فهم ديني زائر، توجه به شئونات مذهبي، تقيّد به واجبات و ترك محرمات (پرهيز از غيبت، دروغ، نگاه به نامحرم، تهمت، سخن چيني، و ملزم شدن به خوشرويي، خوش خلقي، انجام برخي از مستحبات، احترام به بزرگتر‌ها و رعايت حال كوچك‌ترها و...) از تحفه‌هاي معنوي حج است كه به عهدة روحانيون و معين و معينه‌هاي معزّز است.
  

• اگر سؤالي پيش آمد كه جوابش را نمي‌دانيد از روش‌هاي صحيح برخورد با زائر استفاده شود، مثل نمي‌دانم يا حضور ذهن ندارم، بايد به فلان كتاب يا روحاني كاروان مراجعه كنم.
  

• از اخذ وجه جهت نماز طواف و مانند آن خودداري شود كه اين كار موجب خدشه دار شدن عزت روحاني مي‌شود.
  

• در حد توان، در رسيدگي به امور زائران كمال توجه و دقت را داشته و با پوششي شايسته و رفتاري متين زائران را هر چه بيشتر به خود جذب كنيد تا تأثيرات معنوي لازم را از روحانيت محترم ببرند.
  

• به زائران حتماً توصيه شود براي ايام تشريق، در منا و عرفات هنگام انجام اعمال، پول به همراه نياورند.
  

• صندوق انتقادات و پيشنهادات در مراكز اسكان نصب گردد و هر روز توسط مدير و روحاني بررسي تا نسبت به خواسته‌هاي مثبت زائران، اقدام فوري به عمل آيد.
  

• سفارش و تأكيد به زائران و تبيين مسئله پاكي و نجاست و فرق آنها با تميزي و كثيفي و ملزم بودن به رعايت هم پاكي و هم تميزي.
  

توصيه به معينه‌هاي كاروان

الف- در داخل كشور

• هماهنگي كامل با روحانيون كاروان‌ها.
  

• مشخصات كامل زائران خانم (از جمله: سن، ميزان تحصيلات، شغل و...) را در جلسه اول در اختيار گيريد.
  

• در جلسه اول به شناسايي بانوان زائر بپردازد از حيث تسلط بر زبان، مسائل شرعي و ميزان بلد بودن قرآن (از حيث قرائت و تجويد).
  

• لباس‌هاي احرام بانوان زائر و تطبيق آن با احكام شرعي را كنترل نماييد.
  

• ضمن بيان احاديث پيرامون حج به تبيين آثار معنوي و سياسي حج پرداخته شود.
  

• بحث صله رحم و حلاليت طلبيدن از اقوام و همسايگان و دوستان حتماً مطرح شود و همچنين زدودن كدورت‌هاي احتمالي كه لازمه اين سفر معنوي است.
  

• مسئله دادن خمس و وجوهات و مسائل آن با هماهنگي روحاني، روشن گردد.
  

• ضمن هماهنگي با مدير و روحاني كاروان از يك پزشك خانم در جلسات اوليه داخل كشور دعوت بعمل آيد تا نسبت به مسائل خاص بانوان، توصيه‌هاي علمي و بهداشتي و فني داده شود تا از اقدامات خودسرانه زائران براي مصرف قرص‌ها و به بار نشستن مشكلات عديده، جلوگيري شود.
  

• غناي علمي و معنوي معينه‌هاي محترم و ذكر مسائل مهم و بهره بيشتر از كتب مطروحه، سبب جذب بيشتر زائران به جلسات و توجه بيشتر آنان به توصيه‌هاي معينه مي‌شود.
  

• زائران را از عواملي كه سبب عدم درك معنويت حج و سلب توفيقات مي‌شود، آگاه نمايد.
  از جمله آن عوامل (گناهان كوچك و بزرگ، پُرخوري با توجه بر تنوع و فراواني غذا در طول سفر كه منتهي به بروز بيماري نيز مي‌گردد، بازارگردي بيش از حد كه هم انرژي زائر را مي‌گيرد و هم دقت او را و...)

• در جلسات اوليه بر آداب سفر (سعه صدر داشتن، متواضع و فروتن بودن، تك‌روي نكردن، رعايت ضعفا، احترام به بزرگترها، همكاري در كارهاي جمعي، صبور بودن و...) تأكيد بشود.
  

• حضور و غياب زائران خانم، در جلسات انجام شود تا نسبت به توجيه احكام براي زائري كه غيبت داشته اقدام گردد.
  

• به زائران تذكر داده شود كه حتماً يك قرآن در طول سفر همراهشان باشد تا در اوقات فراغت حتي در مسيرها و هتل به تلاوت بپردازند.
  

• در خصوص خواندن نماز در هواپيما، فرودگاه جده و در هتل و... در آخرين جلسه در ايران تذكر داده شود.
  

• داشتن نظم و برخوردي شايسته و به دور از عجله و شتاب در جذب زائران جوان بسيار مؤثر است.
  

• غسل و وضو و تيمم، عملاً در قبل از سفر آموزش داده شود و از تك تك بانوان خواسته شود تا انجام دهند.
  

• براي جلوگيري از واكنش‌ها و اختلافات زائران در اتاق‌ها در هنگام اسكان در هتل در مكه و مدينه در بين راه مي‌توانيد از اخلاق و آداب سفر سخني بگوييد.
  

• شناسايي خانم‌هايي كه مشكل شنوايي و گويايي داشته و يا زبان معينه را متوجه نمي‌شوند.
  

• شناسايي افرادي كه براي رمي و طواف و نماز نياز به نايب دارند و قرار دادن نايب براي آنان.
  

• سفارش به بانوان زائر، جهت عدم استفاده از جوراب و لباس‌هاي نازك و بدن نما.
  

• دقت در اعمال، رفتار و سخنان تا هر چه بيشتر زائران به روحانيت معينه دلگرم‌تر شوند.
  

• به بانوان زائر حتماً سفارش شود، در منا از سرويس‌هاي بهداشتي آقايان استفاده نكنند.
  

• به زائران خانم سفارش شود كه در حفظ پوشش خود در چادرهاي مني كوشا باشند، چراكه پرده‌هاي چادرها از امنيت لازم برخوردار نيست.
  همچنين جهت حفظ سلامتي خود تا مي‌توانند بهداشت فردي را رعايت نمايند.
  

• معينه‌هاي محترم از ذكر احاديث و رواياتي كه مستند نيستند خودداري فرمايند و حتي‌المقدور سند احاديث را ذكر نمايند.
  

• در كليه جلسات به خواهران زائر تذكر دهيد كه مصرف همزمان آنتي بيوتيك با قرص‌هاي LD و HD اثر قرص‌ها را از بين برده و براي اعمال دچار مشكل مي‌شوند لذا از خوردن آنتي‌بيوتيك‌ها در زمان مصرف اين قرص‌ها صرف نظر كنند.
  

ب- در خارج از كشور

• توصيه به خانم‌ها جهت كوتاه نمودن ناخن‌هايشان قبل از احرام.
  

• برنامه‌ريزي جهت ختم قرآن و ختم صلوات جمعي.
  

• ذكر مستحبات حج در اماكن مختلف.
  

• كنترل بلافاصله اعمال بعد از هر عملي.
  

• داشتن برنامه‌هاي عبادي جمعي و نيز ذكر احاديثي در جهت شناساندن عمق و معناي اعمال.
  

• با داشتن سعه صدر كافي، ايجاد ارتباط صميمي و محترمانه با زائران خانم و تسلط كافي بر مسائل و احكام، مي‌توان آرامشي بر زائران حاكم كرد كه نتيجه‌اش صحت و درستي اعمال باشد.
  

• به خواهران زائر جهت حفظ حجاب در اماكن مختلف اعم از حرمين شريفين و خيابان و بازار و...) با ذكر فلسفه حجاب بسيار تذكر دهيد.
  

• غذا را همراه با زائران در اتاق‌هايشان ميل نمايد تا هم همدلي و يك رنگي بيشتر حاصل شود و هم فرصتي براي رفع اشكالات باشد.
  

• در ورود و خروج‌ها و سوار و پياده شدن‌ها و كارهاي عمومي، زائران را بر خود مقدم دارد.
  

• رعايت مسائل بهداشتي را در طول سفر به خواهران زائر گوشزد نمايد.
  

• نسبت به بلد بودن اعمال تك تك زائران، اطمينان حاصل نمايد؛ چرا كه اگر زائري از جمع جدا شد بتواند به خوبي و بدون اضطراب اعمال خويش را انجام دهد.
  

• هماهنگي صد در صد با معين و روحاني در پيشبرد اهداف حج و رضايتمندي زائران بسيار مؤثر است، از اين هماهنگي غافل نشويد.
  

• تشويق و ترغيب خواهران زائر به نوشتن خاطرات معنوي حج و اهداء جوائز به بهترينِ آنان.
  

• سركشي و عيادت مستمر از پيران و بيماران كاروان.
  

• براي زائراني كه مشكل جدي در قرائت حمد و سوره دارند، حتماً نايباني براي خواندن نماز طواف معين شوند.
  

• جهت پُر بار نمودن اوقات فراغت زائران در ايام حج، ضمن آموزش‌هاي لازم، آنان را بايد تشويق و ترغيب به خواندن نمازهاي ائمه اطهار(ع) و نماز حاجت و... نمود.
  

• خواهران معينه در طول سفر همه زائران خانم را مدنظر داشته باشند و با همه آنان ديدار داشته باشند.
  

• ليست زنان فداكار و مؤثر صدر اسلام و تاريخ زندگي و فداكاري آنان را تهيه و در هر جلسه به معرفي يكي از آنان پرداخته شود.
  

• در روز عرفه بحث برائت از مشركين و حج ابراهيمي توضيح و تبيين شود و سياست‌هاي اصلي اسلام و ايران از برگزاري حج واقعي روشن گردد (توصيه مي‌شود آيه 30 سوره توبه تفسير شود).
  

• به هنگام مراجعه زائران به اتاق شما، غير از روحيه گرم و پاسخگويي دقيق و دلجويي از آنان با حداقل پذيرايي، مثل آب و چاي و شكلات يكدلي خود را به آنان نشان دهيد.
  

• به هنگام خواندن ادعيه و مناجات‌ها فرازهايي كه خيلي تأثير گذار است ترجمه كنيد.
  

• بهترين زمان براي بردن زائران خانم به روضه شريفه (مسجدالنبي) ساعت 8 صبح است.
  

• دو ساعت قبل از اذان صبح، براي رفتن جمعي به بين‌الحرمين و خواندن ادعيه و برگزاري نماز شب و نماز صبح، اوقات بسيار معنوي را براي زائران پديد مي‌آورد.
  

• قبل از اعزام به منا به بانوان زائر گفته شود كه لباس اضافه با خود همراه داشته باشند كه آنجا مجبور به شستشوي لباس و... نشوند.
  

• احساس دوستي و صميميت با زائران در ايجاد ارتباط با آنها و رفع مسائل و مشكلاتشان، بسيار راه‌گشا مي‌باشد.
  

• به بانوان زائر اطمينان دهيد، خيلي نگران عذرشرعي ماهانه نباشند و هر وقت و هر كجاي اعمال كه اين مسئله پيش آمد، چاره‌جويي دارد و اعمال آنها ناقص و يا باطل نخواهد شد.
  

• توصيه به زائران جهت مأنوس بودن با اذكار و ادعيه و زيارات روزانه.
  

• استحمام روزانه به زائران توصيه شود براي آمادگي بيشتر كارها و رعايت بهداشت و نيز انجام غسلهاي مستحبي.
  

• به زائران حتماً توصيه شود در حرمين شريفين حتي‌الامكان جايي را براي نماز انتخاب كنند كه سنگفرش باشد و سجده بر سنگ كنند و در ساير مساجد نيز همين طور باشد.
  

توصيه به مديران

الف- در داخل كشور

• تهيه پلاكاردها و علائم مخصوص جهت اعمال دسته جمعي و زيارات دوره.
  

• زائران را از جهت علم و دانش كاملاً شناسايي كرده و با هماهنگي روحاني در هر جلسه از وجود يك زائر به مدت 5 الي10 دقيقه در جهت انتقال تجربيات و دانش خود و بالا بردن سطح علمي، سياسي، عبادي و بهداشتي زائران اقدام شود.
  

• كتاب‌ها و تمام جزوات در جلسات اول، در اختيار زائران قرار دهيد تا فرصت مطالعه و رفع اشكالات فراهم باشد.
  

• مديران محترم، قبل از شروع جلسات آموزشي با زائران، جلسه‌اي با روحاني و معينه داشته باشند تا رئوس كارها و تقسيم‌بندي زمان در جلسات بنا به نياز صورت گيرد.
  

• مديران محترم از پذيرش زائراني كه توانايي انجام عمل ندارند و داراي سن بالايي هستند و در اعمال نايب مي‌گيرند، مخالفت كنند و يا حداقل يك همراه جوان با خود بياورند.
  

• مهارت زائران شناسايي شود و در مواقع لازم از آنها استفاده شود.
  

• افراد لايق و كاري در كاروان در كارها دخالت داده شوند تا در مواقع بحراني به كمك آمده و پشتيبان مدير و روحاني باشند.
  

• زائران توجيه شوند كه نمايندگان كشور جمهوري اسلامي ايران، بلكه نماينده شيعيان هستند؛ بنابراين در تمامي اماكن خارج از كشور، اعم از اماكن مقدس و فرودگاه و كوچه و خيابان‌ها، رعايت آداب اجتماعي (حفظ حريم‌هاي زن و مرد، رعايت حقوق ديگران، رعايت نوبت در سوار شدن به ماشين‌ها و سرويس‌ها، پرهيز از چانه زدن‌هاي سخيف موقع خريد و...) و مقررات حضور در اماكن عمومي را داشته باشند تا باعث سربلندي هرچه بيشتر ايران و ايراني گردند.
  

• به مديران محترم توصيه شود، يكي از خدمه‌هايشان آشنا به مداحي و اصول آن و داراي صداي خوب و آگاه به ترتيل و تجويد قرآن باشد تا موقع لزوم از وجودشان استفاده شود.
  

• توصيه‌ها و سفارش‌هاي مؤكد به زائران در جهت حفظ رعايت مسائل بهداشتي و عدم استفاده از وسايل ديگران؛ مانند حوله، ليوان و... براي جلوگيري از بيماري‌هاي واگيردار.
  

ب- در خارج از كشور

• رعايت احترام و حفظ شئونات همه زائران، بخصوص بانوان.
  

• مديران محترم با هماهنگي روحاني، برنامه‌هاي سفر را چه در مكه و چه در مدينه (اعم از ساعات جلسات، ساعات و تاريخ بازديدها و زيارات دوره، زمان‌هاي حركت جمعي كاروان بسوي حرمين شريفين و مناجات‌هاي شبانه و...) به طور دقيق از قبل، معين نموده و در تابلوهاي بزرگ نوشته و در معرض ديد همه زائران قرار دهند تا زائران عزيز براي تنظيم وقت خود با كارهاي جمعي اقدام لازم را بنمايد.
  

• براي هر اتاقي، سرگروه از بين زائران انتخاب شود كه در صورت بروز مشكل و عدم صحت اعمال و... بلافاصله با مدير و روحاني در ارتباط باشد.
  

• در تقسيم زائران و تعين اتاق براي آنان، طوري برنامه‌ريزي شود كه يك زائر با سواد، در هر اتاق وجود داشته باشد تا در صورت لزوم از وجودشان استفاده شود.
  

• مديران محترم، تا آخرين لحظه سفر با روحاني و معين و معينه همراه و همگام و هماهنگ باشند.
  

• مديران محترم، زائران را توجيه كنند كه به هنگام نماز جماعت در حرمين شريفين، حتماً تلفن همراه خود را خاموش كنند.
  

• مشكلات ايام تشريق، سختي‌ها، كمبودها و مسئله غذا گوشزد شود تا آمادگي لازم را داشته باشند و بعداً موجبات گلايه و ناراحتي بوجود نيايد.
  

• به مديران محترم توصيه مي‌شود كه ساك‌هاي زائران را شمارش كرده و تحويل راننده كاميون دهند و از او رسيد دريافت نمايد تا در حمل بار حس مسؤوليت بيشتري داشته باشد.
  

• از پذيرايي زائران كاروان‌هاي ديگر و يا زائران خارجي در اتوبوس‌ها جلوگيري شود؛ چرا كه بعضاً مشكلات و معطلي‌هايي در پي دارد.
  

• بعد از ايام منا، چون ممكن است برخي از زائران هنوز اعمال مكه را كامل انجام نداده باشند، به آشپزها تذكر داده شود كه از ريختن زعفران و ادويه‌جات به درون غذاها خودداري كنند.
  

• گروه ارشاد چه آقايان و چه خانم‌ها، اتاق مجزايي از ساير زائران داشته باشند تا امكان دسترسي به آنان آسان و پيگيري برنامه‌ها راحت‌تر باشد.
  

• در بعضي از هتل‌ها، دستشويي‌ها رو به قبله تعبيه شده است قبل از هر گونه استفاده‌اي شناسايي و نوشته‌اي بر درب آن نصب شود تا استفاده نشود.
  

• در كليه اتاقها جهت و سمت قبله، نصب گردد.
  

• مديران محترم در ايام تشريق در منا و عرفات براي پارك اتوبوس‌ها نهايت دقت را داشته باشند تا بتوانند هر چه سريع‌تر زائران را جابجا كنند و در ترافيك نمانند.
  

• بسيار شايسته است كه نيابت گرفتن عوامل كاروان زير نظر روحاني محترم باشد تا خللي به اعمال وارد نشود.
  

• ساعت خوردن صبحانه و ناهار در مدينه با ساعت باز بودن درب حرم نبوي براي خواهران تقارن نداشته باشد.
  

• مديران محترم، هميشه صندلي جلو اتوبوس را براي عوامل، نگهدارند و تذكر دهند زائران روي آنان ننشينند.
  

• در زيارات دوره توجه شود كه در فاصله عمره و حج، حجاج نبايد از مكه خارج شوند، پس مقتضي است بازديد از اماكن دوره و خارج از مكه به بعد از خروج از احرام تمتع و اتمام اعمال موكول شود.
  

توصيه‌هاي موضوعي

ميقات و احرام

• بهتر است بعد از احرام و رسيدن به هتل، زائران استراحت كرده و بعد از صرف صبحانه، براي انجام اعمال بروند.
  

• كاروان‌هايي كه روز به مسجد جحفه مي‌رسند، براي رعايت مسئله عدم استظلال تا نماز مغرب آنجا مي‌مانند و در آن فاصله معمولاً نماز ظهر و عصر برگزار مي‌گردد؛ بنابراين بايد به زائران توصيه كرد كه اگر هم نماز ظهر و عصر را خوانده‌اند براي حفظ وحدت و بي‌اعتنا نشدن به نماز جماعت آنان، در نماز جماعت آنها شركت كرده و نماز قضا و... نيت نمايند.
  

• بهترين زمان براي انجام اعمال عمرة تمتع، يك ساعت بعد از نماز صبح است.
  

• بعد از محرم شدن و سوار شدن بر اتوبوس‌ها قبل از حركت، معين و روحاني محترم تك‌تك اتوبوس‌ها را سركشي كرده و يك بار ديگر نيت‌ها را بررسي نمايند.
  

• قبل از احرام بستن افراد شناسايي شده و كساني كه نايب هستند از كساني كه حجشان، حج‍?‌الاسلام است همه به تفكيك احرام بسته و نيت كنند و لبيك گويند.
  

• در تعيين قبله در مسجد جحفه دقت شود.
  لذا روحانيون محترم و معينه‌ها، حتماً جهت صحيح قبله را براي زائران معين نمايند.
  

• بعد از احرام و ذكر تلبيه در ميقات، احتياطاً به محض آمدن در اتوبوس‌ها، تلبيه و نيت مجدداً تكرار شود تا اگر اشكالي در نيت و تلبيه زائري وجود داشته است مرتفع شود.
  

طواف

• بهترين وقت طواف در موقع ازدحام، ساعت 12 شب و يا 10 صبح است.
  

• معذوريني كه با ويلچر طواف داده مي‌شوند، همراهاني داشته باشند كه تعداد اشواط را به خاطر بسپارند.
  بعضي وقتها مشاهده شده كه ويلچررانان بعد از دور پنجم، زائر را رها كرده و رفته‌اند.
  

• روحاني، معين و معينه به هنگام طواف، خود نيت طواف نكنند تا ضمن همراهي با زائران توجه و اشراف بيشتري به صحت اعمال آنان داشته باشند.
  

• با وضو بودن زائران، هنگام طواف، همواره و مكرر تذكر داده شود تا اشكالي پيش نيايد.
  

• براي طواف واجب چه عمره و چه حج، زائران را به دسته‌هاي كوچك حداكثر 15 نفر تقسيم كرده و هر دسته را با يك نفر (روحاني، معين، مدير، معاون، عوامل كاروان، گروه ارشاد) همراه نمود.
  

• در ايام حج كه مطاف شلوغ مي‌باشد، مقلديني را كه مرجع‌ِشان طواف را از پشت مقام ابراهيم نيز جايز مي‌دانند، توجيه نماييد تا با خيال آسوده طواف خود را انجام دهند.
  

نماز طواف

• براي زائران عزيزي كه مشكل جدي در قرائت دارند، حتماً نايباني براي خواندن نمازشان معين شود.
  

• از زائران محترم خواسته شود براي نماز طواف مستحبي در ايام شلوغ از پشت مقام استفاده نكنند و حق را از ساير زائران جهت انجام نماز واجبشان سلب ننمايند.
  

• از ابتدا به زائران گفته شود كه نماز طواف، نيابتي هم مي‌شود و البته نهايت سعي‌شان را در رفع اشكالات نماز خود بنمايند، اما چنانچه در نهايت، مشكل حل نشد، در صورت مثبت بودن نظر مرجع تقليدشان براي آنها نايب هم بگيريد.
  

• به زائران محترم گوشزد شود كه لازم نمي‌باشد كاملاً نزديك مقام ابراهيم نماز بخوانند، مخصوصاً در مورد خواهران كه بارها به خاطر همين مسئله مشكلاتي را ايجاد نموده است.
  

سعي

• روحانيون محترم به زائران گوشزد نمايند كه وسواس به خرج نداده و تا بالاي كوه صفا و مروه نروند كه در برگشت دچار زحمت بيشتري مي‌شوند.
  

• سعي صفا و مروه از طبقه دوم، باطل است.
  اين مطلب به طور مكرر به زائران گفته شود.
  

تقصير

• زائران، حتماً لوازم شخصي (مانند تيغ و قيچي و...) به همراه داشته باشند.
  

عرفات

• جهت انجام مراسم دعا، براي جلوگيري از تداخل صدا با چادرهاي مجاور، مي‌توان از قبل با چند چادر هماهنگ كرد و كارها به صورت جمعي و هماهنگ انجام شود.
  

• براي رفتن به مشعر از عرفات، افراد توانا شناسايي شوند كه در صورت تمايل به طور پياده از طريق مشاة يا از طريق 8 به مشعر بروند، و همراهي جمع با اذكار و دعاها كه توسط سرپرست گروه خوانده مي‌شود هم بر معنويت كار مي‌افزايد و هم جلوي خستگي را مي‌گيرد.
  

• قبل از حركت به عرفات به زائران توصيه مي‌شود يك پتوي سبك، همراه داشته باشند.
  

• حتماً مسئله برائت از مشركين در روز عرفه، توسط روحاني و معين توضيح داده شود و آيه سوم سوره توبه خوانده و ترجمه و تفسير شود.
  

مشعر

• در وقوف اضطراري شبانة بانوان و معذورين، بايد وقت ورود به مشعر، همه را بيدار نمود و نيت وقوف داد.
  

• به محض ورود به مشعر بعد از خواندن نماز مغرب و عشاء، به آخرين حد مشعر رفته تا به شلوغي و ازدحام برخورد نكنيد.
  

• براي وقوف در مشعر، بعد از پُل مزدلفه، هم خلوت‌تر است و هم براي رفتن به مني، مسير كوتاهتر مي‌باشد.
  

• براي خانم‌ها كه وقوف اضطراري در مشعر دارند و معمولاً هم در اتوبوس نيت مي‌كنند در هر اتوبوس يك نفر مأمور باشد كه اگر هم خانمي خواب است اول بيدار كنند و همه در كمال هشياري نيت را بگويند و چند بار اين نيت تكرار شود تا مطمئن شوند همه نيت كرده‌اند.
  

رمي جمرات

• روحانيون محترمي كه قبل از نهم ذي‌الحجه، زائران را براي بازديد از جمره و سنگ جمع كردن به مني مي‌برند، عنايت داشته باشند كه محدوده‌اي از مني خارج از مكه محسوب مي‌شود، از آن محدوده خارج نشوند.
  

• توجه شود، نايبان براي معذورين از رمي، بايستي در روز رمي كنند و رمي شبانه مجزي نمي‌باشد.
  

• بهترين وقت رمي در روز دهم، نزديك ظهر و يازدهم و دوازدهم، صبح زود است.
  

• زائراني كه مرجع تقليدشان اجازه رمي از طبقه دوم را مي‌دهند تفكيك شوند و از بالا رمي كنند تا دچار مشكل و ازدحام در طبقه پايين نشوند.
  

• در اتمام رمي اگر به سرپرست گروه در قربانگاه تلفني اطلاع داده شود و قرباني زائراني كه رمي كرده‌اند؛ زودتر انجام پذيرد، كار سرعت مي‌گيرد.
  (پيشنهاد مي‌شود، يكي از خدمه‌ها با تلفن همراه از اول وقت در قربانگاه حضور داشته باشد و مدير و روحاني نيز از اتمام رمي زائران، ايشان را مطلع نمايند.
  )

• بايستي بعد از رمي هر جمره، زائران را گوشه‌اي جمع نموده و از صحت عمل آگاهي پيدا كرد، آنگاه براي رمي جمره بعدي اقدام نمود.
  

• اگر مديران و روحانيون عنايت و آشنايي كامل به محدوده مني دارند كه تا كجاي آن جزء مكه و كجاي آن خارج از مكه مي‌شود، جهت آشنايي زائران با منطقة مني و جمرات، بد نيست آنان را به آنجا برده تا مكان و كيفيت كار را عملاً ياد گرفته و آشنا شوند و سنگ‌هاي روز دهم را نيز جمع‌آوري كنند.
  

• رمي جمرات در گروه‌هاي 10 نفره و با يك سرگروه تنظيم شود و پس از رمي، اين سرگروه از صحت عمل مطلع شود.
  

• در ايام تشريق، بخصوص براي رمي جمرات به علت ازدحام بيش از حد، از اطراف مسجد خيف عبور نكنند.
  

• كساني كه براي رفتن به مني از تونل عزيزيه به مني استفاده مي‌كنند، بعد از تونل از روي پُل هوايي، خود را به دور برگردان سمت چپ كه به زير سايبان منتهي مي‌شود برسانند و از آنجا به جمرات بروند تا با ازدحام كمتري مواجه شوند.
  

• حتماً زنان و معذورين در شب دهم، رمي نمايند.
  

• به هنگام رمي به زائران خواهر تذكر داده شود، به علت ازدحام زياد از كفشي استفاده كنند كه به راحتي از پا درنيايد تا مجبور نشوند پاي برهنه به چادرها و يا احياناً تا خود مكه برگردند.
  

• به كسانيكه همراه معذورين جهت رمي شب به منا رفته‌اند، بايستي تذكر داد كه خودشان رمي‌شان را روز انجام دهند.
  

مني

• ترتيبي اتخاذ شود تا پرده بر سرويس‌هاي دستشويي خواهران نصب شود.
  

• دائماً بايد متذكر شد كه روزه ايام تشريق، جايز نمي‌باشد.
  

• آيات 203-196 بقره، در مني در جهت ايجاد توجه و روحيه استغفار، بسيار نافذ است.
  

• در بازگشت از مني، اگر زائران در هتل استراحت كنند، نماز صبح را بخوانند و استحمام كنند و صبحانه بخورند و خستگي‌شان درآيد و بعد براي اعمال به مسجدالحرام بروند.
  هم در سرعت عمل و هم صحت عمل بازدهي بسيار مطلوبي دارد.
  

• برگزاري نماز عيد قربان در چادرها هم براي خانم‌ها و هم آقايان به معنويت بيشتر مني مي‌افزايد.
  

• در مني، روحاني و مدير و عوامل كاروان آخرين نفرهايي باشند كه از احرام خارج مي‌شوند، حتي اگر قرباني و تقصيرشان انجام شده بود، لباس احرام را درنياورند تا موجب ناخرسندي زائراني كه كارشان تمام نشده نشود.
  

• به علت شلوغي بيش از حد در مسجد خيف در ايام تشريق، روزهاي سيزدهم، چهاردهم را براي ديدن مسجد خيف و عبادت در آن، انتخاب نكنيد.
  

• قبل از رفتن به عرفات، مشعر و مني به زائران توصيه شود كه غذا كم بخورند، تا هم حال دعا از آنان سلب نشود و هم به علت كمبودهاي سرويس‌هاي بهداشتي مشكلات آنان كمتر شود.
  

قرباني

• قرباني زنان و معذورين و سالمندان كه وقوف شبانه داشته‌اند و رمي‌شان نيز انجام شده، اول وقت صبح انجام گيرد.
  به اين ترتيب كه ليست اسامي و نيابت آنها، سريع به نماينده‌اي كه در مسلخ نوبت گرفته، اعلام شود تا اول قرباني آنها انجام شود و بعد هم به ترتيب قرباني افرادي كه رمي مي‌نمايند.
  

• زائراني كه مرجع‌شان قرباني و حلق را در شب جايز مي‌دانند تفكيك شوند و قرباني سايريني كه شب را جايز نمي‌دانند مقدم شود.
  

معذورين از اعمال

• مرجع تقليد معذوران، حتماً معيّن شده باشد كه اينها دسته‌بندي شوند، زيرا نظر مراجع بزرگوار در مطاف و مسعي و رمي، نسبت به معذورين متفاوت است.
  

• معذوريني كه با ويلچر از طبقه دوم طواف داده مي‌شوند، بايد همراه داشته باشند تا در بعضي مواقع كه ويلچررانان جهت فرار از ازدحام و سرعت گرفتن كار، ستونها را رد مي‌كنند و يا... شانه چپ زائر از سمت كعبه منحرف نگردد، به آنها تذكر دهند و يا حداقل به خود زائران گفته شود تا همواره شانه چپش را به سمت كعبه نگه دارد.
  

• به معذورين توصيه شود كه تا اتمام اعمال حج، پول خود را خرج نكنند، زيرا در بعضي مواقع هزينه در صفا و مروه و طواف با ويلچر زياد است و امكان اعمال بدون پول، ميسر نيست.
  

توصيه به زائران

«ويژه ايام تشريق»

• دستبند و كارت شناسايي خود را در مشاعر مقدسه به همراه داشته باشند.
  

• در مشاعر مقدسه به صورت متفرق از چادرها خارج نشوند و بي‌جهت تردد نكنند.
  

• در مني به صورت گروهي به سوي جمرات حركت كرده و به چادر باز گردند.
  

• هنگام انتقال از مشعر به منا در صبح روز عيد، به علائم نصب شده نشانگر سمت چادرهاي ايراني توجه كنند واز برداشتن بار اضافه پرهيز نمايند.
  

• هنگام غروب روز عرفه، وقتي به يكباره همه چادرها برچيده شد، امكان شناخت موقعيت، فوق‌العاده دشوار خواهد شد، در اين موقع بايد مراقب باشند و از محل دور نشوند.
  

• در صورت جدا افتادن از كاروان، هراس نداشته باشند، با ديگر كاروان‌هاي ايراني به طرف خيمه‌ها حركت كنند تا برادران امدادگر آنان را به خيمه‌ها برسانند.
  (ضمناً در منا، اطراف منطقة ايرانيان با پرچم كشورمان مشخص شده است.
  )

• از نوشيدن آب از شيرهاي مخصوص شستشو و وضو خودداري گردد.
  

• هنگام حلق از تيغ‌هاي يكديگر استفاده نكرده و كليه شرايط بهداشتي را مراعات كنند.
  

• پس ازهر بار استفاده از دستشويي، دست خود را با صابون شخصي بشويند.
  

• هنگام‌استفاده از دستشويي، رعايت تقدم افراد سالخورده لازم است.
  

• همراه داشتن پول، با توجه به اينكه قبلاً پول قرباني را پرداخته‌ايد، ضرورت ندارد.
  

• حفظ بهداشت محيط عرفات، مشعر و منا وظيفه اخلاقي و مذهبي ماست، مضافاً بر اينكه تبعات ناشي از رعايت آن نيز به نفع سلامت خود ما است.
  

• كمتر بخوريد و بياشاميد، چرا كه با معضل سرويس‌هاي بهداشتي و كمبود آن مواجه نشويد.
  

• براي عزيمت از عرفات به سوي مشعر 2 الي 3 بطري آب به همراه داشته باشيد.
  

• اگر در مكه مكرمه سنگ‌هاي خود را جمع نكرده‌ايد، در مشعر از مكان‌هايي تميز جمع‌آوري نماييد و موقع جمع‌آوري سنگ‌ها از دستكش نايلوني و يكبار مصرف استفاده نماييد.
  

• براي جمع‌آوري سنگ از كوه بالا نرويد.
  

• هر زائر مرد براي حلق، اضافه بر تيغ و لوازم شخصي يك متر سفره يك بار مصرف داشته باشد و موقع حلق بر روي زمين پهن كرده، پس از انجام حلق كليه مواد زائد و تيغ‌هاي مصرف شده، موها و...) را با همان سفره جمع كرده و به درون سطل‌هاي زباله بريزد.
  

• به شدت از استفاده كردن وسائل شخصي ديگران (تيغ و ناخن‌گير...) پرهيز شود و با خون افرادي كه ضمن حلق... بيرون مي‌آيد، نيز تماس نداشته باشيد (موجب سرايت بيماري‌هاي واگيري است)

• از شستن لباس‌هاي احرام و پهن كردن آنان بين چادرها كه سبب اتلاف وقت و سد معبر مي‌شود خودداري گردد.
  

• در منا نظم و ترتيب و نظافت چادرها بسيار مهم است.
  

• براي ورود به چادرها حتماً از كيسه كفش استفاده كنيد.
  

حرمين شريفين و اماكن نزديك آنها

مدينه

• كاروان‌هايي كه بعدازظهر (عصر)، در مدينه به زيارت دوره مي‌روند، اختتام آن را نماز در مسجد قبا قرار مي‌دهند و بعضاً مشاهده شده كه در حياط مسجد شش و هفت نماز جماعت به امامت روحاني‌هاي كاروان‌ها برگزار مي‌شود كه صورت ناخوشايندي دارد.
  بنابراين پيشنهاد مي‌شود كه مديران كاروان‌ها توجيه شوند كه در چنين مواقعي، يك نماز جماعت برگزار شود و چنانچه به هنگام مغرب رسيدند، به امام جماعت مسجد اقتدا نمايند و از تفرقه بپرهيزند.
  

• مسجد غمامه نزديك مغرب، باز مي‌شود و مي‌توان توضيحات آن را قبلاً داد و بلافاصله با باز شدن درب آن دو ركعت نماز تحيت خوانده و زائران، خود را براي نماز مغرب به مسجدالنبي برسانند.
  

• براي رفتن به مسجد مباهله بعد از نماز مغرب، فرصت خوبي است كه زائران نماز عشا را نيز آنجا بخوانند.
  

• شروع زيارت دوره از مسجد ذوقبلتين و بعد مساجد احزاب و شهداي اُحد و در آخر، مسجد قبا باشد.
  براي جلوگيري از برخورد با ازدحام و شلوغي بهتر است كمي از توضيحات هر مكان را در جلسه عمومي شب قبل، در هتل بيان شود و ارجاع بقيه توضيحات به خود هر مكاني داده شود تا مؤثر واقع گردد.
  

• بهترين ساعت براي ديدار از مساجد تاريخي بعد از نماز مغرب تا قبل از نماز عشاء است كه عموماً در اين ساعت باز هستند.
  

• به روحانيون محترم توصيه مي‌شود، قبل از اينكه كار زائران را براي حرم شريف و توضيح اماكن آن ببرند، گروه ارشاد را برده و به آنها توضيحات لازم را بدهند و از آنان براي بردن تمامي زائران كمك بگيرند.
  

• زائران را با "مدينه منوره" شهر خاطره‌هاي پيامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) و اصحاب پيامبر(ص) به خوبي آشنا كنند.
  

• زندگي پيامبر اكرم(ص)، حضرت علي(ع) و حضرت زهرا(س) به خوبي بيان شود.
  

• از مظلوميت امام حسن(ع) و ساير ائمه بقيع گفته شود، زيرا بهترين مكان براي امام‌شناسي و شناساندن چهره‌هاي پليد دشمنان دين و ديانت مي‌باشد.
  

• ساعت 5/1 تا 3 بعدازظهر و يك ساعت بعد از نماز عشا، بهترين فرصت براي نشان دادن موقعيت‌هاي داخل مسجد، ستون‌ها و محراب و منبر و ضريح مطهر مي‌باشد.
  بخصوص اگر از درب باب‌السلام وارد شده و موقعي كه موازي ستون‌هاي مسجد قرار گرفتند، ستون‌ها را مي‌توان به خوبي تشريح نمود.
  

• طبقه دوم مسجدالنبي كه روزهاي جمعه باز مي‌شود، ديدني است.
  زائران را نيز براي ديدار ببريد.
  

مكه

• يكي از لحظات معنوي و روحاني زائر، وقتي است كه براي اولين بار، چشمش به خانه خدا و پرده كعبه مي‌افتد.
  پيشنهاد مي‌شود روحانيون محترم، اين لحظه نوراني را به سادگي از دست ندهند و به بهانه اينكه وقت اعمال تنگ است با عجله نگذرند و به زائر فرصت دهند تا لحظه‌اي با خداي خود راز و نياز كند و با خواندن دعا و مناجات به اين لحظات عرفاني، حال و هواي بيشتري دهيد و دعاهاي آداب دخول حرم مسجدالحرام را خوانده و ترجمه فارسي كنيد تا همه بهتر درك نمايند.
  

• بردن زائران از طريق آسانسور به طبقه دوم و سوم مسجدالحرام و تشكيل جلسات در آنجا.
  دو آسانسور در كنار كوه ابوقبيس وجود دارد كه حدود صد نفر گنجايش دارد و مناسب است حداقل دو سه دفعه پس از اعمال عمره تمتع، تمام زائران را همراه با سالخوردگان به آنجا برده و در آنجا در ابتداي كوه صفا حوادث خانه ارقم بن ابي ارقم و خانة ام هاني و شعب ابي‌طالب و كوه ابوقبيس را توضيح داد.
  

• كنار باب مروه كنار باب المدعي، حوادث تاريخي آنجا را؛ مانند: خانه حضرت خديجه(س) و تولد حضرت زهرا(س) و حكايت ليل‍?المبيت را توضيح دهيد.
  

• نماز استداره‌اي مسجدالحرام براي زائران تبيين شود.
  

• محل ايستادن امام جماعت در مسجدالحرام، براي زائران روشن شود تا جلوتر از امام قرار نگيرند.
  

صبح و مغرب و عشا: نزديك مقام ابراهيم

عصر: بين حجر اسماعيل و درِ كعبه

نماز جمعه: نزديك مقام ابراهيم

ظهر: زير بالكن، مقابل حد فاصل بين ركن يماني و ركن حجر.

• بهتر است توضيحات مسجدالحرام (براي اولين بار) در طبقه دوم گفته شود (نه در بيرون از مسجد) تا با مشاهده آن جلال و جبروت و معنويت، توضيحات دلنشين‌تر و ملموس‌تر باشد.
  

• به زائران توصيه شود براي نماز‌هاي جماعت داخل مسجدالحرام حداقل يك ساعت قبل حضور داشته باشند و تا نيم ساعت بعد از نماز مسجدالحرام را ترك نكنند.
  

• به زائران توصيه شود كه قرآن‌هاي داخل حرم را به هتل نياورده و نيز تلاش براي گرفتن قرآن‌هاي وقفي نكنند كه صورت بسيار زشت و زننده دارد.
  

• به زائران توضيح داده شود كه وضو با آب كلمن‌هاي مسجدالحرام و مسجدالنبي، جايز نمي‌باشد.
  

• روحانيون محترم هر شب در مسجدالحرام جلسه مناجات داشته باشند.
  

بقيع

• شبها يكي دو ساعت قبل از اذان صبح، رفتن به بين‌الحرمين بسيار مطلوب است، زيرا نه مزاحمت پليس در كار است و نه ازدحام جمعيت و به خوبي مي‌توان به ذكر دعا و روضه پرداخت و نيم ساعت قبل از اذان، خاتمه داد و براي نماز شب و سپس نماز صبح، به داخل مسجد‌ النبي رفت.
  

• در صورتي كه رفتن به پشت نرده‌ها به علت ازدحام و اختلاط زن و مرد، براي زائران خانم ميسر نيست، مكاني از دور و مسلط و مشرف به قبرستان بقيع (مثل اتاق‌هاي هتل مشرف به قبرستان بقيع هستند) انتخاب شود و قبور ائمه اطهار و صحابه و... را براي زوار خانم، توضيح داده شود.
  

• در قبرستان بقيع توصيه مي‌شود، روضه‌ها و توسّلات بر سر قبور مطهر ائمه(ع) خوانده نشود و در جاهاي خلوت قبرستان بقيع كه مزاحمتي هم نيست، روضه و توسّلات انجام شود.
  

فهرست منابع

1. قرآن كريم.
   

2. نهج‌البلاغه.
   

3. الميزان، علامه طباطبايي، چاپ دوم، مؤسسه دارالعلم.
   

4. بحارالانوار، علامه مجلسي، دارالكتب الاسلاميه.
   

5. ميزان الحكمه، محمدي ري شهري، دارالحديث، چاپ اول 1377.

6. با قرآن در سرزمين وحي، محسن قرائتي، نشر مشعر، 1383.

7. حج، محسن قرائتي، مهر، پاييز 1377.

8. حج و حرمين شريفين در تفسير نمونه، مكارم شيرازي، نشر مشعر، دارالحديث، چاپ اول، 1382.

9. مباني حكومت اسلامي، جعفر سبحاني، نشر اميرالمؤمنين(ع)، 62.

10. تبليغ دين از منظر دين، حميد نگارش، زمزم هدايت، 83.

11. پژوهش در تبليغ، محمدتقي رهبر، سازمان تبليغ، 81

12. جنگ رواني و تبليغات، محمد شيرازي، همايش علمي بررسي نقش جنگ.
    

13. تبليغ در قرآن و حديث، محمدي ري شهري، دارالحديث، 1380.

14. سيري در سيرة نبوي، مرتضي مطهري، صدرا، 66.

15. خورشيد اسلام چگونه شكل گرفت، علم الهدي.
    

16. روش دعوت محمد(ص)، علي قائمي، شفق، 1375.

17. دائرة‌المعارف علوم اجتماعي، دكتر ساروخاني، كيهان، 7.

18. لغت نامه دهخدا، علي اكبر دهخدا، دانشگاه تهران، 73.

19. فرهنگ و تهاجم فرهنگي، سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 75.

20. مقدمه‌اي بر جهان بيني‌، مرتضي مطهري، صدرا، بي‌تا.
    

21. مفردات راغب، (معجم مفردات الفاظ قرآن) راغب اصفهاني المكتب‍? المرتضويه.
    

22. حكمت‌ها واندرزها، مرتضي مطهري، صدرا.
    

23. الكامل، ابن اثير، بيروت، 85

24. تفسير نمونه، مكارم شيرازي، دارالكتاب الاسلاميه، 68.

25. الدرالمنثور، سيوطي، دارالمعرف‍?.
    

26. اقرب الموارد، سعيد الخوري، دارالاسو?، 74.

27. فروغ ابديت، جعفر سبحاني، دفتر تبليغات اسلامي، 66.

28. مجموعه آثار، مرتضي مطهري، صدرا، 1372.