بخش 9

فصل هفتم
كشور لبنان

187

مقدمه

   لبنان كشوري كوچك و كوهستاني در غرب آسيا و خاورميانه و در كنار ساحل شرقي
درياي مديترانه است كه پايتخت آن شهر بندري بيروت است و نظر به اين كه بسياري از
زائران ايراني، در اثناي سفر به سوريه، از اين كشور نيز بازديد مي‏كنند، از اين رو لازم بود
توضيحاتي گزيده در مورد اين كشور آورده شود.

هدف

   در اين فصل تلاش شده است تا خواننده با كشور لبنان آشنا شود، چرا كه بسياري از
تورهاي زيارتي سوريه، اقدام به بازديد يك روزه از لبنان مي‏كنند و زايران زيادي پس از
ثبت نام در اين تورهاي يك روزه، صبح بامداد عازم بيروت شده و شبانگاه به دمشق
بازمي‏گردند، لذا در اين فصل تلاش شده است كه توضيحاتي در مورد موقعيت
جغرافيايي لبنان، تقسيمات كشوري لبنان، آب و هواي لبنان، جمعيت لبنان، ساختار قومي
و مذهبي لبنان، قوه مجريه، قوه مقننه، قوه قضائيه، آموزش و آموزش عالي در لبنان،
استان‏هاي لبنان، و بالاخره اماكن زيارتي لبنان داده شود.

هدف‏هاي رفتاري

   آشنايي با كشور لبنان براي كساني كه عازم بازديد يك روزه از اين كشور مي‏شوند
حائز اهميت فراواني است و معمولاً راهنمايان تورهاي زيارتي توضيح چنداني در باره
اين كشور ارائه نمي‏دهند و ارائه اين مطالب مي‏تواند افق ديد زايران را باز نمايد.

موقعيت جغرافيايي لبنان

   لبنان يكي از كوچك‏ترين كشورهاي دنياست كه مساحتي حدود 10452 كيلومتر
مربع دارد. لبنان از شمال و شرق به سوريه و از جنوب به فلسطين اشغالي محدود مي‏شود. طول مرزهاي آن با سوريه 375 كيلومتر و طول مرز آن با فلسطين اشغالي 70 كيلومتر
است. لبنان جايگاه جغرافيايي ويژه‏اي دارد كه از شمال به اروپا و از شرق به آسيا و
كشورهاي عربي و از غرب به آفريقا راه دارد. اين كشور تنها كشور عربي است كه
رئيس‏جمهور آن از طايفه مسيحي مي‏باشد و مسيحيان اين كشور نقش فعال و مؤثري را
در سياست و اقتصاد اين كشور ايفا مي‏كنند.

   واژه لبنان از واژه سامي «لبن» گرفته شده كه داراي معاني متعددي همچون «شير» و
«سفيد» است كه شايد اشاره به كوه‏هاي سرپوشيده از برف لبنان دارد. لبنان تا قبل از
جنگ داخلي 1975 م. كشوري متمول بوده و پايتخت بانكداري جهان عرب محسوب
مي‏شد و تعداد زيادي توريست را جذب خود مي‏كرد تا حدي كه بيروت را به عنوان
پاريس خاورميانه مي‏شناختند و همچنين به دليل قدرت مالي بسيار لبنان را به عنوان
سوئيس خاورميانه مي‏شناختند.

   در سال 1982 م. اسرائيل طي يورش همه‏جانبه‏اي به لبنان حمله كرده و اين كشور را به

189

تصرف خود درآورد، مردم لبنان با تشكيل گروه‏هاي مقاومت به مبارزه با رژيم اشغالگر
و نيروهاي مزدور آنان كه تحت عنوان «نيروهاي لبنان جنوبي» تشكيل داده بود به مبارزه
پرداختند و عاقبت با فداكاري‏هاي جوانان متعهد لبناني، اسرائيل ناچار شد كه در سال 2000 با خفت و خواري از لبنان خارج شود و درحقيقت اولين شكست خود را پذيرا
باشد.

   در 12 ژوئيه 2006 م. اسرائيل براي بار دوم به لبنان حمله كرد، و نيروهاي اسرائيلي از
زمين و هوا و دريا به بمباران شهرهاي بي‏دفاع لبنان پرداختند اما چندي نپاييد كه نيروهاي
آن به علت مقاومت شديد نيروهاي مقاومت اسلامي در منطقه جنوب لبنان زمين‏گير
شده و در عرض سي و سه روز جنگ نتوانستند كه موفقيت‏هاي نظامي چنداني به دست
آورند و ناچار شكست را پذيرفته و بدون هيچ‏گونه دستآوردي از لبنان خارج شوند.

   رودخانه‏هاي مهم لبنان عبارت‏اند از: رودخانه عاصي و رودخانه ليطاني كه در دره
بقاع جريان دارند و رودخانه كلب. رشته‏كوه‏هاي لبنان عبارت‏اند از: رشته‏كوه‏هاي لبنان
شرقي و رشته‏كوه‏هاي لبنان غربي كه ميان اين دو رشته كوه، دره سهل‏البقاع قرار
گرفته‏است.

تقسيمات كشوري لبنان

   لبنان شش استان دارد كه عبارتند از: استان بيروت، استان جبل لبنان، استان شمالي،
استان بقاع، استان نبطيه و استان جنوبي. كه در اين ميان دو استان نبطيه و استان جنوبي در
مرز با اسرائيل قرار دارند.

آب و هواي لبنان

   سرزمين لبنان آب و هواي مديترانه‏اي دارد، هواي سواحل در زمستان‏ها سرد و
باراني و در تابستان‏ها گرم و شرجي است. در نواحي بلندتر به ويژه كوهستان‏ها،
زمستان‏ها با بارش برف همراه است و دماي هوا به زير صفر مي‏رسد. بخش‏هاي ديگر
اين كشور، تابستان‏هاي گرم و خشك دارد.

   اگرچه اكثر مناطق لبنان سالانه شاهد باران‏هاي بسياري است ولي در مناطق خاصي در
شمال شرق لبنان به دليل و جود قله‏هاي مرتفع كه راه ابرهاي بارانزاي مديترانه را سد
مي‏كنند باران زيادي نمي‏بارد.

جمعيت لبنان

   جمعيت لبنان در حدود 3/8 ميليون نفر هستند. حدود 15 ميليون نفر با ريشه لبناني در
جهان زندگي مي‏كند كه بيشترين آنها در برزيل هستند. همچنين آرژانتين، استراليا،
كانادا، كلمبيا، فرانسه، بريتانياي كبير، مكزيك، ونزوئلا و آمريكا نيز داراي جوامع بزرگ
لبناني هستند. حدود 360 هزار پناهنده فلسطيني از سال 1948 با كمك آژانس امداد
سازمان ملل (اونروا) در لبنان اسم خود را ثبت كرده‏اند كه براساس تخمين‏ها از اين تعداد 180 تا 250 هزار نفر در لبنان باقي مانده‏اند. فلسطيني‏ها بخش مهمي از جمعيت لبنان را
تشكيل مي‏دهند كه بسياري از آنها به مقام‏هاي حساس رسيده‏اند اگر چه ممنوعيت‏هاي
دولتي بسياري عليه آنها اعمال شده است. نه تنها فلسطيني‏ها نمي‏توانند در لبنان داراي
ملك و املاك باشند بلكه تا سال 2005 حدود 46 شغل وجود داشت كه آنها

190

نمي‏توانستند عهده‏دار انجام آنها شوند.

ساختار قومي و مذهبي لبنان

   مردم لبنان را گروه‏هاي نژادي و قومي گوناگوني تشكيل مي‏دهند. عرب‏ها 60%،
آشوريان و سرياني‏ها 36% و ارمني‏ها 4%، كردها و يهودي‏ها 1% جمعيت را تشكيل
مي‏دهند. جمعيت لبنان از سه گروه اصلي قومي و مذهبي تشكيل شده است: مسلمانان
شامل طوايف شيعه، سني، علوي و دروزيان و مسيحيان شامل طوايف ماروني‏ها،
ارتدوكس‏ها و ارمني‏ها و كاتوليك‏ها و يهودي‏ها كه اقليت بسيار كوچكي را تشكيل
مي‏دهند.

   از سال 1932 تا به حال هيچ آمارگيري رسمي انجام نشده است كه حساسيت سياسي
در لبنان در مورد تعادل مذهبي را نشان دهد. تخمين زده مي‏شود كه 40 درصد مردم
مسيحي، 30 درصد مسلمان شيعه، 25 درصد مسلمان سني و 5 درصد دروزي هستند. اقليت يهود در مركز بيروت، بيبلس و بمدون زندگي مي‏كنند همچنين جمعيت كوچك (كمتر از 1 درصد) كردها كه به عنوان مهالامي‏ها يا ماردين‏ها شناخته مي‏شوند نيز در لبنان
زندگي مي‏كنند.

زبان

   زبان رسمي لبنان عربي است، اما هر يك از اقليت‏هاي نژادي به زبان خود سخن
مي‏گويند. زبان فرانسه نيز كاربرد دارد. لهجه لبناني يكي از شاخه‏هاي لهجه عربي شامي
است، در كاربرد و تلفظ كلمات با ديگر شاخه‏هاي زبان عربي تفاوت دارد اما به عربي
سوري، فلسطيني و مصري نزديك است. در تلفظ حرف «ج»، «ژ» خوانده مي‏شود. به
جاي «ق»، حرف «ع» و به جاي «ث» نيز «ت» تلفظ مي‏شود. براي مثال كلمه ي كثير به
معناي زياد، كتير. قلب به معناي دل، علب و جديد به معناي تازه، ژديد ادا مي‏گردند.

قوه مجريه

   كشور لبنان جمهوري است و سه مقام ارشد آن براي پيروان طوايف مذهبي خاص
درنظر گرفته شده‏اند. رئيس جمهوري بايد مسيحي ماروني و نخست‏وزير بايد مسلمان
سني و رئيس پارلمان بايد مسلمان شيعه باشد. اين ترتيب قسمتي از ميثاق ملي
نانوشته‏است كه در سال 1943 در ملاقاتي بين اولين رئيس جمهور لبنان (يك ماروني) و
اولين نخست‏وزير لبنان (يك سني) حاصل شد، اگرچه اين توافق در قانون اساسي لبنان تا
سال 1990 به دنبال توافق طائف رسمي نشد. اين ميثاق شامل قول و قرار مسيحيان بود
مبني بر اينكه به دنبال جلب حمايت فرانسه نباشند و وجهه عربي لبنان را قبول داشته
باشند و همچنين مسلمانان نيز تعهد كردند تا مشروعيت استقلال و دولت لبنان و همچنين
مرزهاي اين كشور در سال 1920 را قبول داشته باشند و براي اتحاد با سوريه تلاش نكنند.

   قانون اساسي لبنان به مردم اين حق را مي‏دهد تا دولت خود را عوض كنند. با اين حال
از اواسط دهه 1970 تا انتخابات پارلماني 1992 جنگ داخلي لبنان از اجراي حقوق
سياسي ممانعت به عمل آورد. طبق قانون اساسي انتخابات مستقيم هر چهار سال يك بار
بايد برگزار شود. آخرين انتخابات پارلماني بعد از ترور نخست‏وزير حريري انجام شد و
معادله قدرت با پيروزي مخالفان حضور سوريه در لبنان و تصاحب اكثر كرسي‏هاي

191

پارلمان توسط آنها شاهد تغييرات بسياري بود. تركيب پارلمان براساس هويت مذهبي و
قومي و برخلاف مسائل ايدئولوژيكي شكل گرفته است. پيمان طايف با پايان دادن
جنگ داخلي تقسيمات كرسي‏هاي پارلمان را تغيير داد.

   آخرين انتخابات رياست جمهوري در سال 1998 انجام شد. رئيس جمهور
نخست‏وزير را با پيشنهاد پارلمان منصوب مي‏كند. پارلمان رئيس جمهور را براي يك
دوره شش ساله انتخاب مي‏كند. انتخاب مجدد يك رئيس جمهور براي دوره‏اي ديگر
ممنوع است. دوره رياست جمهوري الياس هراوي كه بايد در سال 1995 تمام مي‏شد
براي سه سال ديگر تمديد شد. اين اتفاق براي اميل لحود نيز افتاد و دوره‏اش تا سال 2007 تمديد شد. در حال حاضر رئيس‏جمهور لبنان آقاي ميشل سليمان است كه قبلاً
رئيس ستاد مشترك ارتش لبنان بوده است. نخست‏وزير لبنان در حال حاضر آقاي فواد
السنيوره است.

قوه مقننه

   پارلمان لبنان 129 كرسي دارد. دوره نمايندگي به مدت چهار سال مي‏باشد. لبنان
حزب‏هاي سياسي زيادي دارد ولي آنها نقش مهمي در سيستم پارلمان ندارند. اثر آنها
در عمل منافع فرقه‏اي را درنظر مي‏گيرند. ليست نامزدهاي انتخاباتي اغلب براساس حوزه
انتخاباتي با مذاكره ميان رهبران محلي طوايف، گروه‏هاي مذهبي و احزاب سياسي شكل
مي‏گيرند. اين ائتلاف‏هاي پراكنده تنها براي انتخابات شكل مي‏گيرند و به ندرت گروهي
منسجم در پارلمان را تشكيل مي‏دهند. اخيرا پارلمان لبنان به دو گروه تقسيم شده است. گروه 14 مارس شامل حزب جريان آينده به رهبري سعد حريري، حزب سوسياليست
دروزيان به رهبري وليدجنبلاط، حزب فالانژ به رهبري سمير جعجع و گروه أمين جميل،
گروه دوم گروه 8 مارس است كه شامل حزب‏اللّه‏ به رهبري سيد حسن نصراللّه‏، حزب أمل
به رهبري نبيه بري، وحزب جريان ملي آزاد به رهبري ميشل عون و گروه دروزي طلال
ارسلان و جبهه عمل اسلامي. در روز يكشنبه 17 خرداد 1388 انتخابات پارلمان لبنان
برگزار شد و در اين انتخابات جريان 14 مارس با كسب 71 كرسي توانست اكثريت را
احراز نمايد. در اين انتخابات جريان 8 مارس، شامل حزب‏اللّه‏ و هوادارنش توانست 57 كرسي را به دست آورد.

قوه قضائيه

   سيستم قضايي لبنان براساس قانون فرانسه تدوين شده است. هيئت منصفه در
دادگاه‏ها استفاده نمي‏شوند. سيستم دادگاهي لبنان از سه سطح تشكيل شده است كه
عبارتند از: دادگاه بدوي، دادگاه استيناف و دادگاه نقض رأي. همچنين دادگاه‏هاي
مذهبي وجود دارند كه در مسايل شرعي طوايف خويش نظير: قوانين ازدواج، طلاق و
وراثت حق قضاوت دارند. به علاوه لبنان داراي سيستمي از دادگاه‏هاي نظامي است كه به
جرايمي همچون جاسوسي، خيانت به وطن و ديگر جرايم كه مربوط به امنيت ملي
رسيدگي مي‏كند. اين دادگاه‏هاي نظامي از سوي سازمان‏هاي حقوق بشر از جمله سازمان
بين‏المللي عضو بين‏المللي مورد انتقاد قرار گرفته‏اند.

آموزش و آموزش عالي در لبنان

   دو وزارتي كه از اول براي آموزش در لبنان تشكيل شدند شامل وزارت آموزش و

192

تحصيلات عاليه و آموزش فني و حرفه‏اي بودند و در سال 1946 و بعد از اعلام استقلال
در 26 نوامبر دولت لبنان برنامه آموزشي قديم را كه از فرانسه گرفته شده بودند، تغيير داد
و برنامه‏هاي جديد را در دستور كار قرارداد و زبان عربي را به عنوان زبان اصلي به تمامي
مدارس لبنان وارد و استفاده از آن را در تمامي مقاطع تحصيلي اجباري كرد. همچنين
دولت به دانش‏آموزان اجازه داد تا زبان دلخواه خود (فرانسه، انگليسي و ...) را به عنوان
زبان دوم ياد بگيرند. در سال 1975 لبنان يكي از بالاترين آمار سواد را در ميان كشورهاي
عربي در اختيار داشت. بيش از 80 درصد مردم توان خواندن و نوشتن داشتند. و در حال
حاضر لبنان هنوز با آمار 88 درصد سواد در ميان كشورهاي عربي در بالاترين رده قرار
دارد.

1. مدارس لبنان

   مدارس لبنان به سه رده تقسيم مي‏شوند: مدارس خصوصي، عمومي و
نيمه‏خصوصي، مدارس عمومي تحت اختيار وزارت آموزش و پرورش بوده و رايگان
هستند و منابع مالي آنها از طريق ماليات تأمين مي‏شود. وزارت آموزش و پرورش تمامي
كتاب‏هاي مورد نياز هر سطح تحصيلي را با قيمت پايين و يا رايگان تهيه مي‏كند. مدارس
نيمه خصوصي كه اكثرا محلي هستند و بخشي از هزينه‏هاي خود را از مردم گرفته و
باقيمانده هزينه را دولت از طريق يارانه تأمين مي‏كند. مدارس خصوصي نيز مدارسي
هستند كه تمامي هزينه‏هاي آنان از طرف مردم تأمين مي‏شود. تمامي مدارس ملزم هستند
كه برنامه تحصيلي مصوب وزارت آموزش و پرورش را دنبال كنند. مدارس خصوصي
مجازند دروس ديگري را پس از كسب موافقت وزارت آموزش و پروش اضافه كنند. مدارس عمومي شامل 192 دبيرستان و 1125 مدرسه ابتدايي مي‏شوند كه در اين ميان 16 دبيرستان مختلط هستند. در مدارس ابتدايي 238556 دانش‏آموز ثبت نام كرده‏اند و 24463 معلم در آن‏ها تدريس مي‏كنند. تعداد دانش آموزان هر كلاس در مدارس
خصوصي 15 نفر و در مدارس عمومي 40 نفر است.

   دانش‏آموزان سه مقطع تحصيلي را پشت سر مي‏گذراند كه عبارتند از: مقطع ابتدايي
به مدت شش سال، مقطع راهنمايي به مدت سه سال، مقطع دبيرستان به مدت سه سال،
دانش‏آموزان پس از موفقيت در امتحانات مدرك ديپلم را در يكي از چهار رشته
تحصيلي دريافت مي‏كنند.

   تمامي اين سه مقطع تحصيلي رايگان بوده و براي عموم اجباري هستند. ولي اخيرا
مسئله اجبار تحصيل جدي گرفته نمي‏شود و برنامه‏هايي براي تغيير آن در آينده درنظر
گرفته شده‏است.

2. تحصيلات عالي

   بعد از دبيرستان، دانش‏آموزان مي‏توانند به تحصيل در دانشگاه، كالج، مؤسسات يا
هنرستان‏هاي عالي ادامه دهند. مدت تحصيل در هر كدام از مراكز فوق‏الذكر، فرق
مي‏كند. لبنان 21 دانشگاه دارد كه دانشگاه آمريكايي بيروت، دانشگاه آمريكايي لبنان و
دانشگاه نوتردام در بيروت از نظر بين‏المللي شناخته شده‏اند. دانشگاه آمريكايي بيروت
اولين دانشگاه انگليسي زبان بود كه در لبنان گشايش يافت در حالي كه اولين دانشگاه
فرانسوي دانشگاه سنت جوزف بود. دانشگاه‏هاي لبنان به دو روش عمومي و خصوصي

193

اداره مي‏شوند و تدريس در آن‏ها به زبان‏هاي عربي، فرانسه و انگليسي مي‏باشد.

   در دانشگاه‏هاي انگليسي زبان محصلاني كه از دبيرستان هايي فارغ‏التحصيل شده‏اند
كه زبان انگليسي را ياد مي‏داده‏اند وارد سطح اول دانشگاه مي‏شوند تا مدرك معادل
ديپلم را از وزارت تحصيلات عاليه لبنان دريافت كنند. اين دوره آنها را مجاز به ادامه
تحصيل در مقاطع بالاتر مي‏كند. اين محصلان ملزم هستند كه قبلاً براي ورود به كالج
مدرك SAT I و SAT II را به جاي مدرك موفقيت در امتحانات رسمي را گرفته باشند. از سويي ديگر محصلاني كه از مدارسي فارغ‏التحصيل شده‏اند كه مطابق با سيستم
آموزشي لبنان كار كرده‏اند مستقيما وارد دوره سال دوم دانشگاه مي‏شوند. اين محصلان
بايد مدرك SATI و نه مدرك SAT II را گرفته باشند.

استان‏هاي لبنان

   1. استان بيروت

   استان بيروت تنها استان لبنان است كه از يك شهرستان و يك شهر تشكيل شده است. مركز آن شهر بيروت است. مساحت اين استان 8/19 كيلومتر مربع است و با وجود
كوچك بودنش مهم‏ترين استان لبنان بشمار مي‏رود.

   2. استان جبل لبنان

   استان جَبَل لُبنان يكي از استان‏هاي كشور لبنان است. مركز اين استان شهر بعبدا است. بيشتر جمعيت اين استان را مسيحيان تشكيل مي‏دهند. اقليت بزرگي از مسلمانان و
دروزها نيز در اين استان ساكنند. اين استان شش شهرستان دارد كه عبارتند از: بعبدا،
عاليه، متن، كسروان، شوف و جبيل.

   3. استان شمالي لبنان

   استان شمالي يكي از استان‏هاي لبنان است كه مركز آن شهر طرابلس است. اين استان
از هفت بخش تشكيل شده كه عبارتند از: زغرتا، بترون، طرابلس، هلبا، بشاري، آميون،
مينيه دنيه.

   4. استان بقاع

   استان بقاع يكي از استان‏هاي لبنان است كه 000/750 نفر جمعيت دارد. اين استان از
پنج بخش تشكيل شده كه عبارتند از: بعلبك، راشيا، بقاع غربي، زال و هرمل. مركز اين
استان شهر بعلبك مي‏باشد.

   5. استان نبطيه

   نَبَطيه يكي از استان‏هاي كشور لبنان است. اين استان در بخش‏هاي مياني و جنوبي
لبنان قرار گرفته است. مساحت آن 1058 كيلومتر مربع و داراي 129 شهر و روستا است. سطح استان از كوه و تپه پوشيده شده است. شهرهاي اصلي آن عبارت‏اند از: نبطيه، بنت
جبيل و الخيام. مركز اين استان شهر نبطيه است.

   استان نبطيه به چهار شهرستان و 115 بخش تقسيم شده است كه چهار شهرستان آن
عبارتند از شهرستان نبطيه با 38 بخش، شهرستان حاصبيا با 19 بخش، شهرستان مرجعيون
با 26 بخش و شهرستان بنت جبيل با 36 بخش.

194

   6. استان جنوب لبنان

   استان جنوب، يكي از استان‏هاي لبنان است. اين استان 000/360 نفر جمعيت و 000/20 كيلومتر مربع مساحت دارد. مركز آن شهر صيدا است و پست‏ترين نقطه آن
منطقه‏اي هم‏سطح دريا و بلندترين نقطه آن 000/10 متر ارتفاع دارد. اين استان سه بخش
دارد كه عبارتند از: صيدا، جزين و طيره.

مراقد و زيارتگاه‏هاي لبنان

   در كشور لبنان زيارتگاه‏هاي زيادي وجود ندارد، برخي از مهم‏ترين زيارت‏گاه‏هاي
اين كشور عبارتند از:

   1. مرقد نبي شيث (عليه السلام)

   اين مرقد در شهرك نبي شيث در استان بقاع قرار دارد، تاريخ بناي اين آرامگاه
براساس اسناد وقف موجود در آن، به هزار سال قبل بازمي‏گردد. شهر نبي شيث بر دامنه
غربي سلسله جنال شرقي لبنان واقع شده و در شرق آن دو شهرك جنتا و يحفوفا و در
غرب آن دو شهرك سفري وحوش النبي قرار دارند. شهرك نبي شيث 1200 متر از سطح
دريا ارتفاع دارد و فاصله آن تا بيروت 70 كيلومتر است و جمعيت آن بالغ بر دوازده هزار
نفر است. ساليانه هزاران نفر براي زيارت مرقد نبي شيث از اين شهر بازديد مي‏كنند. نبي‏شيث فرزند حضرت آدم و وارث وي بوده است و آرامگاه وي بارها ترميم و
بازسازي شده است و امروزه اين مرقد از جلال و زيبايي خاصي بهره‏مند است. كلمه
شيث، كلمه‏اي سرياني به معناي بخشش، كه علت تسميه مذكور اين است كه خداوند
شيث را بعد از كشته شدن هابيل در سن 130 سالگي به حضرت آدم عطا فرمود. برخي
فلاسفه شيث را همان آغاثاذيمون يوناني دانسته‏اند. شيث اولين نفري است كه بعد از
حضرت آدم به تعليم حكمت و ضروريات شريعت پرداخت و كتابي بر وي نازل گشت. بر اساس تورات، شيث سومين فرزند آدم و حوّا پس از هابيل و قابيل است و تنها فرزند
ديگر آدم و حوا كه نامش در كتاب پيدايش تورات ذكر شده است. با استناد به تورات،
شيث پس از قتل هابيل توسط قابيل متولّد گشت و حوّا او را جانشيني براي هابيل دانست. نام فرزند شيث در تورات، انوش است.در مجموع شيث 912 سال عمر نمود و صاحب
فرزندان بسياري شد. نام شيث در قرآن نيامده است امّا در احاديث و روايات اسلامي، نام
شيث به عنوان يكي از پيامبران در اسلام ذكر شده است.

   همچنين در اين شهر مقام ابوالفضل العباس (عليه السلام) قرار دارد و در اين شهر مرقد شهيد
سيد عباس موسوي دبير كل قبلي حزب‏اللّه‏ نيز قرار دارد.

195

   2. مرقد خوله دختر امام حسين (عليه السلام)

   اين آرامگاه در مدخل جنوبي شهر بعلبك و در نزديكي قلعه رومي‏ها در بعلبك
واقع شده است. پس از شهادت امام حسين (عليه السلام) كاروان اسراي اهل بيت (عليه السلام) پس از عبور
از شهرهاي حماه و حمص وارد شهر بعلبك شدند و مردم شهر كه گمان مي‏كردند اسرا،
خارجي هستند، پس از آگاهي از واقعيت، بر عليه حكومت يزيد قيام كردند و لشكريان
يزيد ناچار شدند كه اسرا را به سرعت از دروازه باب الشام خارج كرده و رهسپار شام
شوند و در همين محل بود كه خوله دختر امام حسين (عليه السلام) كه سه سال سن داشت
درگذشت و امام زين‏العابدين او را در همان محل به خاك سپرد و اين قبر براي ساليان
سال از ديد مردم دور ماند تا اين كه عاقبت صاحب باغي كه ثبر خوله در آن قرار داشت،
آن حضرت را در خواب ديد كه به او گفت: من خوله دختر امام حسين هستم كه در فلان
جاي باغ مدفون هستم و از او درخواست كرد كه مسير جوي آب را كه از بالاي قبر او
مي‏گذشت تغيير دهد، اما باغبان توجهي به اين خواب نكرد، و هنگامي كه اين خواب
چند بار تكرار شد، باغبان خبر آن را به يكي از افراد خاندان آل مرتضي رساند و تعدادي
از افراد اين خاندان به باغ مذكور رفته و اقدام به كندن زمين كردند و با جسد دختر بچه‏اي
مواجه شدند كه تازه مانده بود.

   پس قبر او را از مسير جوي آب دور كرده و بر بالاي قبر او گنبد كوچكي بنا كردند. چون خبر به مردم منطقه رسيد گروه گروه براي زيارت آن آمدند و مخصوصا زيارت
آرامگاه وي در روز عاشورا مرسوم گرديد و علاوه بر لبناني‏ها، بسياري از شيعيان ساير
كشورها نيز به زيارت آرامگاه وي روي آوردند. اين آرامگاه بارها و بارها تجديد بنا

196

شده و در كنار آن دختر سروي قرار دارد كه قطر آن بالغ بر دو متر بوده و گويند آن را امام
زين‏العابدين (عليه السلام) كاشته است.

   3. مرقد نبي‏اللّه‏ ايلا (عليه السلام)

   اين آرامگاه بر روي بلندترين تپه بقاع ميانه و در وسط شهركي به نام شهرك نبي‏اللّه‏
ايلا قرار دارد و اطراف آن را باغ‏ها و بستان‏هاي متعدد فراگرفته است. بناي آرامگاه،
ساختماني نوساز و زيبا است كه در آن مكاني براي استراحت زائران و كشتارگاهي براي
كشتار دام قرباني ساخته شده است. در مورد نبي ايلا اطلاعات چنداني وجود ندارد و
برخي را اين گمان است كه وي يكي از پيامبران بني‏اسرايئل است اما حقيقت امر اينست
كه نام وي در تورات نيامده است.

   4. مرقد نبي‏اللّه‏ بنيامين (عليه السلام)

   بنيامين يكي از پيامبران بني‏اسرائيل و فرزند حضرت يعقوب و برادر كوچك
حضرت يوسف است، اين پيامبر در لبنان به «محيبيب» معروف است و معني آن «دوستي
داشتني» است و علت اين تسميه از آن رو است كه بعد از گم شدن يوسف، حضرت
يعقوب (عليه السلام) علاقه فراواني به بنيامين ابراز نموده و او را از خود دور نمي‏كرد. آرامگاه
حضرت بنيامين در روستاي مرزي محيبيب در شهرستان مرجعيون و در فاصله 115 كيلومتري بيروت و در نزدكي شهرهاي ميس الجبل و بليدا قرار دارد. آرامگاه وي از
قديم‏الايام مورد توجه زائران بوده و در نيمه شعبان و روز اربعين زائران به سوي آرامگاه
وي سرازير مي‏شوند و به نظر مي‏رسد كه تاريخچه اين آرامگاه به دو هزار و پانصد سال
پيش بازمي‏گردد.

197

   5. آرامگاه صديق

   اين آرامگاه در شرق شهرك «تبنين» در جبل عامل قرار دارد و در لبنان به آرامگاه
صديَق معروف است و نام وي سيد علي صائغ حسيني است كه يكي از شاگردان بارز
شهيد ثاني بوده و بر روي سنگ گور وي چنين نوشته شده است: «اين قبر سيد جليل عالم
و يگانه روزگار و فاضل دوران و فقيه اهل بيت (عليه السلام) ، سيد علي مشهور به صائغ حسيني كه
در شب سه شنبه يازدهم رجب سال 980 هجري قمري وفات نمود». قابل ذكر است كه
نام اين روستا در منابع مختلف به نام صديق آمده است و مورد توجه ساكنان مسلمان و
مسيحي منطقه مي‏باشد.

   در سال 1978 م. انقلابيون فلسطيني در اين محل مستقر شده وان را به پايگاهي برعليه
اسرائيل تبديل كردند، ولي در ماه مارس 1978 م. هواپيماهاي اسرائيلي آن را بمباران
كردند و درخت تنومندي را كه در كنار آن قرار داشت از بين بردند، ولي اهالي مجددا
اقدام به بناي جديد نمودند و ساختمان آن را به شكل مستطيل و شبيه آرامگاه حضرت
بنيامين ساختند. در گذشته جوانان منطقه در روزهاي عيد غدير در اين محل حاضر و
مراسم شادماني برپا مي‏كردند كه اين مراسم تا اوايل دهه پنجاه ميلادي در محل مذكور
برپا مي‏شده است.

   مقدسي در كتاب احسن‏التقاسيم در باره اين شهر چنين مي‏گويد: «كوه صديق، نام
منطقه‏اي بين صور و بانياس و بيت‏المقدس است، و در آن مسجدي وجود دارد كه در

198

روز نيمه شعبان خلق كثيري از شهرهاي اطراف در آن گرد مي‏آيند، و نماينده سلطان نيز
در اين مراسم حضور مي‏يابد».⁽¹⁾

   در كتاب تاريخ تبنين درباره مقام صديق چنين آمده است: «قبر صديق منسوب به
شمعون صديق بني‏اسرائيل، ومحمد حجازي در كتاب جبل عامل در دوران صليبي اظهار
مي‏كند كه تبنين در گذشته روستايي يهودي‏نشين به نام شونم بوده و نام آن در تورات
آمده است و در حدود سيصد نفر شكنه داشته است.⁽²⁾

   ظاهرا در آرامگاه مذكور قبر شيخ نورالدين علي بن عبدالعالي عاملي معروف به
محقق ميسي نيز قرار داشته است اما قبر وي در بمباران سال 1978م هواپيماهاي اسرائيلي
از بين رفته، وپس از بازسازي اثري از آن برجاي نمانده است.⁽³⁾

   6. مقام راس الحسين (عليه السلام)

   مسجد راس الحسين در شهرك راس العين در نزديكي بعلبك قرار دارد و با توجه به
اين كه قافله اسراي كربلا در هنگام ورود به سرزمين شام از شهر بعلبك نيز گذشتند، اين
امر باعث شده است كه آثاري از اهل بيت (عليه السلام) در اطراف شهر بعلبك لبنان وجود داشته
باشد. مسجد رأس الحسين همچنين به مسجد معلق نيز معروف است و بر بقاياي معبدي
قديمي ساخته شده است و گويند كه اين مسجد در سال 61 قمري توسط اهالي بعلبك به
منظور زنده نگهداشتن خاطره شهادت امام حسين ساخته شده است، چرا كه در آغاز
اهالي شهر بعلبك از شنيدن خبر دستگيري خوارج خوشحال شدند، اما هنگامي كه
حضرت زينب (عليها السلام) و امام زين العابدين (عليه السلام) حقايق را براي آنان آشكار كردند، برعليه
سربازان يزيد شوريدند و درخواست كردند كه سرهاي شهدا را به آنان تحويل دهند، اما
سربازان يزيد از اين خواسته سرپيچي نموده وبه همراهي اسرا راهي شام شدند، و اهالي
بعلبك به منظور يادبود شهادت امام حسين (عليه السلام) مسجد راس الحسين (عليه السلام) را در همان
جايي كه سرهاي شهدا را گذاشته بودند، بنا كردند.

   7. مرقد شيخ كفعمي

   شيخ ابراهيم بن علي كفعمي، يكي از برزگان علماي شيعه است كه آرامگاه وي در
شهر جبشيت در جبل عامل قرار دارد و بر روي سنگ قبر وي چنين نوشته شده است: «اين قبر شيخ ابراهيم بن علي كفعمي رحمه اللّه‏ است». شيخ كفعمي در سال 840 قمري در
روستاي «كفر عيما» در لبنان به دنيا آمد و پدرش شيخ علي كفعمي يكي از علماي بزرگ
شيعه در لبنان به شمار مي‏رفت. شيخ كفعمي پس از گذراندن مقدمات تحصيل راهي
حوزه‏هاي علمي در عراق شد و سال‏ها به تحصيل و كسب عمل پرداخت و تأليفات
زيادي نگاشته و شاگردان بسياري پرورش داد. شيخ كفعمي در حدود 65 سال عمر كرد و
تمامي عمر شريف خود را در تعليم و تعلم و نگارش گذراند و آثار علمي وي بالغ بر 49 كتاب مي‏باشد. وي عاقبت در اواخر عمر به زادگاه خود برگشت و در همان‏جا درگذشته و
به خاك سپرده شد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- المقدسي، احسن‏التقاسيم في معرفه الاقاليم، ص 188.

2- صالح، حسن محمد، تاريخ تبنين، چاپ اول، بيروت، بي‏نا، ص 26.

3- همان منبع، ص 103.

199

خلاصه فصل هفتم

   لبنان كشور كوچك و كوهستاني در غرب آسيا و خاورميانه و در كنار ساحل شرقي
درياي مديترانه است. پايتخت اين كشور شهر بيروت است. كشور لبنان كشوري
توريستي است كه ساليانه هزاران جهانگرد عازم اين كشور مي‏شوند. آب و هواي معتدل
مديترانه‏اي و جنگل‏هاي كوهستاني زيبا و دلپذير و چشمه‏هاي آب معدني و آب گرم
فراوان و غارهاي بلند و حاوي ستون‏هاي كچي و نمكي و ده‏ها اثر باستاني قديمي و
ساحل طولاني و بازارهاي متعدد، همه و همه از جاذبه‏هاي ديدني اين شهر به شمار
مي‏روند.

   مراقد مذهبي در اين كشور عبارتند از: مرقد نبي شيث، مرقد خوله دختر امام حسين،
مقام (عليه السلام) راس الحسين در بعلبك، مرقد نبي‏اللّه‏ ايلا و مرقد نبي‏اللّه‏ بنيامين و آرامگاه
صديق و آرامگاه شيخ كفعمي.

201

مجموعه سؤالات كتاب

1. همسايگان سوريه را نام ببريد؟

2. مساحت سوريه و آمار جمعيت آن بر حسب آمارگيري سال 2007 م. را ذكركنيد؟

203

3. مهم‏ترين رودخانه‏هاي سوريه را نام ببريد؟

4. مهم‏ترين كوه‏هاي سوريه را نام ببريد؟

5. كردهاي سوريه در كدام شهرها سكونت دارند؟

6. دروزيان كيستند؟

7. سوريه چند استان دارد؟ پنج استان را نام ببريد؟

8. شهرك زينبيه جزو كدام استان سوريه به شمار مي‏رود؟

9. مشهد الحسين يا مسجد النقطه در كدام استان قرار دارد؟

10. روستاي قرداحه، محل تولد آقاي حافظ اسد در كدام استان قرار دارد؟

11. هخامشيان چند سال بر سوريه حكومت كردند؟

12. غساني‏ها چند سال بر سوريه حكومت كردند؟

13. آخرين پادشاه غساني كه بر سوريه حكومت مي‏كرد چه نام داشت و براي چه به
امپراتوري بيزانس پناهنده شد؟

14. يكي از حكومت‏هاي شيعه كه بر سوريه حكمراني نمود را نام ببريد؟

15. سوريه در چه سالي به تصرف فرانسه درآمد و در چه سالي مستقل شد؟

16. آقاي بشار اسد در چه سالي به رياست جمهوري رسيد؟

17. جبهه ملي پيشرو در سوريه از چند حزب تشكيل شده است؟

18. ميزان توليد ساليانه نفت در سوريه چقدر است؟

19. بنادر مهم سوريه را نام ببريد؟

20. فرودگاه‏هاي بين‏المللي سوريه را نام ببريد؟

21. واحد پول سوريه چيست و ارزش برابري آن با ريال ايران ودلار آمريكا چقدر
است؟

22. مهم‏ترين دانشگاه‏هاي دولتي سوريه را نام ببريد؟

23. نام ارامي شهر دمشق چيست؟

24. در چه سالي دمشق به تصرف رومي‏ها درآمد؟

25. سرزمين شام در چه سالي به تصرف مسلمانان درآمد و رهبري لشكر مسلمانان
برعهده چه كسي بود؟

26. سرزمين شام در چه سالي به تصرف امپراتوري ثماني درآمد؟

27. تاريخ استقلال سوريه از فرانسه را بنويسيد؟

28. سه محله از محلات معروف دمشق را بنويسيد؟

29. مسجد اموي قبل از ورود مسلمان چه بوده است؟

30. وجه تسميه بازار حميديه را بنويسيد؟

31. بازار درويشيه كجا قرار دارد؟

32. جمعيت دمشق بنا به آمار سال 2004 م. چقدر است؟

33. سه دروازه از دروازه‏هاي قديمي دمشق را نام ببريد؟

34. نام همسر حضرت زينب (عليها السلام) چيست و در كجا مدفون است؟

35. نام قديمي زينبيه چيست؟

36. قديمي‏ترين كتابي كه شهادت حضرت رقيه (عليها السلام) را ذكر كرده است چه نام دارد؟

37. مقام راس الحسين (عليه السلام) در كجا قرار دارد؟

38. مقام سرهاي مطهر شهداي كربلا (عليه السلام) در كجا قرار دارد؟

204

39. غار منسوب به هابيل و قابيل در كجا قرار دارد؟

40. در غار اربعين چه اتفاقي افتاده است؟

41. غار اصحاب كهف در چند منطقه احتمال داده شده است؟ نام ببريد؟

42. مسجد اموي تا زمان كدام خليفه اموي محل عبادت مسيحيان نيز بود؟

43. وليد ماليات چند سال را خرج بناي مسجد كرد؟

44. مسجد اموي چند گلدسته دارد، نام ببريد؟

45. در مسجد اموي گنبد عقاب چرا به اين نام ناميده شده است؟

46. گنبد خزانه چرا بدين نام ناميده شده است؟

47. مساحت قلعه دمشق چقدر است؟

48. كتابخانه ظاهريه را چه كسي ساخته است؟

49. مهم‏ترين كتاب‏هاي شيخ محي‏الدين ابن العربي چيست؟

50. صلاح‏الدين ايوبي كيست؟ و مقبره او در كجاست؟

51. قبر دكتر شريعتي در كجا قرار دارد؟

52. مدرسه نوريه كبري را چه كسي ساخته است؟

53. حمام نورالدين شهيد در كجا قرار دارد؟

54. تكيه سليمانيه را چه كسي ساخته است؟

55. موزه ملي دمشق چند بخش دارد؟

56. موزه سنن و هنرهاي مردمي سوريه در كجا قرار دارد؟

57. موزه خط عربي در كجا قرار دارد؟

58. در موزه جنگي سوريه چه چيزهايي وجود دارد؟

59. مهم‏ترين پارك‏هاي دمشق را نام ببريد؟

60. نام يوناني شهر حلب چيست؟

61. حلب در حال حاضر چند دروازه دارد؟

62. مسجد اموي حلب به وسيله چه كسي ساخته شده است؟

63. مشهد السقط در حلب، محل دفن چه كسي است؟

64. مشهد الحسين يا مسجد نقطه چرا بدين نام ناميده شده است؟

65. معروف بن جمر كه بوده است؟

66. قبر حضرت زكريا (عليه السلام) در كجاي حلب است؟

67. قلعه حلب شش بخش دارد اين بخش‏ها را نام ببريد؟

68. بيمارستان نوري حلب توسط چه كسي و در چه سالي ساخته شده است؟

69. مسجد توته در حلب در چه سالي بنا شده است؟

70. شيخ شهاب‏الدين سهروردي در چه سالي به شهادت رسيد؟

71. حجربن عدي كيست و در چه سالي به شهادت رسيد؟

72. آرامگاه عمار ياسر در كجا است؟

73. سكينه دختر حضرت علي (عليه السلام) در كجا مدفون است؟

74. حزقيل كيست؟

75. محمد بن ابي حذيفه كيست و در كجا مدفون است؟

76. مرقد منسوب به مقداد بن اسود در كجا است؟

77. قلعه الحصن به چه شهري نزديك است و چقدر فاصله دارد؟

205

78. نام رومي قلعه سليمان چيست؟

79. قلعه صلاح‏الدين در چه سالي به وسيله صلاح‏الدين ايوبي فتح شد؟

80. قلعه يحمور در كجا قرار دارد؟

81. سه تمدن باستاني سوريه را نام ببريد؟

82. سنگ نوشته الفباي اوليه بشري متعلق به كدامين تمدن سوريه بوده است؟

83. آفاميا توسط چه كسي بنا شده است و علت اين تسميه چيست؟

84. مساحت لبنان چقدر است؟

85. لبنان چند استان دارد، چهار استان را نام ببريد؟

86. سه زيارتگاه از زيارتگاه‏هاي لبنان را نام ببريد؟

207

فهرست منابع

1. ابراهيم، علي عزيز، العلويون، بين الغلّو والفلسفه والتصوّف والتشيع، چاپ اول، بيروت،
موسسه الاعلمي، 1995 م.

2. ابن ابي طي، يحيي بن حميدة الغساني الحلبي، الشهير، معادن الذهب في تاريخ حلب،
چاپ اول، دمشق، [بي تا].

3. ابن اثير، عزالدين ابي الحسن علي بن عبدالكريم، اسد الغابه في معرفه الصحابه، چاپ
اول، بيروت، دار احياء التراث العربي.

4. ابن اثير، عزالدين ابي الحسن علي بن عبدالكريم، الكامل في التاريخ، چاپ اول،
بيروت، دار صادر، 1965 م.

5. ابن اعثم كوفي، احمد بن احمد، الفتوح، چاپ اول، بيروت، دارالكتب العلميه، 1406 قمري.

6. ابن اسحق، محمد، السيره النبويه، چاپ اول، بيروت، دار الكتب العلميه، 2004 م.

7. ابن بطوطه، ابوعبداللّه‏ محمدبن ابراهيم، الرحله، چاپ اول، بيروت، دار الكتاب
العربي، [بي تا].

8. ابن بكار، زبير، نسب قريش، تحقيق ليفي بردسال، چاپ دوم، مصر، دار المعارف، [بي
تا].

9. ابن حوراني، عثمان بن احمد، زيارات الشام، دمشق، مكتبه الغزالي، 1981 م.

10. ابن حزم اندلسي، علي بن احمد بن سعيد، جمهره انساب العرب، تحقيق ليفي
بروفنسال، چاپ اول، مصر، دار المعارف، 1869 م.

11. ابن حجر عسقلاني، احمد بن علي، الاصابه في تمييز الصحابه، چاپ اول، بيروت، دار
الكتب العلميه، [بي تا].

12. ابن حجر عسقلاني، احمد بن علي، تهذيب التهذيب، چاپ اول، حيدر آباد دكن، 1325 ق.

13. ابن جوزي، يوسف بن حسام‏الدين، تذكره خواص الامه في معرفه الائمه، چاپ
سنگي، 1285 قمري.

208

14. ابن جبير، محمدبن احمد، الجامع الاموي بدمشق، تحقيق محمد مطيع الحافظ، چاپ
اول، بيروت، دار ابن كثير، 1405 قمري.

15. ابن خياط، خليفه، تاريخ ابن خياط، چاپ دوم، دمشق، دار القلم، 1397 قمري.

16. ابن طاوس، علي بن موسي بن جعفر، الملهوف علي قتلي الطفوف، تحقيق فارس
حسون، چاپ اول، تهران، دار الاسوه للطباعه والنشر، 1417 قمري.

17. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، چاپ اول، بيروت، دار احياءالتراث
العربي، 1416 قمري.

18. ابن عبدالبر، ابوعمر يوسف بن عبداللّه‏، الاستيعاب في معرفه الاصحاب، مصر، مطبعه
مصطفي، 1358 قمري.

19. ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفريد، تحقيق عبدالحميد استرحيني، چاپ
سوم، بيروت، دار الكتب العلميه، 1407 قمري.

20. ابن عبدالهادي، يوسف، ثمار المقاصد في ذكر المساجد، تحقيق محمد اسعد، چاپ
اول، بيروت، مكتبه لبنان، 1361 قمري.

21. ابن عساكر، علي بن حسن، تاريخ مدينه دمشق، چاپ اول، دمشق، مجمع اللغه العربيه، 1398 قمري.

22. ابن عماد حنبلي، ابوالفلاح الحي، شذرات الذهب في اخبار من ذهب، بيروت، دار
الفكر، 1399 قمري.

23. ابن كثير، ابوالفداء اسماعيل بن عمر، البدايه والنهايه في التاريخ، چاپ اول، مصر،
مطبعه السعاده، 1351 قمري.

24. ابن سعد، ابوعبداللّه‏ محمد بن سعد، الطبقات اكبري، بيروت، دار صادر، 1376 قمري.

25. ابن شحنه، الدر المنتخب من تاريخ حلب، چاپ دوم، دمشق، دار الكتاب العربي، 1404 قمري.

26. العمري، الجامع الاموي، تحقيق مطيع الحافظ، بيروت، دار ابن كثير، 1405 قمري.

27. امين، حسن، دائره المعارف الاسلاميه الشيعيه، چاپ اول، بيروت، دار التعارف
للمطبوعات، 1410 قمري.

28. امين، محسن، اعيان الشيعه، چاپ اول، بيروت، دار التعارف للمطبوعات، 1406 قمري.

29. اربلي، علي بن عيسي، كشف الغمه في معرفه الائمه، چاپ اول، تهران، كتاب فروشي
اسلاميه، [بي تا].

30. اسدي، خيرالدين، احياء حلب واسواقها، تحقيق عبدالفتاح رواس قلعه جي، بيروت،
دار قتيبه، 1990 م.

31. ايبش، احمد، معالم دمشق التاريخيه، تحقيق دكتر قتيب الشهابي، چاپ اول، دمشق،
منشورات وزاره الثقافه، 1996 م.

32. پاك‏نيا، عبدالكريم، فرازهايي از زندگي عقيله بني‏هاشم، مجله مبلغان، شماره 31،
جمادي‏الاول 1423 قمري.

33. پيشوايي، مهدي، شام سرزمين خاطره‏ها، چاپ اول، تهران، انتشارات وزارت
فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1369.

34. تستري، محمد تقي، قاموس الرجال، چاپ دوم، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1415 قمري.

209

35. تونجي، محمد، يزيديان يا شيطان‏پرستان، ترجمه احسان مقدس، چاپ اول، تهران،
انتشارات عطايي، 1380.

36. العلبي، اكرم حسن، خطط دمشق، دراسه تاريخيه شامله، چاپ اول، دمشق،
دارالطباع، 1410 قمري.

37. العلبي، اكرم حسن، دمشق بين عصر المماليك والعثمانيين، چاپ اول، دمشق، الشركه
المتحده للطباعه و النشر، 1402 قمري.

38. حايري، محمد مهدي، معالي السبطين، قم، منشورات الرضي، 1363.

39. حسن خان، محمد، خيرات حسان، چاپ اول، سنه 1304 قمري.

40. حموي، ياقوت، معجم البلدان، چاپ دوم، بيروت، بي‏نا، 1399 قمري.

41. حريتاني، محمود، أحياء حلب القديمه، چاپ اول، دمشق، دار شعاع، 2005.

42. حرزالدين، محمد، مراقد المعارف، چاپ اول، نجف، بي‏نا، سال 1389.

43. جعفريان، رسول، اطلس شيعه، چاپ اول، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1388.

44. خوئي، ابوالقاسم، معجم رجال الحديث، چاپ اول، قم، منشورات مدينه العلم، 1409 قمري.

45. دهمان، محمد احمد، في رحاب دمشق، چاپ اول، بيروت، دارالفكر، 1402 قمري.

46. زكي ابراهيم، محمد، مراقد اهل‏البيت بالقاهره، چاپ چهارم، مصر، مطبوعات
العشيره المحمديه، 1406 قمري.

47. زنجاني، ابراهيم، وسيله الدارين، چاپ دوم، بيروت، 1990 م.

48. سابقي، شيخ محمد حسنين، مرقد العقليه زينب (عليها السلام) ، چاپ اول، بيروت، [بي‏نا]، [بي‏تا].

49. سمهودي، ابوالحسن علي بن احمد، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفي، چاپ اول،
قاهره، مطبعه السعاده، 1374 قمري.

50. الشامي، يحيي، موسوعه المدن العربيه والاسلاميه، چاپ اول، بيروت، دارالفكر
العربي، 1993 م.

51. شهابي، قتيبه، اسواق دمشق القديمه و مشيداتها التاريخيه، چاپ اول، دمشق، وزاره
الثقافه، 1990 م.

52. شهابي، قتيبه، دمشق تاريخ و صور، چاپ سوم، دمشق، مؤسسه النوري للطباعه و النشر
و التوزيع، 1994 م.

53. شيرواني، زين‏العابدين، رياض السياحه، به اهتمام آقاسي اوغلي، مسكو، ادبيات
خاور، 1974 م.

54. شريف القرشي، باقر، حياه الامام الحسين (عليه السلام) ، چاپ اول، بيروت، دارالبلاغه، 1413 قمري.

55. قمي، شيخ عباس، دمع السجود، ترجمه نفس المهموم، ابوالحسن شعراني، چاپ
اول، تهران، علميه اسلاميه، 1374 قمري.

56. صدر، سيد حسين، نزهه اهل الحرمين، چاپ اول، لكنهو هند، مطبعه سرفراز المليه
في لكنهو، 1354 قمري.

57. صدر حاج سيد جوادي، احمد و ديگران، دايره المعارف تشيع، چاپ اول، قم، شهيد
سعيد محبي، 1376.

210

58. طباطبائي، سيدمحمد حسين، تفسيرالميزان، چاپ اول، تهران، انتشارات محمدي.

59. طبرسي، ابوعلي فضل بن الحسن، اعلام الوري بأعلام الهدي، چاپ اول، بيروت، دار
المعرفه، 1399 قمري.

60. طبرسي، ابومنصور احمد بن الب طالب، الاحتجاج، چاپ اول، بيروت، مؤسسه
الاعلمي للمطبوعات، 1403 قمري.

61. طبري، عمادالدين محمدبن علي، بشاره المصطفي صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم لشيعه المرتضي (عليه السلام) ، چاپ
دوم، نجف، بي‏نا، 1383 قمري.

62. طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري، چاپ اول، قاهره، مطبعه الاستقامه، 1357 قمري.

63. عظيمي الحلبي، محمدبن علي، تاريخ حلب، تحقيق ابراهيم ذعرور، چاپ اول،
دمشق، بي نام، 1984 م.

64. علوي، سيد احمد، راهنماي مصور سفر زيارتي سوريه، چاپ پنجم، قم، معروف، 1386.

65. الغزي، كامل، نهر الذهب في تاريخ حلب، تحقيق و تصحيح شوقي شعث، محمد
الفاخوري، چاپ دوم، حلب، دار القلم العربي، 1412 قمري.

66. فهري زنجاني، احمد، مراقد اهل بيت (عليه السلام) ، چاپ اول، تهران، امير كبير، 1367.

67. قائدان، اصغر، تاريخ و اماكن سياحتي و زيارتي سوريه، چاپ دوم، تهران، نشر مشعر، 1376.

68. قائدان، اصغر، تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره، چاپ اول، تهران، نشر
مشعر، 1372.

69. قلقشندي، احمد بن علي، صبح الاعشي في صناعه الانشاء، چاپ اول، بيروت،
دارالكتب العلميه، 1407 قمري.

70. قزويني، مهدي، المزار، چاپ اول، بيروت، دار الرافدين، سال 2005 م.

71. قمي، شيخ عباس، منتهي‏الامال، چاپ اول، تهران، جاويدان، [بي‏تا].

72. كحاله، عمر رضا، اعلام النساء في عالمي العرب والاسلام، چاپ اول، بيروت، مؤسسه
الرساله، 1959 م.

73. كرد علي، محمد، غوطه دمشق، چاپ سوم، بيروت، دارالفكر، 1404 قمري.

74. كمونه حسيني، آرامگاه‏هاي خاندان پاك پيامبر و ائمه (عليه السلام) و صحابه و تابعين، ترجمه
عبدالعلي صاحبي، چاپ اول، مشهد، آستان قدس رضوي، 1371.

75. الكيالي، عبدالرحمن، اضواء و آراء، چاپ اول، دمشق، بي‏نا، [بي‏تا].

76. مامقاني، عبداللّه‏، تنقيح المقال في علم الرجال، چاپ اول، نجف، بي‏نا، [بي‏تا].

77. مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، چاپ اول، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1404.

78. مفيد، محمدبن محمد، الارشاد، چاپ چهارم، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ
اسلامي، 1378.

79. مقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسين، چاپ چهارم، نجف، مطبعه الاداب، [بي‏تا].

80. مقرم، عبدالرزاق، سكينه بنت الحسين (عليه السلام) ، چاپ اول، نجف، بي‏نا، بي‏تا.

81. مسعودي، علي بن الحسين، مروج الذهب و معدن الجوهر، چاپ اول، بيروت،
دارالقلم، 1408 قمري.

211

82. مقدس، احسان، راهنماي اماكن زيارتي و سياحتي در عراق، چاپ اول، تهران، نشر
مشعر، 1387.

83. نظري منفرد، علي، قصه كربلا، چاپ اول، قم، انتشارات سرور، 1379.

84. نقدي، شيخ جعفر، زينب الكبري.

85. نعيمي، عبدالقادر محمد، الدارس في تاريخ المدارس، تنظيم فهارس، ابراهيم
شمس‏الدين، چاپ اول، بيروت، دارالكتب العلميه، 1410 قمري.

86. نعيمي، عبدالقادر محمد، دور القرآن بدمشق، تحقيق صلاح‏الدين المنجد، چاپ
سوم، بيروت، دارالكتاب الجديد، 1972 م.

87. نعيمي، عبدالقادر محمد، الجامع الاموي بدمشق، تحقيق صلاح‏الدين المنجد، چاپ
اول، بيروت، دار ابن كثير، 1405 قمري.

88. واحدي، سيد محمدرضا، سكينه دختر امير مؤمنان بانوي ناشناخته، چاپ اول، تهران،
بنياد بعثت تهران.

89. هادي‏منش، ابوالفضل، بررسي زندگاني و نقش الگويي حضرت رقيه (عليها السلام) ، چاپ اول،
قم، خادم الرضا، 1388.

90. يعقوبي، أحمد بن أبي يعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح، تاريخ يعقوبي، چاپ
اول، بيروت، دار صادر، 1960 م.

91. الواقدي، محمدبن عمر بن واقد، المغازي، تحقيق مارسدن جونز، چاپ اول، مصر،
دارالمعارف، 1965 م.

92. وزارت جهانگردي سوريه، اطلاعات عمومي سوريه (2006)، چاپ اول، دمشق،
انتشارات صالحاني، 2006 م.

93. بي‏نام، مقاله اسواق حلب القديمه، روزنامه الشرق الاوسط، چهارشنبه 17 محرم 1430، 14 ژانويه 2009 شماره 11005.

94. بي‏نام، راهنماي زائران سوريه، چاپ اول، تهران، ناشر شركت مركزي دفاتر خدمات
زيارتي سراسر ايران «شمسا»، 1387.

212