بخش 1

1

راهنماي اماكن زيارتي و سياحتي در عراق

 

ويژه كارگزاران حج و زيارت

 

دكتر احسان مقدس

2

بسم الله الرحمن الرحيم

17

مقـدمـه

آموزش پرسنل يكي از ابزارهاي اصلي ارتقاي كيفي برنامه هاي مذهبي ، فرهنگي و توريستي مي باشد و بديهي است در سازمانهاي متولي امور فوق اين امر مي تواند نقشي سازنده و موثر ايفا نمايد.

وظايف سازمان حج و زيارت علاوه بر تامين شرايط مناسب برگزاري تورهاي مذهبي ، در حقيقت شامل آموزش ، بستر سازي فرهنگي و ارتقاي اطلاعات مذهبي زئران نيز مي باشد و اصولا بدون آموزش زائران ، اهداف فرهنگي و مذهبي اين سازمان تحقق نمي يابد . از اين رو بايسته بود كه اداره آموزش سازمان حج و زيارت بر خلاف روند گذشته ، تحولي در امر آموزش ايجاد نموده و برنامه اي جامع ، شامل و كامل در راستاي اهداف آموزشي سازمان تهيه و تدوين نمايد .

اين برنامه در دو راستا تهيه و تدوين و به مرحله اجرا در مي آيد و اين دو راستا عبارتند از :

1-آموزش پرسنل : شامل آموزش رده هاي مختلف، نظير مديران كاروان ها ، راهنماها و ساير پرسنل شاغل در گروه هاي اعزامي مي باشد كه اين آموزش به صورت مستقيم و از طرف اداره آموزش سازمان حج و زيارت صورت مي گيرد.

2- آموزش زائران : اين آموزش به صورت غير مستقيم صورت گرفته و برنامه ريزي آموزش در طول سفر بر عهده بعثه مقام معظم رهبري در حج وزيارت بوده و دروس و مطالب آموزش تهيه شده و به آموزش دهندگان تحويل داده مي شود ، از سوي ديگر جزوات و كتب آموزشي در همين راستا بوسيله انتشارات سازمان حج وزيارت (نشر مشعر)تهيه و در اختيار زوار قرار داده مي شود تا علاوه بر بهره گيري از جلسات آموزش سازمان در طول سفر چنانچه به اطلاعات بيشتري نياز داشته باشند مي توانند اطلاعات مورد نياز خود را از طريق مطالعه شخصي ارتقا بخشند.

هدف اوليه از تهيه كتاب حاضر تامين نيازهاي آموزشي پرسنل شاغل در زيارت عتبات عاليات در عراق است و سعي شده است كه تمامي اطلاعات مورد نياز

18

پرسنل تهيه و تدوين و در يك جلد گردآوري گردد و مطالب آن در هشت فصل تهيه شود و طي يك دوره آموزشي 16 ساعته به مديران و پرسنل گروه هاي زيارتي تدريس گردد و در پايان هر فصل خلاصه درس تعبيه شده و در آخر كتاب سوالاتي درباره محتويات كتاب آمده است تا دانش آموختگان با خواندن نمونه سوالات مذكور با نحوه طرح سوال هاي امتحاني دوره آشنا شده و بتوانند به راحتي در امتحان آخر دوره شركت نموده و مدرك گذراندن دوره را دريافت نمايند.

19

فصـل اول

عـراق در يـك نـگاه

21

پيشگفتار

بسياري از كارشناسان معتقدند كه واژة عراق عربي بوده و به معني ساحل است، اين واژه در لهجة اهالي حجاز به معني دامنة كوه است. برخي نيز اصل اين واژه را برگرفته از زبان فارسي مي‌دانند و خوارزمي معتقد است كه اصل كلمه عراق «ايراك» است و از همين ريشه دو اسم ايران و عراق مشتق شده است و معني اين واژه در زبان فارسي «سرزمين پايين دست» است. برخي نيز معتقدند كه اين واژه از دوران سومري ها و يا قبل از آن وجود داشته و در حقيقت تغيير شكل يافته «اوروك» يا «اونوك» است كه به معني «زادگاه» است. تاريخ نويسي به نام «اومسند» معتقد است كه كلمة «اريگ» در اسناد تاريخي برجاي مانده از قرن دوازدهم قبل از ميلاد ديده مي‌شود و كلمة «عراق» در روزگار ساسانيان و در حوالي قرن ششم و پنجم قبل از ميلاد به تدريج در شعر جاهلي عرب ظاهر شده است.

در ماده دوم قانون اساسي عراق كه در سال 1959 در روزنامة «الوقائع العراقيه» منتشر گرديد گفته شده است كه كلمه عراق از كلمه قديمي «أراكي» گرفته شده است كه بمعني سرزمين آفتاب است.

موقعيت جغرافيايي عراق:

عراق در محدودة طول جغرافيايي 3845 و 4845 شرقي و عرض جغرافيايي 295 و 3715 شمالي قرار دارد و اين موقعيت جغرافيايي آن را در منطقة معتدلة شمالي قرار مي‌دهد. اين كشور از شمال به تركيه و از شرق به ايران و از غرب به سوريه و اردن و از جنوب به عربستان سعودي و كويت و خليج فارس محدود مي‌شود كه در اين ميان طول مرز آن با سوريه600 كيلومتر و با

22

اردن140 كيلومتر و با عربستان سعودي 812 كيلومتر و با كويت 195 كيلومتر و با تركيه 377 كيلومتر و با ايران1300 كيلومتر مي‌باشد.

مساحت عراق بالغ بر 438317 كيلومتر مربع است و تعداد جمعيت آن برحسب آمار گيري سال 1997 در حدود 22017983 نفر است ،پايتخت آن شهر بغداد است كه در وسط كشور و در دو طرف رودخانه دجله قرار گرفته است.

آب وهوا: آب وهواي عراق قاره‌اي است زيرا كه از اقيانوس ها و درياها به دور است و از مشخصات اين نوع آب و هوا خشكي و گرماي هوا در تابستان و سرد و باراني بودن آن در زمستان است. در بيشتر مواقع سال عراق تحت تأثير تودة پرفشاري از بادهاي گرم و خشك طبقات بالاي جو قرار دارد و حركت اين تودة هوا در تابستان ها از شمال و شمال غربي مي‌باشد، اما در فصل زمستان به علت وزش بادهاي ديگر حركت آن متغيّر است. در مورد ميزان بارندگي آن به طور كلي هرچه به سمت شمال شرقي عراق برويم بيشتر مي‌شود و ميزان آن از 50 ميلي متر در زاوية جنوب غربي عراق تا 100 ميلي متر در مناطق شرقي آن متغيّر است و ميانگين دماي ساليانة آن 22/05 درجة سانتي گراد است.

عراق از لحاظ منابع زير زميني كشوري ثروتمند است و داراي منابع سرشاري از نفت ، گاز ، گوگرد ، فسفات و ساير معادن با ارزش است.

منابع آب عراق: دو رودخانة مهم دجله و فرات براي اين كشور ارزش حياتي دارند و آب مورد نياز شرب و كشاورزي اين كشور را تأمين مي‌كنند، رودخانة دجله از زمين هاي تركيه سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از سوريه و عراق به

23

خليج فارس مي‌ريزد. ميزان ميانگين آبدهي آن 1/25 ميليون ليتر در ثانيه است و مساحت آن در حدود 111 هزار كيلومتر مربع است و منابع اصلي اين رودخانه عبارتند از : رودخانه‌هاي «زاب بزرگ » ، «زاب كوچك» و«دياله» كه رودخانة زاب بزرگ از تركيه سرچشمه مي‌گيرد و رودخانه‌هاي زاب كوچك و دياله از ايران سرچشمه مي‌گيرند. رودخانة دجله درمنطقه «القرنه» در جنوب عراق به رودخانة الفرات مي‌پيوندد و اروند رود را تشكيل مي‌دهد. در دهه پنجاه ميلادي سدي به نام ثرثار در نزديكي سامرا بر روي رودخانة دجله بسته شد كه توانست تا حدودي جلوي سيلاب‌هاي فصلي اين رودخانه را بگيرد. رودخانة دجله در گذشته‌هاي دور رسوباتي را با خود آورده و دلتاي حاصلخيزي را در نزديكي خليج فارس به وجود آورده است.

رودخانة فرات دومين رودخانة مهم عراق است كه از خاك تركيه سرچشمه مي‌گيرد و بعد از عبور از خاك سوريه و عراق به خليج فارس مي‌ريزد. طول اين رودخانه 2735 كيلومتر است و ميزان آبدهي آن 887 هزار ليتر در ثانيه و مساحت آن در حدود 444 هزار كيلومتر مربع است منابع اصلي اين رودخانه عبارتند از رودخانه‌هاي «قره سو» و «مراد» و تعدادي ديگر از رودها كه تمامي آنها در خاك تركيه جريان دارند سپس اين رودخانه وارد سوريه مي‌شود و در فاصلة 120 كيلومتري شمال شرق حلب به رودخانه خابور مي‌پيوندد و سپس وارد عراق شده و سمت غربي عراق را آبياري مي‌كند.

درياچه‌هاي عراق: عراق سه درياچه دارد كه عبارتند از : حبانيه، دوكان، دربندي خان، كه در اين ميان درياچة حبانيه در فاصله 84 كيلومتري بغداد قرار دارد و از

24

اماكن توريستي مهم عراق به شمار مي‌رود، اما درياچة دوكان در فاصله 71 كيلومتري سليمانيه و141 كيلومتري كركوك واقع شده است و درياچة دربندي خان در فاصلة 65 كيلومتري سليمانيه و 268 كيلومتري بغداد قرار دارد.

اقوام ساكن در عراق:

كشور عراق اقوام و نژادهاي مختلفي دارد، اكثريت ساكنان عراق را اعراب تشكيل مي‌دهند كه اينان خود را از نواده‌هاي اقوام سامي دوران باستان مي‌دانند اما حقيقت امر اين است كه هرچند قبل از ظهور اسلام تمدن‌هاي عربي منذريان و غسانيان در اين منطقه ساكن بوده‌اند، اما پس از فتح اسلامي، بسياري از قبايل شبه جزيرة عربستان و برخي از قبايل يمن به اين منطقه كوچ كردند و در كنار سواحل پر آب رودخانه‌هاي دجله و فرات سكني گزيدند.

كردها از اقوام بسيار مهم عراق هستند كه از جهت تعداد در رتبة دوم قرار دارند، كردها از نژاد آريايي بوده و زبان آنان كردي است اكثريت كردهاي عراق سني مذهب بوده و در استان هاي شمالي عراق سكونت دارند و در دوران حكومت بعث ظلم و ستم فراواني بر آنان رفت. قبايلي از كردها نيز شيعه هستند كه اين قبايل به كردهاي فيلي معروف اند.

سومين نژاد مهم عراق تركمان‌ها هستند كه اصل وريشه آنها به سرزمين تركمنستان باز مي‌گردد و در دوره‌هاي مختلف تاريخي در زمان أموي‌ها و عباسي‌ها و سپس مغول‌ها و تاتارها به اين سرزمين مهاجرت كردند و درآن مستقر شدند تعداد آنان بين يك و نيم تا دو ميليون نفر تخمين زده مي‌شود و از شهر تلعفر در شمال عراق تا شهر مندلي در جنوب اين كشور پراكنده شده‌اند و مركز آنان شهر كركوك به

25

شمار مي‌رود. زبان آنان تركمني است و تعداد حروف آنان 32 حرف است. تمامي تركمان‌ها مسلمان بوده و در حدود50 % آنها شيعه و50 % باقيمانده سني حنفي و شافعي هستند.

از ديگر اقوام عراق سرياني‌ها و كلداني‌ها هستند كه از ساكنان قديمي اين سرزمين بوده ودر قرن اول ميلادي پس از اين كه آرامي‌ها به دين مسيحيت گرويدند، نام سريان را به جاي نام آرامي بر خود نهادند و زبان آنها كه زبان آرامي بود زبان رسمي كليساي سريان گرديد و در قرون اولية اسلامي كتاب هاي زيادي از اين زبان به زبان عربي ترجمه شد و بسياري از افراد اين طائفه در روزگار عباسي‌ها به كار طبابت و تعليم و تدريس و كار ديواني مشغول بودند اكثر سريان‌ها در شهر موصل ساكن هستند و اكنون يكي از فرقه‌هاي ارتودكس به شمار مي‌روند و اما كلداني‌ها كه از اقوام باستاني عراق هستند، مسيحي بوده و بيشتر در شهرهاي موصل و بغداد و بصره و روستاهاي متفرقه‌اي از استان موصل زندگي مي‌كنند.

صابئه يكي ديگر از اقوام ساكن در عراق هستند كه در كنار تالاب هاي جنوبي عراق سكونت دارند، آنان پيروان حضرت يحيي ( عليه السلام ) هستند و تعدادي از آنها در خوزستان ايران نيز ساكن هستند. نام اين طايفه در قرآن آمده است. كتاب مقدس آنان «كنز أرب» نام دارد. آنان معمولاً در كنار رودخانه ها سكني مي گزينند ، زيرا كه بسياري از آداب ورسوم مذهبي آنان مرتبط با آب جاري است كه ازآن جمله مي توان غسل تعميد در رودخانه را ذكر نمود .

26

اولاً ـ تاريخ عراق:

عراق يكي از قديمي‌ترين و باستاني‌ترين كشورهاي خاورميانه است كه تاريخ تمدن آن به هزارة پنجم قبل از ميلاد باز مي‌گردد. اين سرزمين به علت عبور دو رودخانة دجله و فرات به سرزمين بين النهرين معروف است و تا كنون شاهد تمدن هاي كهن و درخشاني نظير: سومري‌ها، آشوري ها، بابلي‌ها، آكدي ها، كلداني‌ها و غيره بوده است كه ما در اين جا به صورت بسيار مختصر و گذرا به بررسي تاريخ كهن اين سرزمين مي‌پردازيم.

سومري‌ها (4500 ـ 2300 ق. م):

در آغاز هزارة پنجم قبل از ميلاد منطقة بين النهرين شاهد جهشي بزرگ در تمدن بشري بود، و آن جهش انتقال آدمي از روستاهاي كوچك زراعي به زندگي شهر نشيني بود و در همين هنگام بود كه شهرهاي اوليه مانند أريدو، أور و وركاء به وجود آمدند و در همين شهرها بود كه آدمي براي اولين بار براي جلوگيري از سيل

27

و ساختن سد و كندن كانال هاي آبياري تلاش هاي با ارزشي را آغاز نمود، به گونه‌اي كه پس از مدتي با ساختن كانال هاي و سيع آبياري توانستند يكي از معجزه‌هاي بشري در زمينة آب رساني به مناطق كشاورزي را از خود به يادگار بگذارند. بسياري از باستان شناسان جهان معتقدند كه سومري‌ها بنيانگذار قديمي ترين تمدن بشري هستند و اين تصور نتيجة مطالعات باستان شناسي متعددي بوده كه در اين منطقه صورت گرفته است.

در حوالي سال 3200 قبل از ميلاد، سومري‌ها حروف الفبا را ابداع كردند و بدين وسيله اولين ملتي بودند كه آثار مكتوب از خود برجاي گذاشتند. آنان همچنين تلاش كردند كه اين حروف را در بين ساير ملت هاي جهان منتشر سازند و بدين گونه بود كه اولين مدارس در تاريخ بشريت به وجود آمد. سومري ها بر اثر حملات أكدي‌ها از بين رفتند.

أكدي‌ها (2350 - 2159 ق.م ):

أكدي‌ها يكي از كهن‌ترين اقوام سامي بودند كه در سرزمين بين النهرين سكونت گزيدند. آنان از دير باز در كنار سومري‌ها ساكن بودند و عاقبت در سال2350 قبل از ميلاد موفق شدند كه به وسيلة سرگون أكدي قدرت را به دست آورده و امپراتوري وسيع خود را پايه گذاري كنند. سرگون أكدي در آغاز تمامي شهرهاي عراق را تصرف كرد و سپس نفوذ خود را بر سرزمين هاي عيلام، سوريه و آناتولي گسترش داد و بدين گونه بود كه اولين امپراتوري شناخته شده در جهان را به وجود آورد.

28

بر اساس داستان هاي تاريخي، مادر سرگون أكدي يكي از زنان معبد الهة عشتار بود و پس از اينكه او را به دنيا آورد، او را در سبدي گذاشت و به رودخانة فرات سپرد تا آنكه عاقبت كشاورزي او را از آب گرفته و پرورش داد و چون سرگون برومند شد مورد توجه الهه عشتار قرار گرفت و بدين گونه او توانست قدرت را در دست گرفته و امپراتوري نيرومند خود را به وجود آورد. در اين دورة تاريخي سرزمين بين النهرين به علت توسعه روابط تجاري با همسايگان شاهد رشد اقتصادي چشمگيري بود. لذا مسيرهاي كاروان رو زيادي از شهر «أكد» پايتخت امپراتوري به سوي ساير مناطق جهان كشيده شد و از جملة آنها جاده اي بود كه به معادن مس در سرزمين آناتول كشيده شده بود و از توليدات آن براي ساخت اسلحه استفاده مي‌شد.

عيلامي‌ها (2159 ـ 1894 ق. م):

عيلامي‌ها يكي از اقوام باستاني ساكن در كوهستان هاي شمال خوزستان بودند كه پايتخت آنها شهر شوش دانيال بود⁽¹⁾. آنان مردمي دلير و جنگجو بودند و بر اثر شجاعت و دلاوري هاي خود توانستند بر أكدي‌ها پيروز شده و شهرهاي بين النهرين را به تصرف خود درآورند. عيلامي‌ها آثار باستاني متعددي در مناطقي از ايران و عراق از خود برجاي نهادند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- محمد رضا قمي، اماكن زيارتي و سياحتي عراق

29

بابلي‌ها (1894- 1594 ق.م):

تعداد پادشاهان بابلي كه به سلسلة «آموري‌ه» يا «عموري‌ه» معروفند يازده پادشاه بودند كه توانستند مدت سه قرن پادشاهي كنند. در اين دوره سرزمين بين النهرين به اوج تمدن و شكوفايي خود رسيد و زبان بابلي از دو جهت گفتاري و نوشتاري بر منطقه حاكم شد و علوم و معارف بشري به شدت توسعه يافت و تجارت به نحو چشمگير و بي همانندي رشد نمود. حكومت مركزي در اين دوره بر اساس قوانيني كه حمورابي پايه گذاري كرده بود اداره مي‌شد. حمورابي پادشاه بزرگ بابلي در طي سال 1792 تا 1750 قبل از ميلاد مي‌زيست. وقتي كه او به قدرت رسيد كشور دچار ناآرامي و ملوك الطوايفي بود و او توانست با هوش و قدرت خود وحدت و يكپارچگي را براي سرزمينش به ارمغان آورد و امپراتوري بزرگي بنيان نهد كه علاوه بر تمامي شهرهاي بين النهرين، شهرهايي از سرزمين شام تا سواحل درياي مديترانه و سرزمين عيلام و مناطق ديگري از جهان را در بر گيرد. حمورابي علاوه بر دانش خوب نظامي، از لحاظ اداري نيز شخصيت برجسته و بزرگي بود و سنگ نوشته معروف او كه بر سنگ ديوريت سياه حك شده است و اكنون در موزه لوور فرانسه نگهداري مي‌شود و يكي از بهترين و قديمي‌ترين قوانين جهاني را شامل مي‌گردد. اين سنگ نوشته در 282 مادة قانوني تمام امور زندگي شهري و كشوري را مورد بررسي و دقت نظر قرار داده است و وظايف افراد را در قبال قانون مشخص و روشن مي‌سازد.

پس از حمورابي پنج پادشاه بابلي ديگر به قدرت رسيدند و آخرين آنها «سمسو ديتان» بود و درسال 1594 قبل از ميلاد و در دوران سلطنت همين پادشاه بود كه

30

هيتي‌ها به سرزمين بابل يورش بردند و پايتخت آن را ويران كرده و گنج‌هاي آن را به غارت بردند.

كشي‌ها (1680 - 1157 ق.م ):

كشي‌ها اقوامي كوهستاني بودند كه دربارة منشأ و ريشة آنها و زبان شان چيزي نمي دانيم و تنها چندين بار نام آنان در متون بابلي آمده است و به نظر مي‌رسد كه آن ها يكي از اقوام هندو اروپايي باشند. آنان از كوه‌هاي شمال شرقي بين النهرين و از منطقه لرستان فعلي به سوي بابل يورش بردند و پس از عقب نشيني هيتي‌ها موفق به تصرف بابل شده و در آن سلسله‌اي از پادشاهان كشي را تأسيس كردند كه در حقيقت وارث تمدن كهن بابلي گرديد. پادشاهان اين سلسله لقب «پادشاه بابل وأكد» را برخود نهادند. مشهورترين پادشاهان اين سلسله «كور يكلزو» (1438- 1412 قبل از ميلاد) بود كه همزمان با دوره سلطنت «امنوفيس دوم» فرعون مصر مي‌زيست و پايتختي جديد به نام «دور كوريكلزو» براي خود بنا كرد كه بقاياي تاريخي آن امروزه به نام «عقرقوف» ناميده مي‌شود و در فاصلة 25 كيلومتري شمال غربي بغداد قرار دارد و در آن زيگورات بسيار بلندي براي عبادت انليل⁽¹⁾ وجود دارد كه تا كنون باقي مانده است.

كشي‌ها در حقيقت چيزهاي تازه‌اي به تمدن بين النهرين اضافه نكردند بلكه از تمدن هاي قديمي منطقه مطالبي را اقتباس كردند و ارتباطات خوبي با ساير