بخش 13

309

اماكن زيارتي سامرا

1. مرقد مطهر عسكريين:

مهمترين زيارتگاه شهر سامرا مرقد مطهر دو امام همام يعني حضرت علي الهادي ( عليه السلام ) و فرزند برومندشان حسن العسكري ( عليه السلام ) مي‌باشد كه داراي حرم و بارگاهي مجلل با گنبدي طلايي است كه از دور دستها قابل مشاهده است وكنار اين گنبد طلايي گنبد ديگري قرار دارد كه كاشيكاري شده است وآن محل مشهد صاحب الزمان ( عليه السلام ) و سرداب غيبت آن حضرت است و در زيرگنبد مذكور مسجد بزرگي قرار دارد.

در حرم مطهر عسكريين كه بصورت شش گوشه ساخته شده است علاوه بر دو امام هادي ( عليه السلام ) و عسكري ( عليه السلام ) نرجس خاتون همسرگرامي امام حسن عسكري ( عليه السلام ) و والده مكرمه امام زمان ( عليه السلام ) و حكيمه خاتون دختر امام جواد ( عليه السلام ) و امامزاده حسين فرزند امام هادي ( عليه السلام ) و تعدادي ديگر از اهل بيت ( عليه السلام ) مدفون شده‌اند وگنبد طلايي در وسط صحن شريف قرارگرفته است. دو امام همام پس از شهادت در منزلشان به خاك سپرده شدند و تا سالها شيعيان براي زيارت به اين خانه مي‌آمدند، اين خانه دركنارمسجدي بود كه گويند محل نماز خواندن آن دو امام ( عليه السلام ) بود و وقتيكه در خانه مذكور بسته بود شيعيان در پشت پنجره خانه تجمع مي‌كردند وآن حضرات را زيارت مي‌كردند و سپس به مسجد مذكور مي رفتند و نماز زيارت مي‌خواندند و سالها اين وضعيت ادامه داشت وگويند اولين كسي كه بر سر قبور مطهر اين امامان گنبدي ساخت، ناصر الدوله حمداني بود كه در سال 333هـ ق گنبدي بر سر قبرآنان بنا نمود و اين گنبد بارها تجديد بنا و ترميم گرديد تا

310

اينكه عاقبت در قرن دوازدهم به همت حكمران خوي (احمد دنبلي خوئي، متوفي سال1200هـ ق) و با هزينه زيادي صحن اين دو امام ( عليه السلام ) بطوريكه امروز موجود است بنا شد و براي آن روضه، رواق، گنبدي عالي وگلدسته ساخت، براي سرداب مطهر نيز صحن جداگانه‌اي با ايوان و راه و پله‌اي جدا همچنين براي زنان دهليز و سردابي مستقل ساخت. در سال 1285هـ ق ناصرالدين شاه دستور داد تا گنبد حرم مطهر را طلاكاري كنند كه اين امر بر روي گنبد نيز نوشته شده است. گنبد حرم مطهر عسكريين بزرگترين گنبد اماكن مقدس شيعه است بطوريكه محيط آن 68 متر و قطرآن 22 متر و43 سانتي متر مي‌باشد و تعداد آجرهاي طلاي آن بالغ بر هفتاد و دو هزار عدد آجر است. دركنار اين گنبد دوگلدسته طلايي قرار دارند كه ارتفاع هركدام ازآنها از سطح زمين 36 متر و از سطح بام صحن بالغ بر25 متر مي‌باشد. در زيرگنبد حرم مطهر، ضريح نقره‌اي زيبايي قرار دارد كه ساخته هنرمندان اصفهاني در دهه شصت ميلادي است. درون حرم و قسمتهايي از رواقها بطرز زيبايي آيينه كاري شده و از يادگارهاي ملك فيصل اول پادشاه هاشمي عراق است و بوسيله ايواني فراخ و سقف‌دار به صحني كه گرداگرد حرم را فراگرفته راه مي‌يابد. داخل صحن شريف 45 ايوان وجود دارد كه 16 ايوان سمت غرب و9 ايوان سمت جنوب و20 ايوان سمت شرق قرارگرفته‌اند و يكي از ويژگيهاي اين صحن آن است كه فاقد حجره مي‌باشد.

2. مرقد مطهر نرجس خاتون:

نرجس خاتون همسر امام حسن عسكري ( عليه السلام ) و مادر مكرمه حضرت مهدي ( عليه السلام ) مي‌باشد و قبر مطهرآن بانوي بزرگوار در پشت ضريح امام حسن عسكري ( عليه السلام ) قرارگرفته و پس از زيارت دو امام همام شايسته است كه به زيارت اين بانوي پرهيزگار رفت.

311

3. مرقد حكيمه خاتون:

حضرت حكيمه دختر امام جواد ( عليه السلام ) و عمه امام حسن عسكري ( عليه السلام ) از زنان پرهيزگار دوران خويش بود وآن حضرت حرمت فراواني نزد برادرش امام هادي ( عليه السلام ) و برادر زاده‌اش امام حسن عسكري ( عليه السلام ) داشت. وي شاهد تولد امام زمان بود و او را در قنداق پيچيده به نزد امام حسن عسكري ( عليه السلام ) آورد. قبر شريف اين بانوي پرهيزگار پايين پا و چسبيده به ضريح عسكريين است و شيخ عباس قمي گويد براي اين بانوي فاضله در كتب مزار زيارتنامه مخصوصي ذكر نشده است و سزاوار است كه او را با همان زيارتنامه حضرت معصومه قم زيارت كنند. حكيمه خاتون در سال260هـ ق درگذشت.

4. قبر مطهر حسين بن علي الهادي ( عليه السلام ) :

وي سيدي جليل القدر و عظيم الشأن بوده و در بعضي از روايات، از امام حسن عسكري ( عليه السلام ) و برادرش حسين بن علي به سبطين تعبير شده است وآنان را به اجداد طاهرشان يعني امام حسن ( عليه السلام ) و امام حسين ( عليه السلام ) تشبيه كرده‌اند، همچنين در روايتي آمده است كه صداي حضرت حجت شبيه صداي عمويشان حسين بوده است و سيد احمد اردكاني يزدي در شجره الاولياء گويد كه حسين فرزند حضرت هادي ( عليه السلام ) از زاهدان و عابدان روزگار بود و به امامت برادر خود اعتراف داشت.

5. سرداب غيبت:

مشهد صاحب الزمان و سرداب غيبت از زيارتگاه‌هاي مهم سامرا است و در حقيقت سرداب بخشي از خانة مسكوني حضرت عسكري ( عليه السلام ) بود كه درآن به عبادت مي‌پرداخت و پس از او محل سكونت امام زمان ( عليه السلام ) بوده است. اين محل از دير باز مورد توجه شيعه بوده است و از آنجا كه عبادتگاه سه امام بوده، قداست و احترام ويژه‌اي دارد.گفتني است كه بوسيله پله‌هايي مي‌توان به زيرزمين رسيد. فضاي اصلي وكهن زيرزمين عبارت است از

312

تالاري مربع-مستطيل به ابعاد3 ( عليه السلام ) 5 متر. در شرق اين تالار فضايي است كه پنجره‌اي از چوب دارد و محل عبادت امام ( عليه السلام ) بوده است. پنجره اين نمازخانه يكي از ارزشمندترين قطعات باقيمانده از دوران عباسي‌ها است و داراي كتيبه‌اي كهن مي‌باشد. اين پنجره به دستور الناصر لدين الله عباسي (از خلفاي علاقمند به اهل بيت ( عليه السلام ) بود) در سال 606هـ ق ساخته شده است. در كاشيكاري درون اين بقعه نام ناصر الدين شاه قاجار ثبت شده است كه در سفر عتبات خود به زيارت اين جايگاه تشرف يافته است. خادمان سرداب در اين بقعه كوچك حفره‌اي تعبيه كرده‌اند و ازآن به زائران خاك مي‌دهند كه فاقد هرگونه توجيه و دليل شرعي است. كاشيكاري‌هاي صحن و سردر ورودي‌ها از دوره قاجاريه مي‌باشند.

6. مرقد سيد محمد ( عليه السلام )

سيد محمد فرزند بزرگوار امام علي النقي ( عليه السلام ) است كه در سال 252هـ ق درگذشت و مرقد ايشان در شهر بلد در جاده اصلي كاظمين ـ سامرا و در فاصله هشت فرسنگي شهر سامرا قرار دارد. اين امامزاده مورد احترام فراوان شيعيان عراق بوده وآنان را نسبت به وي اعتقادي عظيم است و معمولاً تمامي كسانيكه به زيارت امامان معصوم سامرا مي‌روند، به زيارت اين جناب نيز نائل مي‌گردند. كرامات بسياري از اين بزرگوار نقل شده است و در بزرگواري ايشان همين بس كه ايشان قابليت و صلاحيت امامت را داشتند و فرزند بزرگ امام هادي ( عليه السلام ) بودند و در فوت او، حضرت امام حسن عسكري ( عليه السلام ) گريبان خود را چاك نمود و شيخ نوري اعتقاد عظيمي به زيارت آن بزرگوار داشته و در تعمير بقعه و ضريح مباركش سعي نمود.

313

كتيبه‌اي بدين صورت بر ضريح شريفش نوشته شده است «هذا مرقد السيد الجليل ابي جعفر محمد بن الامام ابي الحسن علي الهادي ( عليه السلام ) عظيم الشأن جليل القدر كانت الشيعه تزعم انه الامام بعد ابيه ( عليه السلام ) فلما توفي نص ابوه علي اخيه ابي محمد الزكي وقال له احدث الله شكراً فقد احدث فيك امراً خلفه ابوه في المدينه طفلاً وقدم عليه في سامرا مشتداً و نهض الي الرجوع الي الحجاز ولمّا بلغ بلد علي تسعه فراسخ مرض و توفي و مشهده هناك ولما توفي شق ابومحمد عليه ثوبه و قال في جواب من عابه عليه قد شق موسي علي اخيه هارون وكانت وفاته في حدود اثنين و خمسين بعد المأتين» يعني اين مرقد سيد جليل ابوجعفر محمد فرزند امام هادي است كه فردي عظيم الشأن است و شيعيان را اين گمان بود كه او پس از امام هادي به امامت خواهد رسيد و چون درگذشت امام هادي ( عليه السلام ) بر امامت حسن عسكري ( عليه السلام ) اشاره فرمود، هنگاميكه امام هادي ( عليه السلام ) از مدينه به سامرا مي‌رفت سيد محمد كودكي بيش نبود و بعدها چون به بلوغ رسيد راهي سامرا شد و چندي در سامرا بود تا آنكه تصميم گرفت به مدينه برگردد و چون نه فرسنگي از سامرا دور شد و به بلد رسيد در همين جا بيمار شده و درگذشت و چون اين خبر به امام حسن عسكري ( عليه السلام ) رسيد از شدت اندوه گريبان خود را چاك كرد و چون براين كار او خرده گرفتند فرمود كه حضرت موسي نيز در مرگ برادرش هارون گريبان خود را پاره كرد»

7. قبر امامزاده محمد دري از نوادگان امام كاظم ( عليه السلام ) (متوفي سال300هـ ق)

314

خلاصه درس فصل ششم:

شهر مقدس سامرا در ساحل شرقي رودخانه دجله و در فاصله 118 كيلومتري شمال بغداد قرار دارد. اين شهر روي طول جغرافيايي 43 درجه و 45 دقيقه و عرض جغرافيايي 34 درجه و 35 دقيقه واقع شده است. سامرا از شمال به تكريت و از جنوب به بغداد و از غرب به رمادي و از شمال‌غربي به موصل و از جنوب‌شرقي به يالي محدود مي‌شود. در اين شهر مرقد دو امام همام علي‌الهادي ( عليه السلام ) و حسن‌العسكري ( عليه السلام ) قراردارد. تولد و غيبت امام زمان ( عجل الله تعالي فرجه الشريف ) در شهر سامرا بوده و محل غيبت آن حضرت ( عجل الله تعالي فرجه الشريف ) زيارتگاه هزاران نفر از شيعيان دلسوخته مي‌باشد . اكثر اهالي شهر از برادران اهل تسنن مي‌باشند. در گذشته گرداگرد شهر را بارويي از آجر و گچ بشكل دايره‌اي و به قطر 680 متر فرا گرفته بود كه محيط آن به 2 كيلومتر و ارتفاع آن به 7 متر مي‌رسيد. اين بارو 19 برج و چهار دروازه داشت كه عبارتند از : باب القاطول، باب الناصريه، باب الملطوش و باب بغداد. اين بارو تا سال 1356 ه. ق (1936م) پابرجا بود. بيشتر خانه‌هاي سامرا از آجر ساخته شده و باغهاي عمومي و خصوصي فراواني دارد. اين شهر موزه‌اي دارد كه حاوي آثار خطي و كتابهاي فراواني است. برحسب تقسيمات اداري و كشوري شهر سامرا مركز شهرستان سامرا و بخشي از استان صلاح‌الدين عراق مي‌باشد. شهرستانهاي استان صلاح‌الدين (سامرا): استان صلاح‌الدين داراي هشت شهرستان است كه عبارتند از: تكريت، الدور، سامرا، بلد، الطوز، الفارس، الشرقاط و بلاخره شهرستان بيجي.

آثار باستاني سامرا: مناره مارپيچ «ملويه»، قصر بلكورا (در سال 247 ه.ق بوسيله المعتز عباسي ساخته شد)، قصر العاشق و المعشوق (در سال 264 ه.ق بوسيله معتمد عباسي ساخته شد)، قصر المعتصم (يا جوسق خاقاني كه بوسيله المعتصم عباسي ساخته شد)، قصر المختار، قصر الوزيري، قصر العروس، قصر الجعفري، شهر متوكليه (در فاصله ده كيلومتري شمال سامرا قرار دارد) قصر الجص، گنبد صليبيه، دار العامه، تپه الصوان و بالاخر باروي شهر سامرا

320

فصـل هفتـم

شهـرحـلّه و بصره

322

شهر حله شهري قديمي در ميانه عراق و مركز استان بابل مي‌باشد اين شهر بين راه بغداد به نجف و در فاصلة هشتاد كيلومتري جنوب‌شرقي بغداد قرار دارد. اين شهركهن، يكي از مراكز مهم حوزه‌هاي علمي شيعه است و بسياري از بزرگان شيعه مانند، علامه حلي و محقق حلي از اين شهر برخاسته‌اند و امروزه استان بابل يكي از استانهاي شيعه‌نشين مهم عراق است. در نزديكي حله شهر باستاني «هاشميه» قرار دارد كه روزگاري پايتخت اوليه عباسي‌ها بود. در اين شهر ابوالعباس سفاح و ابوجعفر منصور دوانيقي خلافت كردند و منصور پس از ساختن بغداد پايتخت خود را به بغداد منتقل كرد. دهها نفر از سادات جليل القدر بني الحسن ( عليه السلام ) به دست اين دو تن در اين شهر به شهادت رسيدند. برخي ازآنها را از مدينه بدين شهرآورده، زندان نموده و سپس درگورهاي دسته‌جمعي دفن كردند و يا در ديوارها و ستونها جاي دادند و برآنها ساختمان بنا كردند.

اماكن زيارتي و تاريخي حله

1. مرقد امامزاده حمزه:

اين امامزاده به «حمزه الغربي» شهرت دارد، وي ابويُعلي حمزه بن القاسم بن علي بن حمزه بن الحسن بن عبيدالله بن ابي الفضل العباس ( عليه السلام ) است. او از راويان حديث و از علماي بزرگوار شيعه بوده وآرامگاهش در روستاي «مزيديه» در نزديكي حله مي‌باشد. بر قبر اوگنبد و ضريح و رواق و صحن بزرگي ساخته شده و زيارتگاه مردم است.

323

2. مرقد امامزاده قاسم:

فرزند بزرگوار امام موسي بن جعفر ( عليه السلام ) و برادر تني امام رضا ( عليه السلام ) و حضرت معصومه ( سلام الله عليها ) است. او پس از شهادت پدرش از بغداد گريخت و در ميان عشاير منطقه «سور» در اطراف حله مخفي گرديد و پس از وفات درآرامگاه كنوني‌اش دفن شد. امروزه قبر او زيارتگاه مردم است و صحن و سرا و بارگاه باشكوهي دارد و ميان مردم به استجابت دعا و نذر مشهور است.

اين دو امامزاده بزرگوار و صحيح النسب، مشهورترين امامزادگان اين منطقه هستند و شهرت اين دو به گونه‌اي است كه نام شهر مدفن آنان، از نام اصلي به نام اين دوتن تغيير يافت و در ميان مردم به شهر «حمزه و قاسم» مشهور شده است.

3. مسجد رد الشمس:

درآغاز بزرگراه كربلا به حله بقعه‌اي است با گنبد مخروطي كه بنابر روايات تاريخي، اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) هنگام بازگشت از جنگ صفين در اين بقعه نماز ظهر و عصر را پس ازآنكه خورشيد به اراده پروردگار و خواست حضرت ( عليه السلام ) از وضعيت غروب به ظهر بازگشت، بجاي آورد. اين واقعه پيشينة تاريخي كهني دارد و تمامي مورخان و محدثان درباره آن سخن گفته و آن را يكي از معجزات حضرت علي ( عليه السلام ) شمرده‌اند⁽¹⁾.

4. تپه حراقه:

جايگاه و تپه‌اي است كه حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) را در زمان نمرود بر منجنيق نهادند و به آتش افكندند. امروزه فضاي باز روبروي تپه به گونه‌اي است كه گويي آثار برافروختن آتشي