بخش 8

بعد ازين راه راست گير به پيش * * * هر چه خواهي شنو زعمه خويش

كه درست اعتقاد و نيك زنست * * * يكي از شيعيان خاص منست

در قبيله به دين و دانش فرد * * * يك چنين زن به از هزاران مرد

اين بگفت و ز ديده گشت نهان * * * ماندم ، از سينه رفته تاب وتوان

پدرم در كمين من بقرار * * * بود جمعي گذاشته بيدار

كه چو آواز زار من شنوند * * * نغمه ريزي تار من شنوند

بر سرم بيدرنگ بشتابند * * * نيمجانم ز مرگ دريابند

چون ازين مژده جان من بشكفت * * * دل ز غم فرد شد به شادي جفت

ليك ره چون نيافتم بيرون * * * دل ز بيم هلاك شد پرخون

گاه جان مي شد از الم خسته * * * گه به الطاف شاه دلبسته

دل به نوميديم عنان چه سپرد * * * ناله من خبر به ياران برد

ناگهان روزي پديد افتاد * * * در سردابه چون دلم بگشاد

بر سرم ريختند خرد و بزرگ * * * يوسفم برد جان زچنگل گرگ

حال خود را نهفتم از كم و بيش * * * گفتم احوال خود به عمه خويش

عمه ام راه حق به من بنمود * * * كرد تعليم آنچه لازم بود

گفتم احوال خويش بي كم و بيش * * * قصه عمه ام شنو از خويش

* * * 423 هر چند كه كعبه راست فضلي كامل * * * در خاك نجف مرا به آيد منزل

در پيش من از كعبه نكوتر نجفست * * * كان قبله تن باشد و اين قبله دل

* * * 425 من داغ علي به هيچ مرهم ندهم * * * خاك در او به آب زمزم ندهم

خاك در او ذخيره دارم در چشم * * * اين خاك به جاي هر دو عالم ندهم

فيض كاشاني

فيض كاشاني ( 1006 الي 1008هـ . ق . ـ 1091هـ . ق . ) محمدبن مرتضي الكاشاني ، ملامحسن متخلص به فيض از فقيهان و حكيمان معروف عصر صفوي . اهل كاشان بود و در همان شهر به تحصيلات ابتدائي و علم شرع پرداخت . پس از آن تحصيلات خود را در شيراز نزد ملاصدرا تكميل كرد . تاليفات فراواني به ملا محسن نسبت مي دهند . از جمله آثار او : اصول المعارف ، الكلمات المكنونه ، در حكمت و تفسير و الصافي و الوافي در حديث و تفسير قرآن .

از آثار فارسي او ابواب الجنان است كه در سال 1055هـ . ق . تاليف يافته و موضوعش نماز جمعه و آداب آن است . ملا محسن شعر نيز مي سرود و ديوانش در حدود هفت هزار بيت دارد .

* * * 169

ز نور عشق شد معروف عارف * * * ز شور عشق شد منصور حلاج

ز عشق كعبه ريحانست و سنبل * * * مغيلان گرزند بر دامن حاج

* * * 255

نور ازل ظهور كرد رحمت خاص عام شد * * * حكم قضا نفاد يافت كار قدر تمام شد

دانه گندمي فكند آدم پاك را به خاك * * * بهر شكار روح قدس مركز خاك دام شد

* * * 697 هر نفس از جناب دوست ميرسدم بشارتي * * * سوي وصال خويشتن مي كندم اشارتي

كعبه من جمال او مي كنمش بدل طواف * * * اهل صفا كنند سعي بهر چنين زيارتي

در عرفات عشق او هست متاع جان بسي * * * از عرب ملاحتش منتظرند غارتي

ذبح مني كنيم ما تا ببريم از او لقا * * * نيست براي عاشقان بهتر از اين تجارتي

سنگ بديو مي زنم حلق هواش مي برم * * * در حرم مشاعرم تا نكند جسارتي

غسل كنم ز آب چشم پاك شوم ز آز و خشم * * * چون به حرم نهم قدم تا نكنم طهارتي

سنگ سياه شد ز آه در غم حضرت اله * * * برد بدرگهش پناه منتظر زيارتي

زمزم از اشك اولياست شوري او بدين گواست * * * بر در حق بريز اشك تا ببري نظارتي

اي كه گناه كرده اي نامه سياه كرده اي * * * دامن زنده بگير تا كند استجارتي

كعبه دل طواف كن سينه به مهر صاف كن * * * نيست دل خراب را خوشتر ازين عمارتي

كرد خليل حق مقام بر در كعبه منتظر * * * تا رسد ار ولادتي شير خدا بشارتي

دوست درآيد از درم در قدمش رود سرم * * * بهر چنين شهادتي كي كنم استخارتي

در ره كعبه دلي زخمي اگر رسد به تن * * * سود روان بود چه غم تن كشد ار خسارتي

مي نتوان بيان نمود قصه عشق نزد كس * * * هرزه مپوي گرد دل در طلب عمارتي

هر غزلي كه طرح شد ( فيض ) بديهه گويدش * * * معني بكر آورد تا ببرد بكارتي

ناظم هروي

ناظم هروي ( 1016هـ . ق . 1083 ه ) ملاحسين ناظم هروي پسر شاه رضاي سبزواري از شاعران سده يازدهم هجريست كه در هرات آغاز سخنوري كرده و در خدمت فصيحي هروي آئين شاعري آموخته بود .

ولادت او به سال 1016 ه . ق در هرات اتفاق افتاد و همانجا رشد يافت و بعد از كسب دانش و ادب به دستگاه امارت حسن خان شاملو بيگلربيگي خراسان پيوست و در همان حال طرف عنايت و توجه خاص عباسقلي خان پسر حسن خان نيز بود و در حقيقت بدو اختصاص داشت و هم به دعوت و تشويق او به نظم يوسف و زليخا پرداخت . يوسف و زليخاي ناظم كه به تقليد از يوسف و زليخاي جامي سروده شده بر همان وزن يعني بحر هزج مسدس مقصور يا محذوف و بر همان سياقست و شاعر آن را به سال 1058هـ . ق . آغاز كرده و در سال 1072هـ . ق . به پايان برده و چهارده سال در اين راه كوشيده است .

4 * * * 5 شده است عشق به افتادگي دليل مرا * * * بس است شعله پرواز جبرئيل مرا

طواف مشهد دلهاي زنده حج من است * * * مبر به راه بنا كرده خليل مرا

نكرد خوار ، گَرَم چرخ لاجورد گداخت * * * كشند بر رخ غمديدگان چو نيل مرا

نگاه داشتن آبرو نه امساك است * * * اگر كريم نگويي ، مگو بخيل مرا

سواد عشق تو آن روز شد چو مصر آباد * * * كه داد گريه سرانجام رود نيل مرا

سرم ز مغز خرد تا كمر تهي گرديد * * * برون بريد ازين بزم قال و قيل مرا

بود زياده ز مهر پدر محبت دوست * * * چه غم دشنه خونريزي خليل مرا

از آن به نعمت ذكر تو شوق دستم داد * * * كه بر معاش ملايك كند كفيل مرا

به دوزخ گنهم يك شرر زيان نرسد * * * بهشت غوطه دهد گر به سلسبيل مرا

مرا يك آينه حيرت به از دو كَون تميز * * * چه آگهي ز قبيح است يا جميل مرا ؟

به صبر با جگر تشنه ساختم كه مباد * * * به راه چشمه حيوان برد دليل مرا

خراب كرده بيتابي دلم ناظم * * * به خاك كعبه عمارت كند خليل مرا

204 * * * 133 ما را ز خاك كعبه عشق آفريده اند * * * طفل سرشك ما خلف الصّدق زمزم است

جايي كه خار و خس به گلاب آب مي دهند * * * در گلستان طالع ما قحط شبنم است

242 * * * 160 السّلام اي سر شاهان سراپرده سرمد * * * كه بود نام تو بر خاتم تعظيم ، محمّد

سرفراز از نظر جاه تو اين افسر زرين * * * پايه دار از قدم تو اين تخت زبر جد

فيض پيغمبري ات حسن يقين داد گمان را * * * سرو اسلام شد از قامت دين تو سهي قد

خادمان تو به آرايش فردوس ، موفق * * * زايران تو به همكاري جبريل ، مؤيّد

سالها بود كه سوداي طواف تو دلم را * * * داشت در سلسله آه جگر تاب مقيّد

لله الحمد كه شد سرعت توفيق ، سمندم * * * تاختم سوي حريم تو ز تأخير مجرّد

بعد ازينم چه غم از تندي طوفان معاصي * * * قصر ايمان مرا خاك درت كرد مشيّد

لذت سجده درگاه تو را بيّنه اين بس * * * كه دلم آب شد و چون عرق از جبهه برآمد

رشك بر كهنه حيات خضرش بهر چه باشد * * * چيده ناظم ز طواف تو گِل عمر مجدّد

افزوده ها :

5 * * * 607

طوف دلي نما ، بشكن رنگ كعبه را * * * بر سينه تا به چند زني سنگ كعبه را ؟

در محمل حجاز ، ره كوي يار گير * * * بي پرده چون حُدي مكن آهنگ كعبه را

كفرت ضعيف و دين ت و اَضعَف ، چه مي دهي * * * بر باد ، نام بتكده و ننگ كعبه را

زد حلقه در تو بر آيينه صيقلم * * * عاشق زدوده است زدل زنگ كعبه را

هر گام خورده پهلويي از شرم راه عشق * * * ناظم كه گشته باديه تنگ كعبه را

77 * * * 647 مرد خاموش از فساد گفتگو آسوده است * * * در كه باشد بسته ، كي از باد بر هم مي خورد ؟

كعبه جو را كامجويي نيست لايق ، بازگرد * * * ريگ صحرا خون مشتاقان زمزم مي خورد

97 * * * 658

عارفان گر جلوه بر خشك وتر عالم كنند * * * خاكها را كعبه سازند ، آبها زمزم كنند

عبرت از آغاز فطرت گير و گستاخي مكن * * * گر دو روزي در بهشت هستي ات آدم كنند

175 * * * 699 بود چون كعبه معشوق جهان هر بيت رنگينم * * * زبان را موج زمزم ساز و گويا شو به تحسينم

تصرف نيست در علمي كه با جهل آشنا باشد * * * دعايم زان اثر دارد كه بر لب نيست نفرينم

176 * * * 700 گر ملول از طول راهي ، مگذر از همره كه من * * * در ميان كعبه دور از كاروان افتاده ام

ناظم امّيد رواجي نيست كالاي مرا * * * گوهر پاكم ، بدست امتحان افتاده ام

179 * * * 701 در كعبه رنج باديه و راه مي كشم * * * بر صدرم و خجالت درگاه مي كشم

ابروي او به غمزه قوي دست و من ضعيف * * * زورم نمي رسد به كمان ، آه مي كشم

180 * * * 702

كتاب معجز و افسانه در بغل دارم * * * كليد كعبه و بتخانه در بغل دارم

چنان روم پي روشندلان كه پنداري * * * هزار ذره و پروانه در بغل دارم

219 * * * 726 شايسته چو بيني عملت ، رنگ مگردان * * * از كعبه برون آ كه مغنّي به فرنگي

فرقي نبود در گهر آب و گل ما * * * هر كوزه برون آمده از كوره به رنگي

220 * * * 727

غافل ز كوي دوست مشو در حريم دوست * * * رويت به كعبه بايد ، اگر در مدينه اي

ناظم به خود مناز ز تحسين خاكيان * * * نظم ستاره شهرت اين نُه سفينه اي

227 * * * 731 ز دُردآميز گفتن اعتباري نيست حرفت را * * * دهانت چون قدح بوسند اگر صافي سخن باشي

به دير از كعبه نتوان رفت گر كامت نشد حاصل * * * گداگر باشي اينجا ، به كه آنجا برهمن باشي

229 * * * 733

گر خدا را از براي رزق ، طاعت مي كني * * * خانه مي سازيّ و بر بامش زراعت مي كني

داور هنگامه محشر به دادت ميرسد * * * مجرمي را گر درين ديوان شفاعت مي كني

نام و ننگي در مصاف آرزو منظور نيست * * * بهر انعام است اگر فكر شجاعت مي كني

برنمي داري قدم بي مزد در راه خدا * * * آرزوي حج به شرط استطاعت مي كني

در زمين داري گمان گنج ، رويي در نماز * * * گر نهي بر خاك ، تعظيم بضاعت مي كني

هر چه در دنياست ، مي بيني كف خاكستري * * * گر به كار خويش چون زآتش قناعت مي كني

از رضاي دوستان دوست ، ناظم سرمكش * * * طاعت عشق است اگر دل را اطاعت مي كني

رباعيها

12 * * * 739

در كعبه بت خواهش دنيا متراش * * * ناخن مشو و سينه دين را مخراش

ديدي رخ معشوق ، مكدّر منشين * * * چون سايه ، در آفتاب تاريك مباش

17 * * * 740

رفتم به حجاز و يافتم زينت و زين * * * شد گردن دينم بري از ذمّه دين

چون زاير سايه ام نگردد مه و مهر ؟ * * * شمع دو فتيله ام ز طوف حرمين

در تشرّف به مكّه و زيارت روضه پاك پيامبر ( ص )

* * * 769

چو رويي به من داشت توفيق از اول * * * رساند آخر آيينه ام را به صيقل

به اوجي پريدم كه ناموس اكبر * * * به جايي رسيدم كه آيات مُنزل

شدم زاير كعبه و ديدم از وي * * * قبولي كه مژگان ز چشم مكحّل

نگرديدمش خارج از طوف هرگز * * * شدم آن همايون فلك را ممثّل

زدم كوزه در زمزم و خشك ديدم * * * در آغوش جنّت لب چار جدول

ز درد سر دوزخ ايمن نشستم * * * تراشيدم از شعله تابوت صندل

به دست حجر آن امانت سپردم * * * كه حافظ مَنَش بودم از روز اول

عروس عرب كرد پاك از گناهم * * * به رنگي كه خارم به گل شد مبدّل

عروشان ز عشّاق دين مي ربايند * * * ز من كفر برد اين عروس مشكّل

نماز مناسك ادا كرد شوقم * * * به دأبي كه توفيق گفتمش تقبّل !

به طوف نبي بستم احرام از آنجا * * * چو احرام تقصيرش آوردم اول

رهش بود گر خار و خارا ، بريدم * * * به مژگان ، ( چو مقراض ) ، ديبا و ( مخمل )

كليد طوافش چو آمد به دستم * * * گشادم بدين عرض ، نطق مفصّل

كه اي نافذالحكم شاهان مرسل * * * سر دردها را سجود تو صندل

نخستين حدوثي ، قِدَم شاهد اينك * * * خدا را تويي دوم ، اين عقل اول

كمال تو دارد امل را مباهي * * * چو افراد را نسبت فرد اول

ز بس خوش قماش است ديباي دينت * * * ( دَرَد ) دست صورت ، گريبان مخمل

به درك فلك در نيايد كمالت * * * چو در ذهن كودك ، نگاه مأوّل

ز فكرم تو دلها به حدّي است روشن * * * كز آيينه ، چين دارد ابروي صيقل

رسوم تو مشّاطه تا شد جهان را * * * پري پيكري مي كند ، ديو هيكل

به دَور غبار رهت ، دست بينش * * * كشد آتشين ميل در چشم مكحل

سري را كه در وي سجود تو باشد * * * عرق شويد از جبهه اش گرد صندل

در ايوان علم تو ، بي بحث ملزم * * * عقول عَشر چون نفوس معطّل

حديثت به خاك خموشي نشاند * * * حريفان آتش زبان را چو مشعل

ز تَهيَت شد خشك بر ساز زهره * * * رگ تار چون بر ورق خطّ جدول

ز نهي تو در بزم صورت پرستان * * * نپوشد به جز شال تصوير ، مخمل

به جز در ثناي تو لرزد زبانم * * * چو دست هنرمند در كار اسهل

فصيحي كه منشور معجز بياني * * * به اوراق عيسي نويسد مسلسل

ز خجلت ، چو نقش ثناي تو بندد * * * چو كلكش انامل شود خشك مفصل

كلاه نمد بر در بارگاهت * * * جواهر فروشد به تاج مكلّل

تهيدست ، در باغ جود تو چيند * * * ترنج زر از شاخسار سفرجل

ز نفي معاند چه باك امتت را * * * محال است سلب فضيلت زافضل

عمل بي ولايت نبخشد فروغي * * * چراغ كه روشن شد از شحم حنظل ؟

ز طوفت دل افسرده آن فيض يابد * * * كه مرغابي مرده ، از موج مَنهل

( شود ) در گريبان گلچين خُلقت * * * رياحين جنت ، خس و خار جنگل

به خاك ار فتادي ز شخص تو سايه * * * نمي ديد خورشيد را چشم احول

كند جز به راه تو آن كس كه جنبش * * * چه بر كوه اعلي ، چه بر دشت اسفل ،

به هر جا نهد پاي ، در خون نشيند * * * چو نشتر كه افتد گذارش به اكحل

فلك پيش قصر شكوه تو ، باشد * * * چو در پاي كوهي يكي مختصر تل

ترقّي ز بس داده دينت جهان را * * * مفصل تهي گشته از جز و مجمل

زمان ، در زمان تو باليده بر خود * * * به حدي كه پيوسته آ ( خر به اول )

محامد خدا را كه جمّازه راندم * * * به گلزار توفيق ازين تنگ مرحل

پر از مغز رحمت شد از گرد كويت * * * دماغم كه از معصيت بود مختل

به خشت درت روي اخلاص سودم * * * شكستم به دست سكندر سجنجل

گرفتم لب جام سرشار رحمت * * * به دستي كه بود از خمار گنه شل

گل صد شرف چيدم از خاك يثرب * * * بهشتي به تعظيم هر گل موكّل

بس اينم كه در مدرس زندگاني * * * نماندم ز تحصيل مقصد معطّل

ره عمرم افتاد بر آستانت * * * به وصل تو مهجوري ام شد مبدّل

گر از ظلم دزدان اعراب ، عريان * * * رسيدم به درگاهت اي شاه اعدل ،

تو دانيّ و ايشان ، مرا اين شرف بس * * * كه شد طَرفِ دينم به طوفت مذيّل

لباسيم بخش از قبولت كه در وي * * * شود ظلمتي پيكرم نور هيكل

لبم را زباني كرم كن كه حرفش * * * نباشد با اغراض دنيا معطّل

سرم را هوايي كه آتش فشاند * * * به سوداي از فكر عصيان مخيّل

اگر مي روم بي ضرور از جنابت * * * محرّك شد اينم ، نه ادهم نه ارجل ،

كه چشم به ره ماندگان وطن را * * * ز گرد حريم تو سازم مكحّل

وطن از سفر گر دو روزي به افسون * * * نگه داردم زرد رو چون سفرجل ،

مشو غافل از من ، كه توفيق بازم * * * به طوفت رساند به تعجيل اعجل

كه باشد مثنّاي اين درس ، واجب * * * به فتواي اعلم ، به تصديق اعقل

چو دادند ناظم زبانت بر اين در * * * سخن مختصر به ، كه خجلت مطوّل

( ندارد ) بهشت دعا عندليبي * * * زبان را مدار از ترنّم معطّل

شود تا در ايوان تقدير ، هر شب * * * پر از اخگر اختر اين هفت منقل

چنان باد روشن شبستان دينت * * * كه بر روز خندد در او ليل اَليل

زند دامن آن كس كه بر شمع دينت * * * سرش بر سر نيزه بادا چو مشعل

در تشرّف به مكه معظمه و مدينه منورّه

* * * 806

السّلام اي خانه زاد درگهت روي زمين * * * دار ملك آفرينش را بناي اولين

السّلام اي در بيابانها به ياد سجده ات * * * جبهه صاحبدلان بر ناقه تن سرنشين

السّلام اي شاهد عالم كه حسنت را صفا * * * مي دهد در پرده تعظيم ، ربّ العالمين

السّلام اي ناز پرور ، يوسف مصر حجاز * * * كز زليخاييت شد معشوق ايمان نازنين

السّلام اي قبله دنيا كه سوزد بر درت * * * دل ، كه تن را كعبه هستي است ، از رشك جبين

السّلام اي از غبار آستانت در عرق * * * شبنم خوش جوهر گلهاي فردوس برين

السّلام اي سبزِ ( ته ) گلگون كه گرم ذكر توست * * * هست هر جا حلقه اي چون زلف بر روي زمين

السّلام اي خرمن عنبر كه رحمت بوي توست * * * زلف حوري خوشه چين عطر از هر موي توست

اي به حسن انبيامشّاطه ، معشوق جهان * * * خال مشكينت حجر ، زمزم لب عذب البيان

گاه طوف زايران ، زيبا سواد دلكشت * * * چشم شهلايي است مژگان گشته بر گردش روان

با تو تا اُمّ القرا پيوسته ، فرزندان او * * * پير گرديد و او از شادي قربت جوان

خانه خويش از شرافت گفته سلطاني ترا * * * كز بزرگي نسبتش كفرست دادن با مكان

معصيت كيشي كه در راه تو در محمل نشست * * * ناقه اش توفيق باشد ، جذب رحمت ساربان

كي تواند نااميدي بر ميانم دست زد * * * دارم از طوف نطاق هفت ذرعي بر ميان

بيند از خورشيد محشر ، فيض مهتاب بهشت * * * آن كه ديد از گَرد درگاه تو بر سر سايبان

شكر كز پابوس خُدّام تو خندان شد لبم * * * تكيه بر درگاه ربّ العالمين زد ياربم

شاهباز رحمتي ، صيد معاصي كار توست * * * بال شادروان مشكين ، ناودان منقار توست

آسمان احترامي ، بر در و بامت مدام * * * جوش انسان و ملايك ثابت و سيّار توست

گلفروش طور ، دامان تجلّي بر ميان * * * هر سحر خاشاك چين دامن كهسار توست

بسته ام تا بار شوقت ، از خسارت فارغم * * * جنس عصيان اعتبارش بر سر بازار توست

با مسيحايم چه حاجت ، با فلاطونم چه كار * * * از تو مي خواهد شفاي خود ( دلم بيمار ) توست

دوري ام مي سوخت ، دانستي ، كشيدي بيخودم * * * سوي خود چندان ، كه رويم صورت ديوار توست

گل گل نزديكي ات چيدم ، نه از شايستگي است * * * جذب دورافتادگان را ريشه در گلزار توست

اين منم يارب كه مي سايم جبين بر در ترا ؟ * * * گاه مي بوسم زمين ، گه مي كشم در بر ترا ؟

چشم خونباري ز درياي گناه آورده ام * * * روي گردآلودي از صحراي آه آورده ام

جز به سوداي تو انشاي سفر دون همّتي است * * * شكر كاين ره رفته ام تا رو به راه آورده ام

حسن محجوب تو با جوش تماشايي بدست * * * دامن چشمي پر از خون نگاه آورده ام

ابر رحمت دستيار گازر ميزابِ توست * * * نيست پروا گر لباس دل ، سياه آورده ام

ديرتر گر سوده ام بر آستانت روي زرد * * * اشك گلگوني زهر مو عذر خواه آورده ام

از حوادث ، التجا هر كس به جايي مي برد * * * من به اين درگاهِ امنيّت پناه آورده ام

كامياب معدلت گر بازگردم ، دور نيست * * * شكوه دنيا به ديوان اله آورده ام

از سموم دشت عصيان داشت ضعفي پيكرم * * * داد تقبيل حجر ، ترياقِ نابِ اكبرم

گر چه زين در سوي درگاه پيمبر مي روم * * * مي تپم در خون اگر در موج كوثر مي روم

آمدم چون كافري در جامه آلودگي * * * در لباس طاهر ايمان ، مطهّر مي روم

آمدم سوي درت مفلس تر از موج سراب * * * همچو ابر از همّت دريا توانگر مي روم

از طوافت بس كه رحمت در ركابم مي دود * * * مست بي باكي به دارالخوف محشر مي روم

هر كجا باشم ، نخواهم بود دور از سجده ات * * * با شعار آفتاب از خاك اين در مي روم

كام ايمان را حلاوت مي دهم تكرار حج * * * بهر استعداد اين قند مكّرر مي روم

تا دهم زود اين هماي آرزو را بال شوق * * * پيش پيش شعله پرواز ، بي پر مي روم

گر ز درگاه تو رفتم ، بازگشتم زود باد * * * عزم حج تازه ام محمل كِش مقصودباد

پس از گذاردن حج در مدح امام هشتم سروده

* * * 821 مي رسم محترم ز طوف حرم * * * پاك چو كعبه ، صاف چون زمزم

سينه ام را مساسِ ديوراش * * * گنج يَشفِ الصّدور كرده كرم

شده با عرشيان معني رام * * * كرده از خاكيان صورت رم

بوسه بر زانوي حجر زده لب * * * رنگ آيينه را شكسته به دم

جبل الطّور شوق را گشته * * * موسي ، افشانده دست بر عالم

كرده بر بوقُبيس چرخ ، عروج * * * زده از تركتاز عيسي ، دم

دلم از سجده در زيارت سر * * * سرم از سعي در طوافِ قدم

ديده از كوهپايه عرفات * * * بر لب بام كبريا سُلّم

سعي هوش از هواي مشعر برد * * * در منا حسرت تمنّا كرد

از جواهر فشاني حجرات * * * با رگ ابر بيخودي توأم

قيمتي گوهر مناسك حج * * * بسته بر بازوي ادا محكم

هفت چرخ طواف را داده * * * اختر از اشك ديده پرنم

بهر فردا ، ز خوان جود امروز * * * گشته دل زلّه بند ناز ( و ) نعم

كرده عزم مدينه از مكه * * * از حرم پرفشانده تا به حرم

مختصر ، اشتياق اين دو مكان * * * نيّتم بر جبين نموده رقم

تا كند عرض در محلّ سجود * * * به در روضه امام اُمم

* * * 821 آن كه دركعبه كردمش چو دعا * * * چونين آمين بر آمد از زمزم

آن كه از بندگيش ، گَردِ مرا * * * كرد هم سير طايران حرم

آن كه شد رهبرم به طوف رسول * * * هادي همّتش به وجه اتم

آن كه باشد به نذر خُدّامت * * * كيسه جودش آفتاب در

* * * 837 سبك روحان به طوف كعبه رفتند * * * مرا در كوي او خواب گران برد

نياز جوشقاني

سيد حسين جوشقاني ( نياز جوشقاني ) از شاعران لطيف طبع نخستين نيمه قرن سيزدهم هجريست كه در انواع شعر دستي به نيرو داشته ولي در غزل سرائي هنر شاعري او بيشتر آشكار مي شود نامش سيد حسين و از سادات طباطبائي است ، خود در قصيده اي به مدح اميرالمومنين علي عليه السلام ، نسب خويش را ياد مي كند :

نازد نياز چون نسبش مي رسد به تو * * * داند تو را اگر چه از ابن نسبت است عار

مولد وي قصبه جوشقان ، ناحيتي ميانه كاشان و اصفهان است . ليكن چون بخشي از عمر خويش را در شهر اصفهان گذرانيده ، برخي وي را نياز اصفهاني ناميده اند . نياز خود نيز در مقطع غزلي توطن خويش را در اصفهان مي رساند .

نياز اگر به صفاهان فتاد از غم تو * * * روان ز ديده سرشكن چو شط ؟ بغداد است

* * * 104

چون رو به سوي كعبه بيت الحرام كرد * * * در خون ديده كعبه و زمزم مقام كرد

هر جا قدم نهاد مصيبت پديد شد * * * هر جا گذر نموده قيامت قيام كرد

از اشك قاصدي سوي يثرب روانه كرد * * * وز حال زار خويش به جدش پيام كرد

كاي مصطفي مرا ز جناب تو دور كرد * * * گردون كه بهر كستن من اهتمام كرد

در كام اهل بيت تو از روي كينه ريخت * * * هر زهر را كه ساقي دوران به جام كرد

كين فلك تمام نگرديد تا كه خصم * * * بيداد را به عترت پاكت تمام كرد

آخر اساس كعبه به تاراج شام داد * * * دوران كه صبح آل نبي را چو شام كرد

از اين حديث ديده گردون چو آب شد * * * جانها گرفت آتش و دلها كباب شد

هماي شيرازي

هماي شيرازي ( 1212هـ . ق . ـ 1290هـ . ق . ) « هما » از عارفان قرن سيزدهم هجريست كه به سال 1212 در شهر شيراز ولادت يافته است . نام او « محمد رضا قليخان » است و پدر وي « بديع خان » نام داشته كه از خانزادگان ايالت فارس بود . هما به تحصيل دانش روي مي آورد و كسوت روحاني به تن مي كرد ، « ملا محمد رضا » و « ميرزا محمدرضا » ناميده مي شود . هما از آغاز جواني منصب سركردگي طايفه خود را به عهده داشته است ولي از بيست سالگي تحولي در احوال خويش مي يابد . رياست قبيله را رها مي كند و به منظور كسب علم و معرفت عازم عتبات عاليات مي شود و آنجا قريب هيجده سال در محضر استاداني چون شيخ محمد حسن صاحب جواهرالكلام به اندوختن دانش روزگار مي گذراند . سپس به عزم سياحت به هندوستان مي رود و آنگاه به زادگاه خود شيراز باز مي گردد و پس ازدو سال اقامت در زادگاه خود ، بار ديگر خود به قصد زيارت ، ازم بيت الله الحرام مي شود و در بازگشت از اين سفر در اصفهان توطن اختيار مي كند . كليات اشعار هما حاوي انواع شعر از قصيده و غزل و مسمط و تركيب بند و ترجيع بند و قطعه و مثنوي و رباعي است .

* * * 100

كعبه را كي اين مقام آمد كه اندر طوف او * * * قدسيان را هر شبانگه سر به جاي پا بود

لايق تاج خلافت كيست بعد از مصطفي * * * آنكه ضهر مصطفي و شوهر زهرا بود

* * * 103 مدح خوان درگهش را فخر بر خاقان رسد * * * پاسبان حضرتش را ناز بر قيصر بود

حاجيان در كعبه رو آرند از بهر طواف * * * روضه او عارفان را كعبه ديگر بود

* * * 104 گرد خاك آستانش چرخ را آئين دهد * * * خاك راه زايرانش ماه را زيور بود

كعبه را كي اين مقام آمد كه در هر بامداد * * * در طواف او به جاي پا فلك را سر بود

* * * 155 تحفه برد حور سوي روضه رضوان * * * نكهت گيسوي مشك زاي محمد

كعبه و آن رتبه و مقام كه دارد * * * هست صفاي وي از صفاي محمد

* * * 167 از پي آن بود كه زاد امروز * * * ولي حق به خانه دادار

كعبه امروز يافت عز و شرف * * * عرش امروز جست مجد و وقار

* * * 173 هنوز از وصلت او نعره خيزد از تن مرحب * * * هنوز از بازوي او لرزه داردباره خيبر

از آن رو قبله اهل جهان شد كعبه در عالم * * * كه از مولود آن شه يافت چون عرش خدا زيور

چرا بر خود نبالد كعبه زين مولود فرخ پي * * * كه شد از مقدم او قبله كروبيان يكسر

چو خورشيد ولايت تافت اندر كعبه زان باشد * * * كه صبح دين تجلي كرد زو چونان خور از خاور

به بام كعبه برزد رايت آيين احمد را * * * كه از بازوي او با خاك يكسان شد بت وبتگر

لواي شير حق تا هست بر پا نيست پروايي * * * ز غوغاي ثعالب بلكه ز اژدهاي كين آور

* * * 268 به سوي درگه او رو بنه كه درگه او * * * ز حادثات جهان اهل فضل راست مقر

زهي ز سعي تو معمور كعبه اسلام * * * زهي ز مدح تو خرم رياض فضل و هنر

به پيشگاه جلال تو چرخ جبهت سا * * * بر آستان نوال تو عقل مدحتگر

* * * مگر كه درگه جاه تو كعبه شد ز مقام * * * كه سجده گاه ملك آمد و مطاف بشر

لواي كفر ز نيروي تو فتاد از پا * * * ز دست حيدر انسان كه باره خيبر

* * * 277 كعبه شد از ولادت حيدر * * * قبله عالم و مطاف بشر

خاك از يمن مولد آن شاه * * * سود بر آفتاب تابان سر

اگر از آفتاب بالد چرخ * * * كعبه بالد ز مولد حيدر

گوهري كعبه ديد در دامن * * * كه ازو آفتاب يافت نظر

آن چنان گوهري كه مي نبود * * * دو جهان جان بهاي آن گوهر

نه همين كعبه را شرف ز عليست * * * عرش هم يافت از علي زيور

تا وجود علي نگشت عيان * * * دين يزدان نيافت شوكت و فر

نبدي گر نبد وجود علي * * * خاك و افلاك و آفتاب و قمر

جز به اذن علي و امر علي * * * جان نگيرد قرار در پيكر

در دو گيتي علي بود سالار * * * در دو عالم علي بود سرور

اوليا را علي بود والي * * * گمرهان را علي بود رهبر

اصفيا را علي بود حاكم * * * انبيا را علي بود داور

به خدا هست بي ولاي علي * * * طاعت ما سوا هبا و هدر

ملك و جن و انس و وحش و طيور * * * آب و خاك و هوا و سنگ و شجر

اول و آخر و نهان و عيان * * * بنده و شاه و كهتر و مهتر

همه را جان بود بدست علي * * * بي علي عمر عالمست به سر

علي آخر بود علي اول * * * منكر اين سخن بود كافر

مي نرويد گياهي از دل خاك * * * كه نه آگاه بود از و حيدر

كيست حق را به جز علي مقصد * * * كيست حق را به جز علي مظهر

مقصد حق ز آفرينش خلق * * * مرتضي بود بعد پيغمبر

عقل چون مدح مرتضي گويد * * * كي برد پيل پشه لاغر

هر كه را مهر مرتضي باشد * * * كي هراسان بود ز نار سفر

گر بخواني به نار نام علي * * * جوشد از نار چشمه كوثر

بعد مدح علي چو خور برزد * * * مطلعي ز آسمان طبعم سر

* * * 362 ناظم ملك پادشاه جهان * * * وارث علم انبياي عظام

كعبه جاه او مطاف ملك * * * درگه جود او مقام كرام

* * * 363 قدم ز روي ادب نه درين خجسته مقام * * * كه جايگاه كرام است و قبله گاه انام

صفاي كعبه و پاكي زمزم ار خواهي * * * مقيم باش دلا اندرين خجسته مقام

به طوف اين حرم آيند ساكنان بهشت * * * كه از زيارت او عنبرين كنند مشام

چه درگهيست كه باشد فلك بر او دربان * * * چه كعبه ايست كه بندد ملك در او احرام

رياض قدس اگر خوانيش رواست كه هست * * * روان پاكان آنجا ز زمره خدام

پي علاج چه گردي به اين در و آن در * * * ز خاك تربت او جو شفاي رنج و سقام

حريم كيست كه آيد پي زيارت او * * * ز چرخ روح قدس با فرشتگان عظام

مكان كيست كزو لا مكان گرفت شرف * * * مقام كيست كه از وي فزود كعبه مقام

حريم حجت الاسلام باقر ثاني * * * كه هست حرمت او همچو كعبه اسلام

طراز طره حورا برند و روضه خلد * * * ز خاك تربت او ساكنان دار سلام

ز وهم برتر اگر شعر من بود نه عجب * * * كه پايه علما برتر است از اوهام

ز مدحت علماچشم مي شود روشن * * * ز صحبت فضلا قلب مي شود آرام

مدادشان چو بود افضل از دم شهدا * * * مديحشان نبود در خور ذوي الافهام

تبارك الله ازين بقعه اي كه باغ ارم * * * صفا و خرمي از خاك او نمايد وام

مگر نهفته در اين خاك هست آب حيات * * * كه جان چو خضر در آنجا مجاورست مدام

مگر رياض بهشت است كز تفرج او * * * نسيم روضه فردوس مي رسد به مشام

ز خاك اوست معطر رياض خلد برين * * * ز عكس اوست منور سپهر آينه فام

از آن خجسته شد اين بقعه شريف كه هست * * * خجسته مدفن نوباوه رسول انام

ابوالفضايل و المجد باقر ثاني * * * كه همچو عقل نخستين ستوده بود و تمام

يتيم شد هنر و فضل و كس نمي بينم * * * كه زير سايه الطاف پرورد ايتام

چرا نبالد اين بقعه بر سپهر برين * * * كه از پدر شدش آغاز و از پسر انجام

گسست تار طرب زهره در بساط سپهر * * * كه عيش گشت بر ابناي روزگار حرام

برفت آن كه ازو تازه بود شاخ كرم * * * بمرد آن كه ازو زنده بود نام كرام

زگلستان نبي نوگل فتاده به خاك * * * كه همچو لاله بود داغدار او ايام

به داغ آن خلف نامور عجب نبود * * * كه خون بگريد آباي سبعه تا به قيام

چنان فسرده به داغش جهان كه پنداري * * * گسسته رشته پيوند روح از اجسام

برفت شوكت اسلام و رونق علما * * * كه رونق علما بود و شوكت اسلام

طواف تربت پاكش كه كعبه دگر است * * * چو طوف كعبه بود فرض بر خواص و عوام

دريغ و درد كه بنهفت رخ به خاك سياه * * * مهي كه بود چو خورشيد فيض بخش انام

به خاك تيره نهان گشت همچو گنج گهر * * * تني كه گنج گوهر بود در كفش چو رخام

نگشت تيره چرا آفتاب و چهره ماه * * * كه آفتاب شريعت نهفت رخ به غمام

از آن زمان كه به دولت سراي او شدباز * * * از آستانش بيرون نرفت كس ناكام

كسي نكرد در ايام او زمعن حديث * * * كسي نبرد به دوران او ز حاتم نام

مرا كه شعري ز شعري گذشت وصيت از ماه * * * ز يمن همت او جستم اين بلند مقام

بس است شاهد فضلش مطالع الانوار * * * كه هست تحفه ابرار و هديه اعلام

كلام او همه الهام بود زانكه نبود * * * به جز كلام خداش و رسول نطق و كلام

بلي كسي كه بود نايب و خليفه حق * * * هر آنچه گويد در امر دين بود الهام

هلال وار رخش زرد بود و قامت خم * * * ز بسكه روز و شب اندر صيام بود و قيام

پس از رسول امين و پس از ائمه دين * * * چو او نبود بزرگي به هر كمال تمام

گرفت از دم شمشير شرع و قوت دين * * * همان فدك كه بسي قرن بود غصب لئام

به هند و سند و به ايران و روم و ديلم و ترك * * * چه حكم او و چه فرمان داور علام

كسي نتافت سر از امر او به دهر كه بود * * * به نظم او قلم دين برنده تر ز حسام

ز حسن نيت و پاكي طينتش نه عجب * * * كه حكم او نشود نسخ تا به روز قيام

نبود جزپي اجراي امر ايزد پاك * * * اگر بكشت تني از عوام كالانعام

اگر بكشت تني باك نيست در عالم * * * كسي كه زنده كند عالمي به يك اكرام

بدان جلال كه حيران بود در او دانش * * * به آن كمال كه عاجز شود در او اوهام

در اين سراي سپنجي نبست دل آري * * * كجا به جيفه كند ميل مرغ عرش مقام

پيام ارجعي آمد به گوش او چو ز دوست * * * پريد طاير روحش ز شوق آن پيغام