بخش 10
فصل پنجم: از زبان آمار و ارقام یادآوری ویژگی های مشترک طرح های توسعه مسجدالحرام و مسجدالنبی فصل ششم: ویژگی های مشترک در سامانه های تأسیساتی و برقی ویژگی های هنری و تزیینی سنگ صنعتی (مصنوعی) استفاده از کارگاه ها و کارخانه های جهان تعمیر و نگهداری فصل هفتم: پیامدها و رهاوردهای توسعه کتابنامه
291 |
فصل پنجم:
از زبان آمار و ارقام
جدول شماره 1 : وضعيت كلي مسجدالنبي از زبان ارقام
الف: پيش از نخستين توسعه سعودي، ب: پس از نخستين توسعه سعودي، ج: توسعه دوران ملك فهد
موردالفبج جمعملاحظات
مساحت مسجدالنبي (برحسب مترمربع) 303,10 024,6 ـ 327,16 اين رقم مربوط به قبل از توسعه دوران ملك فهد است.
مساحت ساختمان هاي نوساز در طرح 000,82
فهد (برحسب مترمربع)
مساحت بام ساختمان هاي احداثي در 000,67
طرح توسعه فهد (بر حسب مترمربع)
فضاهاي پيراموني در طرح توسعه فهد 000,235
(بر حسب مترمربع)
مجموع مساحت هاي اماكن مسجدالنبي 303,10 024,6 000,384 327,400 اين رقم شامل توسعه و فضاهاي پيراموني دوران فهد نيز مي شود
گنجايش تعداد نمازگزار 000,58 000,95 000,577 000,73 اين رقم در اوقات ازدحام تا يك ميليون نفر هم مي رسد.
292 |
موردالفبج جمعملاحظات
تعداد گلدسته ها 5 4 6 10
ارتفاع گلدسته ها (بر حسب متر) 36 72 104 ـ
تعداد پله هاي ثابت ـ ـ 18 18
تعداد مجموعه پله هاي متحرك ـ ـ 6 6
شمار درها و مدخل ها 5 17 64 81
تعداد سقف هاي متحرك ـ ـ 27 27
يادآوري:
1ـ در بناهاي طرح توسعه 27 گنبد متحرك ساخته شده كه هر كدام تقريباً 300 مترمربع مساحت دارد.
2ـ بناهاي جديد ايجاد شده در طرح توسعه، دربردارنده هفت مدخل اصلي در سه ضلع شمالي، شرقي و غربي است. هر مدخل اصلي نيز مشتمل بر چهار درگاه مجاور همديگر و دو درگاه جانبي است. افزون بر اين پنج مدخل، دو مدخلِ اصلي ديگر نيز در ضلع جنوبي وجود دارد كه هر كدام مشتمل بر سه درگاه مجاور همديگر، شش درگاه جانبي و ده درگاه ورود و خروج به پله هاي برقي متحرك است. در وسط ضلع شمالي بناهاي توسعه نيز دروازه ملك فهد وجود دارد كه مدخل اصلي اين بناهاست و بر بالاي اين درگاه، هفت گنبد كوچك و در جوار آن نيز دو گلدسته ساخته شده است.
293 |
جدول شماره 2 در آخر همين فايل جايگزين شود.
294 |
جدول شماره 3 : فاصله زماني ميان توسعه هاي مسجدالنبي(1)
رديففاصله به
ازتاسال
1 نخستين توسعه و نوسازي دوران توسعه و نوسازي عمر بن خطّاب10
پيامبر(صلي الله عليه وآله)، پس از فتح خيبر
2 توسعه و نوسازي عمر بن خطاب توسعه و نوسازي عثمان بن عفان12
3 توسعه و نوسازي عثمان توسعه و نوسازي وليد بن عبدالملك59
4 توسعه و نوسازي وليد توسعه و نوسازي مهدي73
5 توسعه و نوسازي مهدي نوسازي هاي حكمرانان مسلمان پس از نخستين706
آتش سوزي
6 نوسازي هاي حكمرانان مسلمان توسعه سلطان قايتباي پس از دومين حريق21
7 نوسازي و توسعه قايتباي توسعه سلطان عبدالمجيد عثماني377
8 توسعه و نوسازي عبدالمجيد عثماني توسعه و نوسازي ملك عبدالعزيز آل سعود105
9 توسعه و نوسازي ملك عبدالعزيز توسعه و نوسازي جامع ملك فهد بن عبدالعزيز35
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . بر گرفته است از قصة التوسعه (ص286). مترجم
295 |
ويژگي هاي مشترك طرح هاي توسعه مسجدالحرام و مسجدالنبي
فصل ششم:
ويژگي هاي مشترك طرح هاي توسعه
مسجدالحرام و مسجدالنبي
اصرار مسؤولان همواره بر اين بوده است كه در هر دو طرح توسعه مسجدالحرام
و مسجدالنبي، طراحي ها و محاسبه ها با بيشترين دقت صورت پذيرد. اجرا بر طبق برترين استانداردهاي مهندسي و فني انجام گيرد. در مراحل مختلف اجراي كار، بهترين مواد و مصالح مصرف شود تا در نتيجه بناهايي كه پديد مي آيد برخوردار از برجسته ترين مشخصه هاي فني و هنري و در اوج زيبايي و شكوه باشد و شاهكاري بي همانند به نظر آيد.
در چهار چوب همين خواسته، اصول كار مشترك و هماهنگي براي طرح هاي توسعه مسجدالحرام و مسجدالنبي تدوين گرديد. بر پايه اين اصول، مي بايست نكات زير مورد توجه قرار گيرد:
1 ـ بررسي و آزمايش همه جانبه عناصر خاك و ميزان تحمل وزن خاك، انواع مصالح ساختماني مورد استفاده، انواع بتون هاي مسلح و غير مسلح و همچنين مشخص كردن مناسب ترين نوع بتون براي هر نقطه به منظور تأمين استانداردهاي ساخت و ساز و فني و مهندسي.
2 ـ لحاظ كردن نتايج آزمايش ها و بررسي ها در طرح هاي اجرايي; به گونه اي كه اين طرح ها با بيشترين دقت ممكن، نمايانگر نتايج آزمايش ها و جزئيات بررسي و مطالعات
296 |
باشد و احتمال بروز هر گونه خطا را به كمترين حد ممكن كاهش دهد.
3 ـ مراعات هم نواختي و همگني مطلوب ميان بناهاي توسعه و بناهاي قديم مسجدالحرام و مسجدالنبي; به گونه اي كه تلفيق ميان آنها طبيعي ترين تلفيق ممكن باشد.
4 ـ به كارگيري جديدترين دستاوردهاي فن آوري نوين; اعم از ماشين ها و مواد و مصالح و شيوه هاي ساخت و ساز، تا بهترين كيفيت بنا و بيشترين عمر ممكن را براي آنها فراهم سازد.
اهداف اجرايي برنامه توسعه: برنامه توسعه مسجدالحرام و مسجدالنبي دربردارنده اهداف نهايي زير بوده است:
1 ـ افزودن دو مجموعه بناي جديد به بناهاي مسجدالحرام و مسجدالنبي به هدف بالا بردن گنجايش آنها.
2 ـ افزايش ميزان گنجايش مكان هاي مذهبي اين دو حرم با استفاده از فضاهاي رو باز بيروني، پشت بام هاي بناهاي جديد و پشت بام هاي بناهاي قديم با ايجاد تغييرات لازم در آنها.
3 ـ ايجاد تحول در ساختار دو منطقه مركزي مكه و مدينه به هدف فراهم آوردن سهولت و آزادي بيشتر براي آمد و شد و ارائه خدمات پشتيباني فعال و شبانه روزي و همچنين سهولت در ورود و خروج زائران به ويژه در هنگام نماز از طريق احداث درها و راهروهاي مناسب و به تعداد كافي و هماهنگ با مقدار گنجايش هر بنا.
4 ـ فراهم آوردن سامانه هاي لازم براي تأمين امنيت و سلامت زائران; از قبيل مجموعه تلويزيون هاي مدار بسته، سامانه هاي صوت مركزي، برق، آتش نشاني، تهويه و همچنين مطبوع سازي طبيعي و ماشيني هوا.
5 ـ احداث سامانه آبرساني و جمع آوري پساب ها با توجه به گستردگي اماكن مكه و مدينه.
6 ـ ايجاد توقف گاه هاي خودرو با گنجايش متناسب با مجموعه بناهاي توسعه و شمار روز افزون زائران و حاجيان و همچنين ايجاد تسهيلات لازم براي عبور و مرور آسان خودروها و راهيابي آنها به بزرگراه ها و خيابان ها و همچنين راهيابي آسان
297 |
سرنشينان به داخل اماكن مسجدالحرام و مسجدالنبي.
ويژگي هاي مشترك در سامانه هاي تأسيساتي و برقي
بناهاي توسعه دوران اخير، تنها، بناهايي خشك و بي روح نيستند، بلكه نمادي زنده از مجموعه اي از بهترين ويژگي ها و عناصرند كه در ساختمان ها، عناصر به كار رفته در آنها و همچنين سامانه هاي تأسيساتي و برقي خود را نشان مي دهند و همه در يكنواختي و همگني شكوهمندي، كالبدي بر در آميختن دو عنصر مادي و معنوي با همديگر مي شوند: عنصر معنوي توجه و ارادت مسلمانان جهان و عنصر مادي شكوه و عظمت بناها.
اصرار ملك فهد بن عبدالعزيز بر آن بوده است كه در ساخت بناها و در فراهم آوردن سامانه هاي خدماتي و تأسيساتي و برقي، برجسته ترين نظريه ها و راه كارها و ابزارها به خدمت گرفته شوند; چرا كه از ديد وي پسنديده ترين كار آن است كه استوارترين و ماندگارترين باشد.
در چهار چوب اين راهبرد كلان، و همان گونه كه در ساخت بناها همه آن چه مي توانست شكوه فراوان تري را به بار آورد فراهم آمده بود، در تجهيز بناهاي مسجدالحرام و مسجدالنبي به سامانه هاي مختلف نيز اصول كاري و برنامه مشتركي طراحي شد كه تنها در برخي از جزئيات و به تناسب موقعيت و وضعيت اين دو مسجد، با همديگر تفاوت هايي جزئي مي يافت. اين برنامه مشترك ايجاد سامانه هاي زير را در مسجدالحرام و مسجدالنبي، به صورت همانند و با تفاوت هايي موردي در ابعاد و مشخصات و مقدار توان در برداشت:
الف: سامانه هاي تأسيساتي و خدماتي، شامل:
1 ـ سامانه تهويه و مطبوع سازي هوا
2 ـ سامانه آب آشاميدني خنك و بهداشتي
3 ـ سامانه آب مصرفي عادي
4 ـ سامانه جمع آوري آبهاي مجاري
298 |
5 ـ سامانه جمع آوري آب هاي باران و سيل
6 ـ پله هاي برقي داخلي و خارجي
7 ـ سامانه آتش نشاني پيشرفته با استفاده از گاز هالون براي مقابله با آتش در مناطق مهم.
ب: سامانه هاي برقي، شامل:
1 ـ سامانه نور و روشنايي
2 ـ سامانه صدا
3 ـ سامانه تلفن
4 ـ سامانه مراقبت و هشدار سريع
5 ـ سامانه نشان دادن ساعات و زمان
6 ـ سامانه كنترل ماشيني
7 ـ سامانه تلويزيون هاي مدار بسته
8 ـ شبكه جريان برق ولتاژ پايين براي تغذيه سامانه هاي الكترونيكي.
جديدترين فن آوري ها: در هر يك از اين سامانه ها، تازه ترين دستاوردهاي دانش بشري و جديدترين فن آوري ها به خدمت گرفته شده است، تا اين سامانه ها وظايف خود را به بهترين وجه به انجام رسانند و كمترين اختلالي در كار آنها پيش نيايد; براي نمونه، سامانه صدا در مسجدالحرام و در مسجدالنبي يكي از سامانه هاي اصلي است كه هر گونه اختلال جزئي در هر بخش از آن مي تواند به نارسايي صوت و در نتيجه عدم بهرهوري لازم از صدا و كيفيت آن از سوي مردم و نمازگزاران بيانجامد، به ويژه آن كه مي دانيم در اين دو مسجد، به دليل وسعت فراوان و شمار انبوه نمازگزاران، آنان قادر به ديدن امام جماعت و جمعه نيستند و تنها رابط ميان آنها با امام صداي اوست كه از طريق دستگاه هاي صوتي و بلندگوها به آنان مي رسد و به كمك همين صداي فراگير است كه همراه با امام به سجده و ركوع مي روند و همراه او سر از سجده و ركوع بر مي دارند. با اين حساب مي توان تصور كرد كه كوچك ترين اختلال صوتي، حتي براي زماني كوتاه، چه دشواري هايي را پديد مي آورد.
299 |
گفتني است تضمين كاركرد هميشگي و مطلوب سامانه هاي ياد شده، مستلزم بازرسي هاي مداوم و همه روزه است كه در ابعاد و سطوح مختلف مي بايست انجام پذيرد. اين خود حجم عمليات نگهداري فراواني را مي طلبد.
سامانه هاي تهويه هوا: با رعايت معيارهايي كه پيشتر بدانها اشاره شد، سامانه هايي پيشرفته براي تهويه و مطبوع سازي هوا در مسجد الحرام و مسجدالنبي فراهم گرديد. اين سامانه ها در نوع خود از بزرگ ترين نظام هاي اجرا شده در جهان هستند و شايد با لحاظ ويژگي ها و محدوديت هاي مكاني در مرتبه نخست نيز قرار گيرند; چه، نكات زير اهميت و حساسيت اين سامانه را مشخص مي سازند:
1 ـ ويژگي مكان و تقدس و حرمت آن نزد ميليون ها مسلمان سراسر جهان.
2 ـ مساحت اين دو مكان كه در مورد مسجدالحرام بالغ بر 000,217 و در مورد مسجدالنبي افزون بر 000,108 مترمربع مي شود و البته اين رقم جداي از پشت بام ها و فضاهاي روبازي است كه در پيرامون اين دو حرم به نماز اختصاص يافته است.
3 ـ ويژگي انحصاري مكان هايي كه مي بايست هوايشان تهويه شود، بدين معنا كه هم بناهاي مسجدالنبي و هم بناهاي مسجدالحرام از چند سمت باز هستند و اين خود مي طلبد كه شيوه خاصي در انتخاب و همچنين به كارگيري سامانه تهويه لحاظ گردد.
4 ـ دوري فاصله ايستگاه هاي مركزي تهويه از اماكن; چه، ايستگاه هاي تهويه مركزي مسجدالحرام و مسجدالنبي به ترتيب در فاصله 450 متري و 7 كيلومتري اين حرم ها قرار گرفته اند و كانال هاي رساننده آب و هواي تهويه، از طريق دو تونل به حرم مي رسد.
ويژگي هاي هنري و تزييني
هنر تزيين اماكن مذهبي يكي از نمادهاي تمدن اسلامي است كه از ديربار پا به پاي فن معماري اسلامي به حيات و شكوفايي خود ادامه داده است.
يكي از برجسته ترين عناصر در هنر تزيين اسلامي خط عربي است كه افزون بر هفتاد نوع دارد. پس از آن، نوبت به عناصر تزيين سطوح چوبي و پيكره هاي چوبين و
300 |
همچنين كنده كاري بر چوب مي رسد و عناصري چون تزيين با شيشه و مواد فلزي، روكش هاي طلا، و نماهاي سنگ و كاشي و تصوير مناظر طبيعي در رده هاي بعدي جاي مي گيرند.
هر متن كاري، نوع ويژه اي از تزيين را بر مي تابد و مي طلبد; براي نمونه داخل بناها و حجره ها و سقف آنها تزيين ويژه خود را داراست، پنجره ها، روزن ها، و حصارها آذين خاص خود را مي طلبند، مسجدها با عناصر خاصي آراسته مي شوند.
اما بناهاي حرم مكه و حرم مدينه مجموعه اي از اين متن ها و زمينه ها را در بردارد و از همين روي، هر بيننده اي در هر نقطه از اين بناها با عناصر متفاوتي از هنر اسلامي روياروي خواهد بود.
تزيين بناهاي مسجدالحرام و مسجدالنبي: تزيين هاي انجام شده در مسجدالحرام و مسجدالنبي اوج طراحي و اجرا و همچنين به كارگيري عناصر گوناگون را در كنار همديگر به نمايش مي گذارد. در اين تزيين ها مهم ترين عناصر، كارآمدترين شيوه ها، بهترين و مرغوب ترين مواد و مصالح به كار گرفته شده و برجسته ترين هنرمندان و حرفه كاران به خدمت گرفته شده اند و از جديدترين فن آوري ها و نيز قابليت هاي رايانه در طرح عناصر تزييني، به صورتي كه با جايگاه و عظمت اين دو مسجد تناسب داشته باشد، استفاده گرديده است.
اگر عناصر به كار رفته در اين بناها را از نظر بگذرانيم، خواهيم ديد هر كدام از اين عناصر سهمي در تزيين بناهاي مختلف حرم بر عهده گرفته است; از گلدسته ها و گنبدها گرفته تا رواق ها، ستون ها، ديوارها، سقف ها، كف ها، پله ها، طاق ها، دريچه ها، كرانيش و درها به كمك اين عناصر و همچنين شيوه هاي بديعِ ساخت، تلفيقي مناسب ميان بناهاي قديم، بناهاي نخستين توسعه سعودي و بناهاي توسعه ملك فهد به وجود آمده و يكپارچگي كاملي به بناها بخشيده است.
در ساخت هر يك از اين عناصر مسجد و همچنين در ساخت چلچراغ ها، سرستون ها، پنجره هاي جلو نشسته، نرده ها و حصارها و ديگر عناصر، مواد مختلفي چون مس، طلا، شيشه، انواع كريستال، چوب ساج، چوب ارز مغربي]نوعي درخت از تيره
301 |
صنوبرها[، آلومينيوم زرد رنگ، سنگ صنعتي تزيين شده، انواع مرمر، انواع گرانيت، سراميك و گچ به كار رفته است.
نا گفته نماند، در اين ميان عنصري كه از همه بيشتر خودنمايي مي كند خط عربي با گونه هاي مختلف آن است.
سنگ صنعتي (مصنوعي)
سنگ مصنوعي يا صنعتي يكي از عناصر مشترك و پركاربرد در تمامي بناهاي مكه و مدينه است كه هم در ساخت و هم در تزيين جايگاهي در خور توجه دارد و بخش عمده اي از ديوارك ها و حصارها و همچنين نماهاي داخلي و خارجيِ بنا، از همين نوع سنگ فراهم شده است.
سنگ هاي صنعتي يا مصنوعي از سنگ هاي طبيعي رنگارنگي (به عنوان مواد اوليه) ساخته مي شود كه عمدتاً از معادن عربستان سعودي تأمين شده است. اين كار در طي مراحل فني پيچيده اي با كنترل و محاسبه رايانه اي، در دو كارخانه كه به همين منظور و در نزديكي طرح هاي توسعه همزمان با شروع عمليات آنها ايجاد شده است، صورت مي پذيرد.
توليد سنگ مصنوعي بدين شيوه، صنعتي واقعي است كه طراحي ويژه و نيز مهارت و دقت فراواني را مي طلبد. نخستين گام در مراحل توليد اين سنگ ها، طراحي خط توليد و پس از آن طراحي و ساخت قالب هاي گچي ويژه به عنوان نمونه اوليه براي ساخت قالب هاي واقعي از جنس فلزات سخت است. در مرحله بعد بتون هاي خاص در رنگ ها و حجم هاي مناسب و بر اساس طراحي قبلي تهيه مي گردد. همزمان با آن براي هر قالب و هر قطعه به تناسب شكل و اندازه آن شبكه هاي آرماتور تهيه مي گردد و در داخل قالب ها قرار مي گيرد. البته به تناسب قطعه اي كه مي بايست توليد شود، در نقاط مختلف قالب بتون هاي با رنگ هاي متفاوت ريخته مي شود و آرماتورها در لايه هاي مياني بتون قرار مي گيرد. عمليات بتون ريزي كه بدين ترتيب انجام مي گيرد در نوع خود كاري هنري و پيچيده است و پس از انجام آن، قالب ها به سمت خط توليد رانده مي شوند تا در آنجا با
302 |
توقّفي هشت ساعته، بتون داخل قالب سخت شود.
در حالي كه قالب در خط توليد قرار دارد، هم ابعاد مورد اندازه گيري مداوم قرار مي گيرد و هم قالب قسمت هاي مختلف قطعه به تدريج و در زمان مناسب از آن جدا مي شود و بدين ترتيب قطعات سنگ هاي مصنوعي متناسب با جاي خاصي كه در بنا براي آنها در نظر گرفته شده است توليد مي شوند.
در اين ميان به سنگ هايي كه تشكيل دهنده طاق ها هستند توجه ويژه اي مي شود و دقت افزون تري در ابعاد و زاويه بندي آنها صورت مي گيرد.
در مرحله بعد روي هر يك از قطعه هاي سنگي صافكاري و جلدكاري مي شود و به وسيله خمير مخصوصي درزها و ناهمواري هاي احتمالي جزئي برطرف مي گردد و پس از آن، قطعه هاي سنگ در اتاق ها يا سالن هاي ويژه رطوبت دهي قرار مي گيرد و يك شبانه روز كامل با آب گرم بر آنها آب پاشيده مي شود.
پس از اين مرحله، كار قلمزني روي سنگ هاي مصنوعي انجام مي پذيرد و سيمان هاي اضافي زدوده مي شود. پس از آن هر قطعه از قطعات سنگ صافكاري و جلادهي مجدد مي شود. در انجام اين كار، بسته به نوع و جايگاه نصب سنگ و همچنين تزيين هاي تعبيه شده در آن، دقت هاي ويژه اي معمول مي گردد تا هيچ يك از اجزا و عناصر تزيين خدشه نيابد يا نشكند.
سنگ هايي كه بدين ترتيب فراهم آمده اند، يكي پس از ديگري در جاي ويژه خود در بناها نصب مي شوند تا نماي چشم نواز آن را تشكيل دهند.
استفاده از كارگاه ها و كارخانه هاي جهان
براي انجام هر چه سريع تر و بهتر طرح هاي توسعه، كارگاه ها و كارخانه هايي چند در داخل و خارج عربستان سعودي تجهيز يا به خدمت گرفته شد; براي نمونه درهاي بزرگِ بناهاي توسعه در بارسلونا ساخته شد. رويه طلاي قطعات فلزي و برنزي مورد استفاده در تزيين در فرانسه انجام گرفت. چلچراغ ها در اتريش ساخته شد و ساخت قطعه هاي كريستال مورد استفاده در تزيين چلچراغ ها ـ كه عمدتاً گرداگرد حلقه هاي
303 |
مسي چلچراغ ها آويخته مي شوند ـ در چكسلواكي سابق صورت پذيرفت.
همچنين در كارخانه ها و كارگاه هاي ويژه اي كه در مكه و مدينه براي انجام سفارش هاي طرح توسعه تأسيس شده بود ده ها هزار قطعه مسي، چوبي، سنگي، گرانيتي و همانند آن توليد شد تا همه به عنوان عناصر تزييني بناهاي مسجدالحرام و مسجدالنبي به كار برده شوند.
تعمير و نگهداري
همه سامانه هاي خدماتي و تأسيساتي و برقي كه در مسجدالحرام و مسجدالنبي ايجاد شده اند، در ساعات مختلف شبانه روز فعال هستند و بررسي هايي دوره اي و مراقبت هايي دقيق در مورد آنها انجام مي گيرد تا به طور مستمر و بدون توقف بتوانند كارهاي خود را انجام دهند و در آنچه براي راحت و آسايش زائران فراهم آمده است هيچ گونه خللي به هيچ دليلي به وجود نيايد.
304 |
فصل هفتم:
پيامدها و رهاوردهاي توسعه
كارهاي بزرگ و اقدامات سترگ و فعاليت هاي شگفت آوري كه هر انديشه اي را به خود متوجّه مي سازد و هر بيننده اي را خيره مي كند و آغاز و انجام آنها و دست زدن به آنها فراتر از ادعا و گزافه گويي هاي درون تهي است و بيش از هر چيز از اراده استوار، تدبير دورانديش و دقت نظر دست اندركاران خود خبر مي دهد ـ چنين كارهايي، ناگزير مي بايست زيباترين ياد و نام را از صاحبان خود بر جاي گذارند، پاك ترين احساس ها را برانگيزانند و بيشترين خوشايند و فراوان ترين تحسين را در پي آورند.
دو طرح جامع توسعه مسجدالحرام و مسجدالنبي از اين دست شاهكارهاي اعجازگونه است كه هيچ قلمي هر چند توانمند نمي تواند جزئيات آن را به بيان در آورد و تصوير راستين آن را كه فراتر از تخيل است ترسيم كند.
اين توسعه و نوسازي رهاوردهاي فراواني داشته و نتايج ملموس و عظيمي را به بار آورده است كه سال ها و سده ها بر جاي خواهند ماند و نمايانگر غناي هنر و تمدن اسلامي خواهند بود.
هر چند برشمردن همه اين آثار و رهاوردها از توان نگارنده فراتر است، اما لازم مي داندبخشي از آن را كه بيشتر به ذهن وي مانده و نمايانتر است به صورتي گذرا يادآور شود:
1 ـ ايجاد سهولت در انجام مراسم ديني: طرح هايي كه در مسجدالحرام و
305 |
مسجدالنبي انجام گرفته، تنها طرح هايي براي توسعه اين دو مكان مذهبي نيستند; زيرا اگر چنين بود صرفاً به نوسازي و توسعه در اين مكان ها بسنده مي شد و در اين صورت ممكن بود باز هم خدمات ديگري چون وسايل نقليه، ارتباطات، اسكان، بازار، تأمين مواد غذايي و آب و همانند آن با دشواري هايي روبرو شود و از سهولت مراسم ديني كه خواسته خدمتگزاران حرم هاي مكه و مدينه است بكاهد.
از همين روي، از آغاز توسعه و همپاي آن، طرح هاي بزرگ ديگري نيز اجرا شده كه هدف از آنها تكميل كاركرد طرح هاي توسعه و ارائه خدمات مناسب و فراگير به تمامي زائران و حاجيان و همچنين ساكنان مكه و مدينه بوده است.
به همين دليل، در مجموعه طرح هايي كه به هدف ايجاد سهولت در انجام مراسم ديني اجرا شده، كارهاي ديگري همچون ايجاد بزرگراه هاي ميان مكه و مدينه و جده و ديگر شهرها، جاده هاي داخل شهري و كمربندي ها، احداث پل هاي غيرهمسطح و تونل ها، توسعه خيابان ها و جاده هاي موجود، ايجاد ميدان ها و توقفگاه ها، ايجاد بازارهاي تجاري و همچنين تدارك سامانه هاي لازم و نيز تدارك آب، برق، محل هاي اسكان و هتل ها و مهمان پذيرها با انواع و درجه هاي مختلف صورت پذيرفته است.
بنابر اين، مشاهده مي شود مجموعه طرح هاي توسعه، همپاي طرح هاي بزرگ ديگري پيش رفته كه با توجه به كوتاهي زمان انجام آنها تا حدي خارق العاده به نظر مي رسند.
اجراي اين طرح ها، در كنار طرح هاي توسعه حرم توانسته است بيشترين راحت و آسايش را براي زائران و حاجيان در انجام عبادت ها و انجام مراسم ديني فراهم آورد.
2 ـ دستاوردهاي اجتماعي: بي گمان انجام هر گونه برنامه توسعه و نوسازي در هر شهر و آبادي نوعي تحول و تغيير اجتماعي را نيز در پي مي آورد كه مي تواند جامعه را از دايره بسته كهن خود بيرون برد و به فراخنايي نو راه نمايد كه در آن حتي درك اجتماعي مردم همپاي توسعه شهر و آبادي، در سطح و در ارتفاع، بالا مي رود; براي نمونه، تخريب يك واحد مسكوني در منطقه مركزي شهر براي توسعه حرم بدان معناست كه مي بايست خسارتي به صاحب ملك پرداخت شود و اين خسارت مي تواند سرمايه اي در اختيار
306 |
صاحب ملك باشد تا در جايي ديگر از همين شهر بنايي نو برپا كند و بدين وسيله سهمي در گسترش آباداني شهر بر عهده گيرد. اين تحرك اجتماعي به ويژه هنگامي اثربخش تر مي نمايد كه بدانيم معمولا چنين تحركي با نوعي علاقه به سطح و كيفيتي بهتر از آنچه تا آن زمان وجود داشته همراه است. افزون بر اين، همين تحرك و همين تخريب و نوسازي وظايف جديدي را متوجه حكومت مي سازد و آن را وادار مي كند تا مراكز جديدي براي ارائه خدمات بهداشتي، آموزشي ـ تربيتي و ارتباطات به وجود آورد.
اينها همه، وضع اجتماعي را بهبود مي بخشد و موجب پيدايش سكونت بهتر و پيشرفته تر، تحرك اقتصادي گسترده تر و ثبات سرمايه و سودآوري اطمينان بخش تر تجارت و بازار مي شود.
3 ـ رهاوردهاي اقتصادي: اگر از ديدگاه اقتصادي به هر حركت عمراني، چون توسعه اماكن ديني يا توسعه شبكه هاي ارتباطي و فك ملكيت اراضي و املاك و مستغلات واقع در محدوده اين طرح ها بنگريم، خواهيم ديد اموالي كه حكومت در چنين طرح هايي هزينه مي كند بخش كوچكي از آن به عنوان خسارت به صاحبان املاك و مستغلات پرداخت مي شود و بخش ديگري كه معمولا بخش عمده تر است نقدينگي جاريي را موجب مي شود كه به دست كارگران و يا صاحبان املاك مي رسد; براي نمونه اگر در طرح هاي توسعه مكه و مدينه و طرح هاي الحاقي و تكميل كننده صد ميليارد ريال سعودي هزينه شده باشد اين بدان معناست كه دست كم هفتاد ميليارد ريال از اين مبلغ به صورت نقدينگي در اختيار مردم قرار گرفته كه اين خود به افزايش داد و ستد و سرمايه گذاري و در نهايت به تشديد فعاليت اقتصادي جامعي مي انجامد.
اصولا اين نكته از نظر اجتماعي روشن است كه هر اندازه طرح هاي توسعه و نوسازي در يك كشور فعال باشد شكوفايي اقتصادي نيز همپاي آنها احيا مي شود.
افزون بر اين، در مورد طرح هاي توسعه مكه و مدينه و اماكني كه خدماتي در اختيار حاجيان و زائران مي گذارد اين نكته را نيز بايد در نظر داشت كه انجام آسان مراسم حج و زيارت و وجود راحت، آسايش و امنيت افزون تر در حج و زيارت مردم را به اين مهم تشويق مي كند و موجب افزايش شمار حاجيان و زائران مي شود و اين خود اوضاع و
307 |
احوال اقتصادي مردم مكه و مدينه و عربستان سعودي را بهبود مي بخشد.
كوتاه سخن آن كه مجموعه طرح هاي توسعه مكه و مدينه همان گونه كه براي مسلمانان جهان و زائران اين دو شهر مقدس وسايل راحت و آرامش و آسايش را فراهم ساخته، براي ساكنان اين شهرها نيز زمينه مناسب رشد و پيشرفت اقتصادي و افزايش رفاه اجتماعي و تحرك اقتصادي را در پي آورده است.
اميد كه خداوند آفريدگاران اين كارهاي سترگ و ماندگار را پاداشي دو چندان دهد و در دو سراي سپاس گزارد.
308 |
309 |
كتابنامه(1)
1 ـ الاساس في السنة و فقهها، سعيد حوّي.
2 ـ اخبار الكرام باخبار المسجدالحرام، احمد بن محمد مكي، به تحقيق حافظ ندم مصطفي.
3 ـ اخبار مكة و ماجاء فيها من الآثار، ابوالوليد ازرقي، به تحقيق رشيد صالح ملحّس، مكة المكرمة، مطابع الثقافه، 1994 م.
4 ـ اطلس تاريخ الاسلام، حسين مونس.
5 ـ الاعلام، خيرالدين زركلي، بيروت، دارالعلم للملايين، 1980 م.
6 ـ اوراق مطويه، احمد سباعي، طائف، نادي الطائف الأدبي، 1402هـ . ق. / 1982 م.
7 ـ اوزان و مقياس ها در اسلام، و الترهينس، ترجمه و حواشي غلامرضا ورهرام، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1368.
8 ـ تاريخ عمارة المسجدالحرام، حسين باسلامه، قاهره، دار مصر للطباعه، 1384هـ .ق. / 1964م.
9 ـ التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم، محمد طاهر كردي مكي.
10 ـ تاريخ الكعبة المعظمه، حسين باسلامه، قاهره، دار مصر للطباعه، 1384هـ . ق. / 1964 م.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . نا گفته نماند اين كتابنامه در بردارنده مجموعه مراجع و مآخذ مؤلف كتاب حاضر و همچنين مؤلف قصة التوسعه و منابعي براي مطالعه بيشتر است. مترجم
310 |
11 ـ الترغيب و الترهيب من الحديث الشريف، منذري.
12 ـ حاضر العالم الاسلامي، امير شكيب ارسلان، ترجمه عربي عجاج نويهض، بيروت، دارالفكر، 1394هـ . ق. / 1973 م.
13 ـ الحُجج المبينة في التفضيل بين مكة و المدينه، جلال الدين سيوطي.
14 ـ الحج و العمرة الي بيت الله الحرام، اسعد ساغرجي.
15 ـ حَجّة النبي، احمد عبدالغفور عطار، رياض، وزارة الحج و الأوقاف، 1396هـ . ق. / 1976 م.
16 ـ الحَرَمان الشريفان قمة العمارة الاسلامية المعاصرة، منصور حسين عطار.
17 ـ دائرة معارف القرن العشرين، محمد فريد وجدي، بيروت، دارالمعرفه، 1971م.
18 ـ دعوة الاسلام، سيد سابق، بيروت دارالفكر 1398هـ . ق. / 1978 م.
19 ـ دليل المدينة المنورة للحاج و الزائر، عبيدالله محمد امين كردي و عبدالعزيز محمد بدر الدين كابلي.
20 ـ الديانات و العقائد، احمد عبدالغفور عطار، مكة المكرمة، وزارة الحج و الأوقاف، 1401هـ . ق. / 1981 م.
21 ـ رحلة ابن بطوطه، ابو عبدالله محمد بن عبدالله بن محمد بن ابراهيم لوائي طنجي، بيروت، دارالتراث، 1388هـ . ق. / 1968 م.
22 ـ رحلة ابن جبير، ابوالحسين محمد بن احمد كناني، بيروت، دارصادر، 1379هـ . ق. / 1959 م.
23 ـ الرحلة الملكيه، يوسف ياسين، رياض، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلاميه، 1408هـ . ق. / 1988 م.
24 ـ روائع الفن في الزخرفة الاسلاميه، عنايات المهدي، قاهره، مكتبة ابن سينا، 1993م.
25 ـ زمزم طعام طعم و شفاء سقم، يحيي حمزه كوشك، جده، دارالعلم للطباعة و النشر، 1403هـ . ق. / 1983 م.
26 ـ سنن ابن حبان
27 ـ سنن ابن ماجه
311 |
28 ـ سنن ترمذي
29 ـ سنن دار قطني
30 ـ سنن نسائي
31 ـ السيرة النبويه، ابو محمد عبدالملك بن هشام
32 ـ شبه الجزيرة العربية في عهد الملك عبدالعزيز، خيرالدين زركلي، بيروت، دارالعلم للملايين، 1977 م.
33 ـ شعب الايمان، بيهقي
34 ـ صحيح ابن حبان
35 ـ صحيح بخاري
36 ـ صحيح مسلم
37 ـ صقر الجزيرة، احمد عبدالغفور عطار، بيروت، 1399هـ . ق. / 1979 م.
38 ـ الطبقات الكبير، ابن سعد.
39 ـ عمارة و توسعة المسجد النبوي عبرالتاريخ، ناجي محمد عبد القادر انصاري
40 ـ عدة الاخبار في مدينة المختار، احمد عبدالحميد عباسي
41 ـ فتح الباري بشرح صحيح البخاري، ابن حجر عسقلاني
42 ـ فصول من تاريخ المدينة المنوره، سيد علي حافظ، جده، شركة المدينة المنوره للطباعة و النشر، 1405هـ . ق. / 1985 م.
43 ـ فضائل المدينة المنوره، خليل ابراهيم ملا خاطر
44 ـ الفن في خط العربي، محمود يوسف غلام، رياض، وزارة المعارف السعوديه، 1402هـ . ق. / 1982 م.
45 ـ فهد الوطن و الحدث، حامد عباس، مكة المكرمه، مؤسسة هديل للاعلام، 1404هـ . ق. / 1982 م.
46 ـ في رحاب البيت الحرام، محمد علوي عباس مالكي، جده، دار القبلة للثقافة الاسلاميه، 1412هـ . ق. / 1992 م.
47 ـ قاموس الحج و العمره، احمد عبدالغفور عطار، مكه، 1399هـ . ق. / 1979 م.
312 |
48 ـ كسوة الكعبة المعظمة عبر التاريخ، سيد محمد دقن
49 ـ الكسوة و الكعبة، احمد عبدالغفور عطار، مكة المكرمه، 1397هـ . ق. / 1977 م.
50 ـ الكعبة المشرفه، امينه صاوي، جده، دار عكاظ للطباعة و النشر
51 ـ كنز العمال في سنن الأقوال و الأفعال، علاءالدين برهان فوري
52 ـ مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ابن حجر هيثمي
53 ـ المدينة المنورة تطورها العمراني و تراثها المعماري، صالح لمعي مصطفي، بيروت، دارالنهضة العربيه، 1981 م.
54 ـ المدينة المنورة في التاريخ، عبدالسلام هاشم حافظ، مدينه منوره، نادي المدينه الادلي، 1402هـ . ق. / 1982 م.
55 ـ المساجد التاريخية الكبري، يوسف فرحات، طرابلس (لبنان)، دار الشمال، 1993م.
56 ـ المسجد النبوي عبر التاريخ، محمد سيد وكيل
57 ـ مسند ابن حنبل
58 ـ معالم مكه التاريخية و الأثريه، عاتق بن غيث بلادي، مكه، دار مكة للنشر و التوزيع، 1400هـ . ق. / 1980 م.
59 ـ معجم معالم الحجاز، عاتق بن غيث بلادي، مكه، دار مكة للنشر و التوزيع، 1391هـ . ق. / 1979م.
60 ـ مكة في القرن الرابع عشر، محمد رفيع عمر، مكة المكرمة، نادي مكة الثقافي، 1401هـ . ق. / 1981 م.
61 ـ الملامح الجغرافيه لدروب الحجيج، جده، تهامه للكتاب الجامعي، 1401هـ . ق. / 1981 م.
62 ـ ملوك العرب، امين ريحاني، بيروت، مطابع صادر ريحاني، 1951م.
63 ـ موسوعة التاريخ الاسلامي، احمد شلبي، قاهره، مكتب النهضة المصريه، 1980م.
64 ـ الموسوعة العربية الميسره، محمد شفيق غربال، قاهره، دارالشعب، 1972م.
65 ـ وفاء الوفا باخبار دار المصطفي، نورالدين سمهودي
313 |
جدول شماره 2: خلاصه وضعيت توسعه هاي مسجدالنبي(1)
رديف مورد سال انجام آن ـ هجري قمري سال انجام آن ـ ميلادي مقدار توسعه (بر حسب متر مربع) كل مساحت پس از توسعه (برحسب مترمربع) درصد افزايش مساحت ملاحظات
1 نخستين بناي مسجدالنبي 1 621 ـ 1050 ـ پيامبر(صلي الله عليه وآله) و صحابه مسجد را بنا كردند،
1 توسعه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) 7 628 1425 2475 68/73% پايه هاي مسجد را به سنگ و ديوارها را از خشت و ستون ها را از تنه هاي درختان خرما بنا كردند.
2 توسعه عمر بن خطاب 17 638 1100 3575 44/44% براي آن ديواري دورچين به ارتفاع يك متر تا يك و نيم متر قرار داد.
3 توسعه عثمان بن عفان 29 649 496 4071 87/13% ديوارها را با سنگ هاي نقش دار بنا كرد و در ستون ها رشته هاي آهنين به كار برد.
4 توسعه وليد بن عبدالملك 88 706 2369 6440 19/58% منبر، محراب و پنجره ها]ي اوليه ضريح[ را احداث كرد.
5 توسعه مهدي عباسي 161 771 2450 8890 04/38% مسجد را به كاشي تزيين ساخت.
6 توسعه سلطان قايتباي 888 1483 120 9010 34/1% گنبد سبز را بر فراز حجره نبوي تجديد كرد.
7 توسعه سلطان عبدالمجيد 1265 1848 1293 10303 35/14% سقف گنبدي را جايگزين سقف چوبي ساخت.
8 توسعه عبدالعزيز آل سعود 1370 1950 6023 16327 46/58% افزودن بر نوسازي و توسعه حرم، چند ميدان و خيابان نيز احداث كرد.
9 توسعه فهد بن عبدالعزيز 1405 1985 384000 400327 93/2351% بزرگ ترين و در عين حال زيباترين و استوارترين توسعه مسجدالنبي است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . بر گرفته است از قصة التوسعه، ص 285 و 286.. مترجم
314 |
التاريخ القويم، ج 4، ص 121
التاريخ القويم، ج 5، ص 38
التاريخ القويم، ج 3، صص 12 و 13
التاريخ القويم، ج 4، ص 126
التاريخ القويم، ج 3، ص 133
التاريخ القويم، ج 3، ص 172
التاريخ القويم، ج 2، ص 213
التاريخ القويم، ج 3، ص 166
التاريخ القويم، ج 2، ص 315
التاريخ القويم، ج 3، ص 146
التاريخ القويم، ج 4، ص 257
التاريخ القويم، ج 3، ص 11
سنن، ترمذي، ج 2، ص 175
315 |
الترغيب و الترهيب من الحديث الشريف، منذري، ج 2، ص 194
التاريخ القويم، ج 2، ص 124
التاريخ القويم، ج 1، ص 289
التاريخ القويم، ج 1، ص291
التاريخ القويم، ج 3، ص 80
يكدست كرار كه با گرانيت سبز تزيين شده بود تغيير يافت تا با نماي حجر اسماعيل
در هنر اسلامي شكل و شمايل مناسب را كسب مي كرد تا پس از ساخته شدن، درها روي
خواسته خدمتگزاران حرم هاي مكه و مدينه است بكاهد.
66 ـ دليل المدينة المنورة للحاج و الزائر، عبيدالله محمد امين كردي و عبدالعزيز محمد بدر الدين كابلي.