بخش 4

91

فصل سوم

كوه ها و شعب هاي مهمّ مكّه

93

الف ـ كوه ها

1 . جبل النُّور = غار حِرا ( مهبط وحي )

{  اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ، خَلَقَ اْلإِنْسانَ مِنْ عَلَق ، اقْرَأْ وَرَبُّكَ اْلأَكْرَمُ ، الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ، عَلَّمَ اْلإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ } . ^{( 1 )}

« بخوان به نام پروردگاري كه انسان را از نطفه بسته آفريد ، بخوان و پروردگار تو كريم تر است كه به قلم آموخت و به انسان آنچه نمي دانست آموخت . »

كوه نور ، مَهبط جبرئيل امين ( عليه السلام ) و محل نزول وحي است . در شب بيست و هفتم ماه رجب ، سال 40 عام الفيل ( = 610 ميلادي ) جبرئيل ( عليه السلام ) بر قلّه اين كوه بر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ظاهر شد و با ابلاغ سوره علق ، آغاز رسالت آن پيامبر عظيم الشأن و بهترين خلق خداوند تبارك و تعالي را اعلان كرد .

كوه نور ، كه در چهار كيلومتري شمال شرقي شهر مكّه و كنار راه « منا » به « عرفات » بوده ، اكنون به علّت گسترش مكه ، در داخل شهر قرار گرفته است . ارتفاع آن از دريا 621 و از سطح دامنه 281 متر است . اين كوه در تورات ، « جبل فاران » ناميده شده و نزد مردم محلّي به « جبل النور » معروف است . شكل آن مخروطي و مستقل از ديگر كوه ها است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . علق : 5 ـ 1

94

غار حِرا در بالاترين نقطه اين كوه واقع شده و آن را به عنوان يكي از كوه هاي بسيار مهم و با فضيلت مكّه دانسته اند .

ارتفاع دهانه غار حِرا 2 متر ، عرض آن حدود 20/1 متر و طولش نيز حدود 2 متر است . از عجايب اين غار آن كه انتهاي آن كاملاً به سوي مسجدالحرام است و در دهانه آن مي توان به سمت بيت المقدس نماز خواند . داخل آن از هنگام طلوع تا غروب آفتاب روشن و علاوه بر اين ، گرماي سوزان را به درون آن راهي نيست ؛ لذا معتكف در اين غار ، احساس گرما و ناراحتي نمي كند . در هر حال چنانكه بعضي گفته اند ، غار حِرا از چند سال قبل از بعثت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) محل اعتكاف ، عبادت ، شب زنده داري و تهجّد آن حضرت بوده است .

رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) تمام مدت ماه مبارك رمضان و چندين شب از ماه هاي ديگر را در اين غار به اعتكاف و عبادت مشغول مي شدند . به علت حضور پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و يا جبرئيل در اين مكان ، از انتهاي غار و ديواره ها بوي بسيار خوشي به مشام مي رسد كه اين بوي خوش در دو مكان ديگر هم استشمام مي شود ؛ يكي در محراب مسجد فتح در مدينه و محل غزوه خندق و ديگر در شكافي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را در روز احد در آن مخفي و پرستاري كردند ؛ كه به نظر مي رسد رائحة النبي ( صلّي الله عليه وآله ) باشد و اين بو را بسياري از زائران در طي سال هاي متمادي استشمام كرده اند . در ايام اعتكاف ، همسر فداكار ايشان ، حضرت خديجه ( عليها السلام ) مونس و غم خوار پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بوده و از صخره هاي صعب و دشوار اين كوه بالا رفته و براي آن حضرت آب و غذا مي برده است . روزي جبرئيل ( عليه السلام ) ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را از نوع غذايي كه خديجه ( عليها السلام ) براي او مي آورد خبر داد و از او خواست سلام خداوند را به خديجه ( عليها السلام ) برساند . ^{( 1 )} با توجه به فاصله طولاني راه غار و سختي و صعوبت آن ، ميزان فداكاري و شهامت آن بانوي بزرگوار و ايثار او در راه خداوند آشكار مي گردد .

امام علي ( عليه السلام ) از كساني است كه شاهد اعتكاف پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين غار بوده است . ايشان در كودكي دست در دستان مبارك پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، به دامنه اين كوه مي رفته است . ( تصوير شماره 8 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاكهي ، اخبار مكه ، ج4 ، ص94

95

2 . ابوقُبَيسْيكي ديگر از كوه هاي مهم مكه « ابوقبيس » است كه به سبب سكونت فردي به نام ابوقبيس ، به اين نام معروف شده است . اين كوه در دل سختِ خود ، خاطره هاي مهمي از تاريخ نهفته دارد . هر چند امروزه در پس ساختمان هاي بلند ، از جمله دار الضيافه سعودي ، از چشم ها پنهان گرديده و بخشي از آن تخريب شده است . بنا بر روايات زيادي ، ابوقبيس برترين كوه هاي مكه است . ^{( 1 )} اين كوه در شمال شرقي مسجدالحرام و مشرف بر صفا است و 420 متر از سطح دريا و 120 متر از سطح دامنه فاصله دارد . بعضي گفته اند قبر شيث بن آدم و به روايتي قبر حَوّا در دل اين كوه واقع است و گويند چند پيامبر نيز در آن مدفون شده اند ، والله العالم .

خداوند ، حجرالأسود را از بهشت به ابراهيم ( عليه السلام ) رسانيد و اين سنگ از زمان طوفان نوح ( عليه السلام ) در امانت ابوقبيس بود ، لذا اين كوه را به همين مناسبت « امين » خوانده اند . ^{( 2 )}

فاكهي گويد : ابراهيم ( عليه السلام ) بالاي اين كوه مردم را براي انجام حج دعوت مي كرد . ^{( 3 )}

پس از اسلام ، اين كوه شاهد حادثه شق القمر بود كه بعدها مسجدي به همين نام در اين مكان ساخته شد . ^{( 4 )} همچنين مسجدي به نام « مسجد ابراهيم » كه هر دو هنگام ساخت دارالضيافه در دوران سعودي تخريب شد . ^{( 5 )} از ابوقبيس و كوه « قُعَيقعان » به نام « اخشبان مكه » يعني دو كوه سخت ، كه نمي توان از آن بالا رفت ، ياد كرده اند .

3 . كوه ثَوْر ( مخفي گاه هجرت ) در سه كيلومتري جنوب شهر مكّه و در جنوب منطقه « مسفله » كوهي قرار دارد كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاسي المكي ، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام ، ج1 ، ص446 ، علت آن را نزديكي به مسجدالحرام و عبادت خلايق در نزديكي آن ذكر كرده اند .

2 . ازرقي ، همان ، ج2 ، صص515 و 516

3 . فاكهي ، همان ، ج4 ، صص46 و 47

4 . ر . ك . به : ص128 از همين كتاب و همچنين فاسي المكي ، همان ، ج1 ، صص446 ـ 444

5 . ر . ك . به : ص129 از همين كتاب .

96

مساحت آن دوازده كيلومتر است . ارتفاع آن از دريا 748 متر و از سطح دامنه 458 متر مي باشد . اين كوه و غاري كه بر فراز آن است ، به مناسبت تولّد « ثور بن عبد مناة » در آن ، به اين نام معروف شده است . ^{( 1 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام هجرت به مدينه ، براي گمراه ساختن دشمن ، به سمت اين كوه ، كه بر خلاف جهت مدينه ؛ يعني در جنوب مكه قرار دارد ، رفت و با ابوبكر و يك راهنماي بدوي سه شبانه روز در غار پنهان شدند ؛ از اين واقعه در قرآن كريم ياد شده است و آن نيز به علت حزن شديد مصاحب و همراه پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) يعني ابوبكر بوده كه خداوند مي فرمايد :

{ . . . إِذْ يَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللهَ مَعَنا . . . } . ^{( 2 )}

« هنگامي كه ( پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ) به مصاحب و همراه خود گفت : محزون و ناراحت نباش كه خداوند با ماست . »

به امر خداي تعالي بر دهانه آن غار عنكبوتي تار بست و كبوتري تخم گذاشت ، لذا مشركان از ادامه تعقيب پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دست كشيده ، بازگشتند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) پس از آن ، به سمت مدينه حركت كرد . ^{( 3 )}

از پايين كوه تا قلّه آن ، حدود يك ساعت راه است كه امروزه با پلكان هايي سهل العبور شده است . در بالاي آن ، دو غار در نزديكي هم وجود دارد كه بر روي هريك « غار ثور » نوشته شده است ، ولي اوّلي صحيح تر است ؛ زيرا دو تا سه نفر مي توانند در آن مخفي شوند . ارتفاع آن حدود 30/1 متر و طول و عرض آن 5/3 مترمربع است . در قرن نهم و سيزدهم هجري دهانه ورودي را كمي بازتر كردند و يك راه خروجي نيز براي آن قرار دادند تا زائران بتوانند از يك طرف وارد و از طرف ديگر خارج شوند . كمي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج2 ، ص86

2 . توبه : 40

3 . فاكهي ، همان ، ج4 ، صص83 ـ 80 ؛ ابن سعد ، الطبقات الكبري ، ج1 ، صص228 ـ 232 ؛ نهرواني المكي ، الاعلام باعلام بيت الله الحرام ، ص 448 ؛ جاحظ ، العثمانيه ، ص 52 ؛ كاندهلوي ، حياة الصحابه ، ج1 ، ص318 . در بخش مدينه از هجرت آن حضرت ياد خواهيم كرد .

97

پايين تر از غار ، صخره اي به قدرت خداوند به صورت گنبدي بزرگ در آمده كه سي نفر زير سايه آن مي توانند استراحت كنند . ابن جبير آن را قبّة جبرائيل ( عليه السلام ) خوانده است . ^{( 1 )} ( تصوير شماره 9 )

4 . الحَجون ^{( 2 )} نام كوهي است مشرف بر « مسجدالْحَرَس » يا « مسجدالجنّ » . در دامنه آن درّه اي است به نام « دره سلاخ ها » يا « ابي دُبّ » كه در دوران جاهليّت گورستان مردم مكّه بوده است . كثير بن كثير درباره آن گورستان چنين سروده است :

« در اين حجون چه بسيار دوستان راستين از جوانان و پيران پاكدامن در گور آرميده اند . » ^{( 3 )}

اين كوه اكنون بر گورستان ابوطالب يا جنة المعلّي مشرف است و پل حجون كه در دوران اخير در كنار آن ساخته شده ، شاهراه بزرگي است كه المعابده را به منا وصل مي كند .

5 . كوه خَليفهكوهي است مشرف بر اجياد بزرگ كه از نام « خليفة بن عمير » گرفته شده ؛ زيرا وي نخستين كسي است كه بر اين كوه خانه ساخت . كوه خليفه هنگام فتح مكه ، گريزگاه و پناهگاه مشركان بوده است . ^{( 4 )} آنان همچون بزهاي كوهي ، از ترس شمشيرهاي مسلمانان ، از كوه بالا رفته و چگونگي ورود پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ياران او به مكه و تصرّف شهر را نظاره مي كرده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن جبير ، الرحله ، صص 84 و 85 ، سبب تسميه اين مكان به قبه جبرائيل در اين كتاب بيان نشده است .

2 . حَجُون از حجن به معناي كجي و خميدگي است ( ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج2 ، ص225 ) .

3 . ازرقي ، همان ، ج2 ، ص520 ـ همچنين ر . ك . به : ص113 از همين كتاب .

4 . ازرقي ، همان ، ج2 ، ص532

98

6 . كوه خَنْدَمهاين كوه بر « اجياد صغير » مشرف و پشت كوه ابوقبيس قرار دارد . فاكهي از ابن عباس روايت مي كند كه در اين كوه هفتاد پيامبر دفن شده اند . ^{( 1 )} والله العالم

7 . ثَبيركوه ثبير كه از بزرگترين كوه هاي مكه است ، در نزديكي مِنا قرار دارد . از اين رو به آن « ثبير » گفته اند كه شخصي به همين نام ، از قبيله هذيل در آن فوت شده است . ^{( 2 )} گويند اين همان كوهي است كه قوچ يا گوسفندي از سوي خداوند فرستاده شد تا در عوض اسماعيل ( عليه السلام ) ذبح شود . ^{( 3 )} از پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده هنگامي كه خداوند در مقابل حضرت موسي ( عليه السلام ) بر كوه تجلّي كرد ، آن كوه شش قسمت شد كه سه قسمت آن در مكه و سه قسمت در مدينه قرار گرفت و اما سه قسمتي كه در مكه قرار يافت حراء ، ثَبير و ثَوربود . ^{( 4 )}

8 . قُعَيقُعاناين كوه در مقابل كوه ابوقبيس و سمت مروه ؛ يعني در شمال و شمال غربي مسجد الحرام قرار دارد كه به آن كوه « جَزّل » نيز گفته اند . ^{( 5 )} همان گونه كه پيشتر گفته شد ، اين كوه و ابوقبيس را اخشبان مكه خوانده اند . گويند در حادثه انشقاق القمر ، نيمي از ماه بر كوه ابوقبيس و نيمي ديگر بر كوه قُعَيقعان ديده شد . گفتني است مسجد الحرام در ميان اين دو كوه قرار دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاكهي ، همان ، ج4 ، صص45 و 46

2 . ياقوت حموي ، همان ، ج2 ، ص73

3 . فاسي المكي ، همان ، ج1 ، ص451 ؛ نهرواني المكي ، الاعلام باعلام بيت الله الحرام ، ص452

4 . ياقوت حموي ، همان ، ج2 ، ص73

5 . نهرواني المكي ، همان ، ص11

99

ب ـ شعب ها ( درّه ها )

شهر مكه به سبب وجود كوه هاي فراوان ، داراي درّه ها يا شعب هايي است كه هر قبيله در آن ، به طور مستقل زندگي مي كردند و هر شعبي به نام آن قبيله معروف بودند . تعداد شعب ها را 25 عدد دانسته اند : ^{( 1 )}

1 . شعب ابي دُبّشعب ابي دب در كنار حجون قرار دارد . ابو دُبّ نام مردي از خاندان سواد بن عامراست . بعدها در اين درّه سلاخ ها ساكن شدند .

قبرستان ابو طالب در اين شعب قرار دارد كه در دامنه كوه حَجون واقع شده است . برخي به اشتباه آن را شعب ابي طالب گفته اند كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و يارانش در آن محاصره شدند .

2 . شعب ابوطالب ( محل محاصره بني هاشم و پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) ) اين شعب در تاريخ به نام هاي شعب ابي طالب ، شعب مولد ، كه به سبب تولد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) اين گونه ناميده شد و شعب علي ( عليه السلام ) معروف بوده است . در اين مكان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، بني هاشم و بني عبدالمطّلب از سوي كفار محاصره اقتصادي شدند . مكان محاصره ، به خاندان ابو طالب ، بني هاشم و بني عبد المطّلب متعلق بود و ميان دو كوه « ابو قبيس و خندمه » قرار داشت . به گفته ابن سعد ، اين واقعه در محرم سال هفتم بعثت اتفاق افتاد . ^{( 2 )} در مدت سه سالي كه بني هاشم در محاصره بودند ، سختي هاي بسياري را متحمّل شدند ؛ به طوري كه تعدادي بر اثر گرسنگي از دنيا رفتند و صداي شيون و ناله كودكان از درون شعب به گوش مردم مي رسيد . ^{( 3 )} پس از سه سال ، خداوند تعالي مكر و نفاق كافران را به يأس و اختلاف تبديل و با از ميان بردن عهدنامه ، به وسيله موريانه ، ننگي ابدي بر چهره

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يعقوبي ، البلدان ، ص78

2 . ابن سعد ، الطبقات الكبري ، ج1 ، ص209

3 . ابن اثير ، الكامل في التاريخ ، ج1 ، ص505

100

مشركان گذاشت و محاصره در سال دهم بعثت پايان يافت . برخي به اشتباه ، شعب ابي طالب را همان مكان قبرستان ابوطالب يا جنة المعلّي مي دانند ، كه داخل درّه ابي دُبّ يا دره سلاخ ها بوده و كنار كوه حجون واقع شده است ! در حالي كه شعب ابي طالب يا شعب علي ( عليه السلام ) ، در كنار مسجد الحرام بوده و كفار ، مسلمانان را در خانه هاي خود محاصره كردند نه اين كه از شهر خارج كرده باشند . امروزه در كنار كوه ابو قبيس و در جوار منطقه پشت صفا و مروه ، تونلي كنده شده كه نام نَفَق علي بر آن ديده مي شود كه حكايت از شعب علي ( عليه السلام ) دارد . گفتني است سه شعب ابوطالب ، بني هاشم و بنوعامر در نزديكي مسجد الحرام واقع شده اند .

نقشه كوه هاي مكّه

101

فصل چهارم

مساجد تاريخي موجود مكه

103

1ـ مسجد يا زادگاه ختم رسولان محمد بن عبدالله ( صلّي الله عليه وآله )

محل تولّد حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله ) ؛ يعني خانه « آمنه بنت وَهْب » در شعب « ابو طالب » ، را هنگام هجرت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) عقيل بن ابي طالب خريد .

پس از چندي ، خيزران مادر موسي و هارون الرشيد ، آن را به مسجد تبديل كرد كه دري از آن به كوچه مولد ( زقاق المولد ) باز مي شد . ^{( 1 )}

جايي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن به دنيا آمد ، مربع شكل و داراي يك ستون و چند در ورودي بوده است . هنگامي كه آن جا را ساختند ، در نزديكي محراب آن ، به نشانه محل تولّد پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) حفره اي كنده و با نقره تزيين كردند . ^{( 2 )} اين خانه در دوره هاي مختلف تاريخي بازسازي شد . در دوران عثماني ، سلطان مرادخان ، در 1009ق . بر مكان تولّد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) گنبدي بسيار بزرگ ساخت و مدرّسي نيز براي تدريس در اين مكان معين گرديد . ^{( 3 )} اين خانه مقدّس ، در حكومت آل سعود به گفته محسن الأمين ، به سبب تبرّك جستن مردم به آن ، تخريب و به محلي براي نگهداري چارپايان تبديل شد ! ^{( 4 )} بعدها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي ، همان ، ج2 ، ص282 ؛ ازرقي ، همان جا ؛ لبيب البتنوني ، همان ، ص96

2 . ابن جبير ، الرحله ، ص82 ؛ لبيب البتنوني ، همان ، ص96

3 . رفعت پاشا ، همان ، ج1 ، صص188 و 189

4 . محسن الامين ، اعيان الشيعه ، ج1 ، ص219

104

كتابخانه اي در 1370 ق . توسط شيخ عباس نظامي با سرمايه خود او ساخته شد كه اكنون در سمت ميدان پشت صفا و مروه ، در كنار خيابان و در دو طبقه با تابلوي « مكتبة المكة المكرّمه » ديده مي شود . ( تصوير شماره 10 )

2 ـ مسجد الجِنّ = مسجد الْحَرَسْ {  قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً * يَهْدِي إِلَي الرُّشْدِ فَآمَنّا بِهِ وَلَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنا أَحَداً } . ^{( 1 )}

مسجد جن از مساجد مهم و تاريخي مكه است كه خوشبختانه بر خلاف بسياري از آثار تاريخي ، همچنان پا برجا مانده است . خداوند متعال آيات سوره جن را در اين مكان بر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نازل كرد . آن حضرت در حال بازگشت از طائف پس از طي مسيري طولاني ، با قلبي شكسته و نا اميد در جاي اين مسجد ، كه به « نخله » معروف بود ، كنار نخل خرمايي نشست و نيمه شب به عبادت و تلاوت قرآن پرداخت . در اين حال ، هفت نفر از جنيان با شنيدن صداي قرآن متوقف شده و آيات الهي را به گوش ساير جنيان رسانيدند ؛ پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) پس از آن نيز چندين بار همراه « عبدالله بن مسعود » به اين مكان مي آمد و آيات قرآن را بر جنيان مي خواند . در يكي از شب ها سوره جن بر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نازل شد و خداوند آن حضرت را از اسلام جنيان خبر داد . اين مكان در « الحَجون » و دامنه « شعب ابي دُبّ » قرار داشت كه بعدها به ياد آن رخداد بزرگ ، مسجدي ساختند و آن را مسجد جن ناميدند . اين مسجد را از آن لحاظ مسجد حَرَس نيز ناميده اند كه در گذشته ، پاسداران مناطق مختلف مكه ، هنگام گشت شبانه ، در نزديكي مسجد جن با يكديگر ملاقات و پس از تبادل اطلاعات به محل مأموريت خود باز مي گشتند . ^{( 2 )} مسجد ياد شده اكنون در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جن : 1 و 2

2 . فاكهي ، اخبار مكه ، ج4 ، صص24 ـ 20 ؛ ابن هشام ، سيرة النبويه ، ج1 ، صص421 و 422 ؛ ابن كثير ، البداية و النهايه ، ج3 ، ص137 ، ابن حجر عسقلاني ، فتح الباري بشرح صحيح البخاري ، ج7 ، ص125

105

سه راهي خيابان مسجدالحرام ، منا و پل حَجون در دويست متريقبرستان ابوطالب قرار دارد و در سمت چپ است كه در شارع مسجد الحرام به سوي قبرستان مي رود .

نام اين مسجد كه تابلوي مسجد الجن بر نماي قبلي آن بود ، قبل از بازسازي اخير به شماره 40 تغيير يافت اما در سال 1378ش . بناي قديمي آن تخريب و مسجد بزرگتري حدود دو برابر ساختند و باز هم نام مسجد الجن را بر تابلوي آن ثبت كردند . بناي جديد آن بسيار زيبا با گنبد طلايي و يك مناره بزرگ است كه با ديوارهاي سنگي سفيد و سياه در داخل و خارج مسجد زيبايي آن را دوچندان كرده است . بر نماي گنبد داخلي نيز آيات سوره جن به طرز زيبايي ، با خط ثلث نگاشته شده است . اين مسجد امروزه يكي از مساجد پررونق مكه است . ( تصوير شماره 11 )

3 ـ مسجدالرّايهپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در سال هشتم هجرت عازم فتح مكّه شدند و بالاي شهر در ناحيه اي به نام « الرَّدم » نزديك چاه جبير بن مطعم كه به آن « چاه عُليا » مي گفتند ، استقرار يافتند و راية ( پرچم سپاه اسلام ) را در آن جا نصب كردند . ^{( 1 )} گويند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن مكان نماز گزاردند . ^{( 2 )} بعضي از فقهاي مكه گفته اند در روزگاران قديم ، مردم براي انتخاب محل سكونت خود در مكه ، از اين چاه ، كه در كنار آن مسجدي بوده و در آن نماز مي گزاردند ، بالاتر نمي رفته اند . مسجد مورد نظر ، همان مسجد الرّايه است . ^{( 3 )} اين مسجد را « عبدالله بن عبدالله بن عباس بن محمد » ساخته و در كنار آن نيز حوضي براي سقايت مردم از آب چاه مذكور قرار داده بود . مستعصم عباسي آن را به سال 640ق . بازسازي كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بخاري ، صحيح ، كتاب المغازي ، حديث 4280 براي اطلاع از چگونگي فتح مكه و ورود نيروهاي اسلام ر . ك . به : البكري الشافعي ، الدّرة المكلله في فتح مكة المشرفة المبجله .

2 . احمد بن حنبل ، المسند ، حديث 15446 ؛ نهرواني المكي ، الاعلام باعلام بيت الله الحرام ، ص453

3 . فاسي المكي ، همان ، ج1 ، ص28 ؛ فاكهي ، همان ، ج4 ، ص19 ؛ نهرواني المكي ، همان ، ص453

106

در سال 1361 و 1391ق . اين مسجد بازسازي و به جودريه معروف شد ؛ وجه تسميه آن ، قرار گرفتن در دهانه بازار جودريه است كه به اشتباه به ابوسفيان مشهور شده است . در سال 1380 ش . به گونه زيبايي بازسازي شد و ديوارها و مناره آن از سنگ است . بناي قبلي ، داراي گنبدي طلايي بود كه اكنون به رنگ سفيد است و مساحت آن نيز به چهارصد متر افزايش يافت . نام اين مسجد را پس از بازسازي اخير تغيير داده ، مسجد فهدبن عبدالعزيز نام نهادند . ( تصوير شماره 12 )

4 ـ مسجد البَيْعَة = مسجد الغنم

هنگامي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به عزم فتح مكه ، عازم اين شهر شدند ، در ميان شعب بني عامر و سوق الغنم ، با مردم مكه ديدار كردند و كساني كه پس از هشت سال از هجرت ، دل هايشان به اسلام گرايش يافته بود ، در اين مكان با آن حضرت بيعت كرده و به اسلام گرويدند . بعدها مسجد كوچكي در آنجا ساخته شد به ياد بيعت اين گروه با پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و نام « مسجد البيعه » به خود گرفت . اين مسجد در خيابان مسجدالحرام ، سمت راست كسي است كه به سوي قبرستان ابوطالب يا پل حجون مي رود . اين مسجد ، حدود 500 متري بازار جودريه ( ابوسفيان ) و روبه روي اداره پست و تلگراف است . در سال 1380 ش . بازسازي شد و همانند ساير مساجد معروف در اين خيابان ، نمايي سنگي و مناره اي زيبا دارد . ( تصوير شماره 13 )

5 ـ مسجد شجره

پس از بازار جودريه ( ابوسفيان ) ، نرسيده به مسجد جِنّ و در تقاطع شارع مسجد الحرام و شارع نونه ، در كنار پل مسجدي است كه به ياد معجزه اي از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در صدر اسلام ساخته شد و نام مسجد شجره بر خود گرفت . به روايات فاكهي ، در اين مكان

107

درختي به نبوّت و پيامبري آن حضرت شهادت داد . ^{( 1 )}

مسجد ياد شده كه بسيار كوچك و ساده بوده ، در سال 1380 بازسازي گرديد . اين مسجد را ، مانند ساير مساجدي كه پيشتر اشاره شد ، با سنگ هاي سفيد و تيره و بسيار زيبا ، با مساحتي حدود 2 برابر قبل ساخته اند . گفتني است اين مسجد با مسجد شجره يا احرام در ميان راه مدينه و مكه هم نام است . ( تصوير شماره 14 )

6 ـ مسجد ابوبكر

اين مسجد در سمت « مَسفله » ( پايين مكه ) ( دويست متري جنوب مسجدالحرام ) واقع شده ، كه به ابوبكر منسوب است و در قرن دهم هجري به « دارالهجره » معروف گرديد . گويند ابوبكر همراه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) از اين مكان به سوي مدينه هجرت كرد . ^{( 2 )} ابن جبير از خانه كوچكي در پشت مسجد خبر مي دهد كه محل مخفي شدن ابوبكر از كفار و مشركان بوده است . ^{( 3 )} بناي مسجد تا چند سال پيش در شارع حمزه بود كه در جريان احداث فندق ابراج مكه و هتل هيلتون آن را خراب كردند . اين هتل ها دقيقاً ميان باب فهد و باب ملك عبدالعزيز واقع شده و مشرف بر مسجدالحرام و در كنار آن است . در ميان هتل هاي ياد شده و روي هتل هيلتون مركز تجاري با عنوان « مركز التجاري والسكني » ساخته اند و در طبقه چهارم اين مركز تجاري مصلّي و مسجد بسيار بزرگي نيز ساخته و تابلوي مسجد ابوبكر صديق بر آن نهاده اند تا نشاني از مسجد تخريب شده باشد . گفتني است شارع ابراهيم خليل در سمت مسفله در چند متري هتل هاي ياد شده است . ( تصوير شماره 15 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاكهي ، همان ، ج4 ، صص30 ـ 27

2 . نهرواني المكي ، همان ، ص 454 ؛ جاحظ ، العثمانيه ، ص28

3 . ابن جبير ، الرحله ، ص83

108

7 ـ مسجد الاِجابه

اين مسجد در شارع ابطح و كنار ميدان معابده ، به سوي عزيزيه و منا واقع است و در سمت چپ كسي است كه از ميدان به سوي عزيزيه مي رود ) . گفته مي شود پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام سفر به طائف در اين مكان نماز گزاردند . نگارنده در محراب اين مسجد دو كتيبه ديد كه داراي تاريخ 970 هجري است . اين مسجد به گفته نهرواني ، در سال 720ق . تعمير و پس از آن ، رو به فرسودگي و تخريب رفت . ^{( 1 )} تا اينكه در دهه گذشته ، پس از تخريب ساختمان قديمي ، آن را بازسازي كردند . با اين حال ، در سال 1380ش . همراه با ساير مساجد ياد شده ، آن را با مساحتي دو برابر و بسيار زيبا باسنگ هاي سفيد و تيره بازسازي كردند و تابلوي مسجدالاجابه ، كه بر بناي قديمي آن وجود نداشت را بر آن نهادند . گفتني است در مدينه نيز مسجدي به همين نام وجود دارد . ^{( 2 )} ( تصوير شماره 16 )

8 ـ مسجد خالد بن وليد

هنگامي كه پيامبر مكه را فتح كرد ، سپاهيان از چند جبهه وارد آن شدند . خالد بن وليد در رأس گروهي ، از سمت پايين مكه ( مسفله ) وارد شهر شد و در مكان استقرار پرچم وي ، مسجدي ساختند كه به نام وي شهرت يافت . اين مسجد اكنون در خيابان خالد بن وليد ، در جنوب مسجد الحرام و محله « حارة الباب » قرار دارد . مسجد ياد شده در 1377ق . بازسازي شده است . ( تصوير شماره 17 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهرواني المكي ، همان ، ص453

2 . ر . ك . به : بخش مدينه از همين كتاب .

109

9 ـ مسجد فتح

رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) آنگاه كه با سپاهيان اسلام به قصد فتح شهر مكه حركت مي كرد ، در حوالي 25 كيلومتري شهر ، از راه مدينه ، در منطقه مرّ الظهران توقف كرد و يك شب را در آنجا ماند و به نماز و دعا و نيز به ساماندهي و سان ديدن از سپاه ده هزار نفري خود پرداخت . در همين جا بود كه ابوسفيان با ديدن عظمت و شكوه سپاه اسلام مسلمان شد . اين منطقه در عصر حاضر به « الجموم » مشهور است و 18 كيلومتر با مسجد تنعيم در همان مسير فاصله دارد . مسجدي كه به ياد توقف و نماز پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ساخته شده ، در سال 1397ق . بازسازي شده است . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد الياس عبدالغني ، تاريخ مكه مكرمه ، قديماً و حديثاً ، ص139