بخش 6

131

فصل هفتم

ميقات هاي حج و حدود حرم

133

الف ـ ميقات هاي حج

كساني كه براي انجام عمره يا حجّ تمتّع ، عزم سفر به مكه معظّمه را دارند و ساكن خارج ميقات ها هستند ، بدون مُحرم شدن ، حقّ ورود به اين شهر را ندارند . نقاطي را كه حجاج در آن محرم مي شوند « ميقات » مي گويند . ميقات ها به تناسب مسير ورود حجّاج متفاوت اند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) براي مردم و ساكنان شهر مدينه ، ذو الحليفه ( = مسجد شجره ) را ، براي مردم شام ، جحفه را ، براي اهل نجد و يمن ، قرن المنازل را و براي اهل يمن ، يلملم را ميقات قرار داد ، ^{( 1 )} كه به شرح زير در مسيرهاي ورودي مكه قرار دارند :

1 . ذو الحُليفه ( مسجد شجره = آبار علي ( عليه السلام ) ) اين مسجد كه در بخش مدينه از آن سخن خواهيم گفت ، در هشت كيلومتري جنوب غربي شهر مدينه قرار دارد و ميقات كساني است كه از مدينه به مكّه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بخاري ، صحيح ، الحج ، حديث 1524 . مردم براي انجام حج و عمره به سه دسته تقسيم مي شوند . 1ـ اهل حرم ، كه در مكه و داخل حدود حرم ساكن هستند و بايد براي حج در مكان خود و براي عمره در يكي از مكانهاي حدّ حرم محرم شوند . 2ـ اهل حلّ ، به كساني گفته مي شود كه محل سكونتشان در داخل محدوده ميقاتها يا بين ميقاتها و حدّ حرم است كه بايد براي حج و عمره از سكونتگاه هاي خود محرم شوند . 3ـ آفاقيون ، به كساني گفته مي شود كه خارج ميقاتها زندگي مي كنند كه بايد براي حج و عمره بر حسب مسير خود در يكي از ميقاتها محرم شوند .

134

مي روند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در سه سفر عمره و يك سفر حج تمتّع ، در اين ميقات محرم شدند :

1 ـ در سال صلح حديبيه ، كه موفق به انجام عمره نشدند . ( ششم هجري ) .

2 ـ عمره ناشَدَه ( سال هفتم هجري ) .

3 ـ فتح مكه ( سال هشتم ) .

4 ـ حَجّة الوداع ( سال دهم هجري ) .

2 . جُحفه « جُحفه » در 189 كيلومتري شمال غربي مكه و 17 كيلومتري جنوب شرق شهرك رابغ واقع است و ميقات اهل شام ، مصر و سرزمين هاي ديگري است كه از اين مسير وارد مكه مي شوند . امروزه كساني كه از جدّه به مكّه مي آيند ، در مسجد جديدي كه به جُحفه معروف است و سعودي ها آن را ساخته اند ، محرم مي شوند . اين مسجد 900 متر مساحت دارد . منطقه « غدير خم » در نزديكي جحفه ( حدود چهار كيلومتري آن ) قرار دارد .

بعضي نيز گفته اند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خطبه غدير خم را در جحفه ايراد كرده اند . اين مكان در گذشته آباد بوده و آن را « مَهْيَعَه » مي خواندند كه از آغاز غدير خم تا ساحل درياي سرخ امتداد داشته است . بعدها به وسيله سيل تخريب و به همين علت آن را جُحفه ( يعني محلي كه سيل بر آن وارد شد = جحف السيل ) ناميده اند . ^{( 1 )} ياقوت حموي كه آن جا را در سده هفتم ديده ، از ويراني و خرابي اش خبر مي دهد . ^{( 2 )} اين شهر تا قرن هاي متمادي همچنان ويرانه اي بيش نبوده و در عصر حاضر ، روستايي جايگزين آن شده است .

3 . وادي ^{( 3 )} عقيقاين وادي در 94 كيلومتري شمال شرقي مكّه بوده و ميقات كساني است كه از راه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد : زبيدي ، تاج العروس ، ماده جحف .

2 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج2 ، ص11

3 . وادي به معناي درّه يا ميان دو كوه است كه آب در آن جاري مي شود .

135

عراق و نجد به مكّه مي روند . اوايل اين وادي را « مسلخ » و اواسط آن را « غمره » و پايان آن را « ذات عِرق » گويند .

4 . قَرْن المَنازلميقات قرن المنازل در94 كيلومتري جنوب مكه واقع شده وميقات كساني است كه از نجد و طائف ( جنوب مكه ) ، از جاده رياض ـ طائف به حرم وارد مي شوند . « قَرْن » به كوه كوچكي گفته مي شود كه ازكوهي بزرگ جدا افتاده باشد . در اين منطقه دو مسجد درسال 1402 ق . ساخته شده است . يكي ميقات « السيل الكبير » و ديگري « مسجد وادي محرم » .

5 . يَلَمْلَمْو آن كوهي است از كوه هاي « تهامه » كه در 100 كيلومتري جنوب غربي مكّه واقع شده و ميقات كساني است كه از يمن ( جنوب شبه جزيره ) وارد اين شهر مي شوند . ^{( 1 )}

امروزه اين مكان به سعديه معروف است . مسجد يلملم با مساحت 635 متر مربع ، محل محرم شدن حاجيان يمني است .

6 . فَخّسرزمين شهداي واقعه خونين فخّ ، كه پيشتر به آن اشاره شد ، از ميقات هاي مورد نظر شيعه است كه در 6 كيلومتري مكّه بوده و ميقات كودكان و افراد نابالغ است . ^{( 2 )} اين مكان حدود 500 متري مسجد تنعيم در سمت راست شارع الشهدا قرار دارد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان ، ج5 ، ص441

2 . در ارتباط با مواقيت شش گانه و آداب و اعمال آن ر ـ ك حر عاملي ، وسائل الشيعه ، ج8 ، صص221 و 222 ؛ طباطبايي حكيم ، مستمسك العروة الوثقي ، ج11 ، ص250 به بعد ، شيخ طوسي ، تهذيب الاحكام ، ج5 ، ص51

3 . در اين مورد بنگريد به مبحث مزار شهداي فخّ در همين كتاب .

136

نقشه حدود منطقة الحرم المكي

137

ب ـ حدود حرم و علت تحريم

قالَ رَسُولُ اللهِ ( صلّي الله عليه وآله ) : « إِنَّ اللهَ سُبْحانَهُ حَرَّمَ مَكَةَ وَلَمْ يُحَرِّمها النّاسُ وَلا يَحِلُّ لِمَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَومِ الآخِرِ أَنْ يَسْفِكَ بِها دِماء وَلا يُعْضدُ بِها شَجَراً » . ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمودند : « خداوند سبحان ، مكه را حرم قرار داد و مردم آن را حرم قرار ندادند . براي كسي كه به خدا و روز جزا ايمان دارد ، حلال و روا نيست كه خوني در آن سرزمين بريزد و يا درختي را در آن قطع كند . »

در قرآن كريم آمده است : { . . . وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً . . . } ؛ ^{( 2 )} « هر كس در آن داخل شود ، ايمن گردد » . گفته اند حتي اگر قاتلي نيز داخل حرم شود در امن است . از امام باقر ( عليه السلام ) در باره علّت تحريم و تعيين حدود حرم نقل شده است : « وقتي آدم و حوااز بهشت فرو آمدند و بر صفا و مروه نشستند ، خداوند اعمال حج را به آن دو آموخت و خيمه اي برپا شد كه ستون هاي آن از چوب درخت بهشتي به رنگ قرمز بود و نور آن به كوه هاي مكه و اطراف مي تابيد و لذا از هر سو ، تا مسافتي كه نور اين ستون ها مي رسيد ، آن را حرم قرار دادند . » ^{( 3 )} بعضي نيز گفته اند : حضرت آدم ( عليه السلام ) پس از هبوط ، از شيطان ترسيد و به خداوند پناه برد ، خداوند فرشتگان را در هر گوشه اي از مكه به حراست و نگاهباني آدم گماشت ؛ و ميان آدم در مكه و آن فرشتگان حرم شد و يا اين كه وقتي ابراهيم ( عليه السلام ) حجرالأسود را در جاي خود قرار مي داد ، خداوند هر چهار سمت را كه حَجَر به سوي آن بود ، حرم قرار داد . ^{( 4 )}

مكه حرم امن الهي است كه از پيرامون و اطراف ، در نقاط خاصي محدود شده و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسلم ، صحيح ، بشرح النووي ، ج9 ، صص123 و 124 ؛ احمد بن حنبل ، المسند ، ج1 ، ص259 ؛ كليني ، فروع كافي ، ج4 ، ص230 ؛ بخاري ، صحيح ، ج2 ، ص213

2 . آل عمران : 90

3 . كليني ، همان ، ج4 ، صص196 و 197

4 . فاسي المكي ، همان ، ج1 ، ص85

138

مرز معيني دارد . ابراهيم ( عليه السلام ) بنابر آنچه كه جبرئيل ( عليه السلام ) به او تعليم داده بود ، علايمي را در حد و مرز حرم نصب كرد كه در دوران پس از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و خلفا ، اين علامت ها به 943 عدد رسيد كه بر فراز تپه ها و ارتفاعات و سطوح قرار داشت . امروزه جز اندكي از آن ها باقي نيست . اين محدوده ، به طول 127 كيلومتر به صورت ذوزنقه و مساحت 550 كيلومتر را تشكيل مي دهد . ( تصوير شماره 20 )

محدوده حرم را در شش جهت ، اين چنين معين كرده اند :

1 . سمت طائف = وادي عُرَنَه ( عرفات )

از راه عرفات و در ميان « نَمِره » در عرفات است كه آن را از 22 تا 32 كيلومتر گفته اند . ^{( 1 )} بنابراين ، بخشي از سرزمين عرفات از حد حرم خارج است كه با علايمي ؛ بهويژه در داخل مسجد نَمِرة ( محل وقوف پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ) مشخص شده است .

2 . وادي نخله

مكاني است ميان مكه و طائف در سمت شمال شرقي حرم و در 45 كيلومتري مكه ، در اين جا پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام برگشتن از غزوه طائف استراحتي كرده و گروهي از جن ها با شنيدن صداي قرآن پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، به او ايمان آوردند . ^{( 2 )} برخي نيز گفته اند سوره جن در اين محل نازل شده است . سريّه عبدالله بن جحش و خالدبن وليد به سوي نخله از سراياي معروف زمان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بوده است . البته اين موضوع براي مسجد جن در نزديكي مسجدالحرام هم گفته شده است .

3 . جِعْرانهمنطقه جعرانه نيز از حدود حرم است كه ميان 18 يا 24 كيلومتري مكه است . حدّ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ج1 ، ص87 ؛ ابن خردادبه ، المسالك والممالك ، ص116

2 . فاكهي ، اخبار مكه ، ج5 ، ص98

139

حرم در جِعرانه ، شعب « آل عبدالله بن خالد بن اسيد » است كه در اين مكان مسجدي به نام جعرانه وجود دارد . رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام برگشت از غزوه حُنَين ، در اين مكان مُحرم شدند .

4 ـ تَنْعيمتنعيم در شمال مسجد الحرام و در 5/7 كيلومتري آن است . اين مكان ، ميان دو كوه « ناعم و منعم » و در راه مدينه به مكه واقع است و نام اين منطقه نيز نعمان يا تنعيم است . ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در حَجّة الوداع در اين مكان مُحرم شدند . تنعيم نزديك ترين ميقات به حرم است . گفتني است دو علامت ، در دو طرف جاده اصلي ، مرز حرم را نشان مي دهند . كساني كه به مكه مي آيند و مي خواهند عمره به جا آورند ؛ ساكن باشند يا مسافر ، مي توانند در اينجا مُحرم شوند .

5 . حُدَيبيّهمنطقه « حديبيه » آغاز حرم در سمت جدّه است كه در 20 كيلومتري مكه قرار دارد . در سال ششم هجري ، پيمان صلح معروف « حديبيه » و بيعت « رضوان » در اين مكان بسته شد ؛ به همين مناسبت بعدها در آن جا مسجدي به نام « رضوان » يا « حديبيه » ساختند . ^{( 2 )}

6 . اَضاءَةُ لِبْن « اَضاءَةُ لِبْن » محدوده حرم در سمت يمن ( جنوب شبه جزيره ) است ، كه در 16 كيلومتري مكّه قرار دارد . ^{( 3 )} اين مكان به « اَضاءةُ ابن عقش » نيز معروف است كه به معناي « مَسيل » يا « درّه ابن عقش » مي باشد و « لبن » نيز به سبب رنگ مايل به سفيدي كوه مجاور آن است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاكهي ، همان ، ج5 ، صص60 ـ 59

2 . ر . ك . به : 141 از همين كتاب : مسجد رضوان ، آل شميسي .

3 . ياقوت حموي ، همان ، ج1 ، ص280 ؛ ابن خرداد به ، همان ، ص116

140

ج ـ مساجد منطقه آغازين حرم

1 . مسجد تَنْعيمهمان گونه كه پيشتر اشاره شد ، تنعيم يكي از نقاط آغازين حرم و در 5/7 كيلومتري شمال مسجدالحرام است . در مكان احرام پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در حَجّة الوداع ، مسجدي ساختند كه نام آن « تنعيم » است . نام ديگر آن عايشه مي باشد ؛ زيرا وي نيز در حَجّة الوداع ، در اين مكان براي انجام عمره مفرده محرم شد . امروزه از اين مسجد با نام « العمره » نيز ياد مي كنند .

مكان مسجد تنعيم به « خيمه جمانه » نيز شهرت داشته ؛ زيرا جمانه دختر ابوطالب ( خواهر علي ( عليه السلام ) ) در اين محل فرزندي براي سفيان بن حارث به دنيا آورد . ^{( 1 )}

مسجد تنعيم را ابو العباس عبدالله بن محمد بن داوود ، والي مكه در سال 240ق . ترميم كرد و بر چاه آن گنبدي بنا كرد . پس از آن تعميراتي نيز در آن انجام گرفت . ^{( 2 )}

در سال هاي 645 ، 678 ، 981 ، 1011هـ . ق . ^{( 3 )} نيز بازسازي شد . در دوران فهدبن عبدالعزيز اين مسجد را از نو ساختند كه مساحت آن به 6000 مترمربع رسيد و اكنون 150هزار نمازگزار را در مساحت 84000 متر مربع در خود جاي مي دهد . ^{( 4 )} در پانصد متري اين مسجد ، شارع شهدا ، قبرستان شهداي فخ قرار دارد . ^{( 5 )} همچنين در 200 متري شمال آن ، در نزديكي كوه ، صحابي پيامبر ، خبيب بن عدي ، يكي از اسراي سريه رجيع به دست مشركان گردن زده شد . علامتي چون مناره در محل شهادت وي تا سال 1377ق . موجود بوده است . ^{( 6 )} ( تصوير شماره 21 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاكهي ، اخبار مكه ، ج5 ، صص60 ـ 59

2 . ازرقي ، اخبار مكه ، ج2 ، ص470

3 . رفعت پاشا ، مرآة الحرمين ، ج1 ، صص342 و 343

4 . حامد عباس ، قصة التوسعة الكبري ، ص 56

5 . ر . ك . به : ص119 از همين كتاب .

6 . امين كردي ، معالم مكة التاريخية ، ص 325

141

2 . مسجد حُدَيبيَه = رِضْوان = آل شُمَيْسي

پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) در ذي قعده سال ششم هجرت ، همراه گروهي از مسلمانان ، براي انجام فريضه حج ، از مدينه خارج شدند و پس از پوشيدن احرام در ذو الحليفه ، با هفتاد شتر ، براي قرباني راهي مكه شدند . در ميان راه ، كفار قريش به هراس افتاده و با اعزام سپاهياني مسلّح ، تصميم گرفتند تا از ورود آن حضرت به مكه جلوگيري كنند . با اين كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به نمايندگان مشركان اطمينان دادند كه قصد جنگ ندارند و تنها براي انجام حج آمده اند ، ليكن آنان نپذيرفتند و آن حضرت را تهديد كردند و مانع ورود مسلمانان به مكه شدند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) عثمان بن عفان را به عنوان نماينده خود براي گفتگو با سران مكه فرستاد اماتا سه روز از وي خبري نشد ومسلمانان گمان كردندكه كفار قريش او را كشته اند . چون صحابه به نيّات مشركان واقف نبودند ، در كنار درختي به نام « سمره » تا پاي جان با پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) پيمان بستند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمودند : « هيچ يك از كساني كه در كنار اين درخت با من پيمان بستند به آتش جهنم نخواهند سوخت » . در اين هنگام خداوند نيز با نزول آياتي بر پيمان مسلمانان صحّه گذاشت و از كساني كه در آن حضور داشتند ، اظهار رضايت كرد :

{  لَقَدْ رَضِيَ اللهُ عَنْ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ . . . } . ^{( 1 )}

بدين سبب بود كه اين پيمان « بيعت رضوان » نام يافت . سرانجام قريش وقتي اطمينان يافت كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) قصد درگيري ندارد ، به نمايندگي سهيل بن عمرو و عمرو بن عاص با آن حضرت پيمان صلحي بستند ؛ بدان شرط كه امسال بازگردند و در سال ديگر براي انجام حج به مكّه بيايند ؛ لذا پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و همراهان ايشان نيز بناچار شتران را قرباني كرده و پس از آن كه سرهاي خود را تراشيدند ، به مدينه بازگشتند . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فتح : 18

2 . فاكهي ، همان ، ج4 ، صص74 و 75

142

اين صلح چون در منطقه حديبيه به وقوع پيوست ، به همان نام مشهور شد . يكي از نتايج پرثمر اين صلح ، فتح مكّه بود كه خداوند در ادامه آيه بالا ، آن را وعده داد .

درخت ياد شده تا دوران خلافت عمر بن خطاب مورد توجه مردم بود . خليفه دوم دستور داد آن را قطع كردند و در جايش مسجدي ساختند تا يادآور خاطره اين حادثه عظيم باشد . هم اكنون بقاياي آن مسجد كه نام « مسجد رضوان » بر خود گرفت ، باقي است ، اما در مجاورت آن در دوره سعودي ، مسجد ديگري ساختند كه به آل شُمَيسي معروف است . مسجد يادشده ، حدود 200 متر مساحت دارد و داراي ديوارهاي سفيد و يك مناره است و در سمت راست جاده اي واقع شده كه به سوي مكه منتهي مي شود . امروزه تابلويي بر بالاي آن ، با عنوان مسجد شميسي ديده مي شود كه نام چاهي در منطقه است . كمي پايين تر از حديبيه ، حدود دو كيلومتري آن ، موزه حرم مطهر و نيز كارگاه هاي بافت پرده كعبه قرار دارد . ( تصوير شماره 22 )

3 . مسجد جِعْرانَهيكي ديگر از مساجدي كه در آغاز حدّ حرم و در 24 كيلومتري شمال شرقي مكه واقع شده ، « مسجد جِعْرانه » است . ^{( 1 )} كساني كه مي خواهند عمره مفرده انجام دهند ، از اين جا نيز مي توانند محرم شوند و به اين فضيلت نايل آيند .

در جعرانه آيه {  وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ للهِِ . . . } ^{( 2 )} نازل شده است .

در فضيلت جعرانه روايت بسيار است . گويند سي پيامبر در اين مكان مُحرم شده اند . فاكهي روايات بسياري از احرام پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين مكان نقل كرده است ؛ از جمله اين كه نزديك صبح از جِعرانه با احرام خارج شد و پس از انجام حج ، نزديك شب برگشته و تا صبح در جعرانه بيتوته داشتند ؛ آنگاه پس از طلوع خورشيد از جعرانه خارج شدند و به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اين نام را جِعِرّانه نيز خوانده اند . كه نام زني ساكن در اين مكان بوده است .

2 . بقره : 116

143

سرزمين سَرِف و سپس به مدينه بازگشتند . همچنين پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام بازگشت از جنگ حُنين در جِعرانه محرم شدند و عمره انجام دادند . ^{( 1 )} آن حضرت پس از غزوه حُنين . در اين مكان غنيمت هاي جنگ را نيز تقسيم كردند .

در هر حال ، مسجدي كه در مكان احرام پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ساختند ، بسيار ساده بود و ابن زبير در تكميل بناي آن كوشيد . ^{( 2 )} در دوران هاي بعد نيز ترميم و توسعه يافت . در زمان فهدبن عبدالعزيز مساحت مسجد به 430 متر مربع رسيد كه اكنون گنجايش هزار نمازگزار را دارد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاكهي ، همان ، ج5 ، صص62 و 63

2 . پيشين ، ج5 ، ص66

3 . حامد عباس ، همان ، 56

144

مكّه مكرّمه در دوران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله )