بخش 11

247

فصل چهارم

مساجد تاريخي مدينه منوره

249

الف ـ منطقه قُبا و مساجد آن ( جنوب مدينه )

قُبا ، قريه اي است در دو كيلومتريِ جنوب مدينه . كساني كه از مكه به مدينه مي آيند ، ابتدا وارد اين قريه شده و سپس به مدينه مي روند ، كه البته امروزه به سبب بزرگراه مدينه ـ مكه ، از كنار آن مي گذرند . قبا ، نام چاهي در آنجا بوده كه بني عمرو بن عوف از انصار در آنجا ساكن بوده اند . ^{( 1 )} مزارع ، نخلستان ها ، چاه ها و آب هاي شيرين ، اين منطقه را از ديرباز آبادان ساخته است . اين قريه نخستين مكاني قبل از مدينه است كه قدوم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را مبارك داشت و ساكنان آن به استقبال پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) رفتند .

نخستين كلامي كه مردم از آن حضرت شنيدند اين بود :

« آشكارا سلام كنيد . از طعام خود به ديگران بخورانيد . صله رحم كنيد و شب هنگام ، وقتي مردم درخواب اند نماز بگزاريد . پس به سلامت واردبهشت شويد . » ^{( 2 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بر « كلثوم بن هِدم » ^{( 3 )} وارد شدند ^{( 4 )} و خانه « سعد بن خيثمه » را محل پذيرايي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج4 ، ص301 ؛ فيروزآبادي ، المغانم المطابه في معالم طابه ، ص323

2 . ابن سعد ؛ طبقات الكبري ، ج1 ، ص235 ؛ ترمذي ، صحيح ، [ كتاب الاطعمه باب فضل اطعام الطعام ] ، ص45

3 . « كلثوم بن هدم بن امريء القيس بن الحارث » يكي از شيوخ بزرگ قبيله اوس بود كه در زمان كوتاهي پس از ورود پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به مدينه وفات يافت . او نخستين مرد از انصار بود كه پس از اسلام از دنيا رفت . ( ابن اثير ، اسدالغابه في معرفة الصحابه ، ج4 ، ص254 ) .

4 . ابن هشام ، سيرة النبويه ، ج1 ، ص493 ؛ ابن قيم جوزي ، زاد المعاد في هدي خيرالعباد ، ج2 ، ص142 ؛ ابن سعد ، الطبقات الكبري ، ج3 ، ص240

250

و ديدار مردم قرار دادند . ايشان تصميم گرفتند براي شناسايي بهترِ منطقه يثرب و موقعيت يهود ، چند روزي در اين قريه اقامت گزينند و اين انگيزه اي شد تا نخستين پايگاه عبادي را در آخرين ايستگاه هجرت به دست خود بنا كنند . ديري نپاييد كه علي ( عليه السلام ) نيز در اين روزها وارد قبا شد و به گفته ابن اسحاق كنار پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در خانه كلثوم بن هدم ساكن گرديد و ابوبكر بن ابي قحافه كه از قبل ، همراه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بود نيز در منزل خُبيب بن اساف ، در سُنح ( يك مايلي مدينه ) استقرار يافت . ^{( 1 )}

1 . مسجد قُبا

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) كنار خانه كلثوم بن هدم ، « مِرْبدي » ^{( 2 )} را ، كه به وي متعلّق بود ، خريد و پي ريزي و بناي مسجد قبا را آغاز كرد . اين امر بنا به تقاضاي ساكنان اين محل انجام گرفت . ايشان مساحت مسجد را در خط سير شتر خويش مشخص كردند . ^{( 3 )} و خود خط قبله را تعيين نمودند و دوش به دوش اصحاب ، به ساختن آن پرداختند .

مسجد در شمال خانه كلثوم بن هدم و در غرب خانه سعدبن خيثمه ^{( 4 )} قرار داشت . ديوارهاي آن با سنگ و خشت بر افراشته شد و سقفش بر روي سه رديف ستون استوار گرديد . جاي محراب پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را نيز ، قبل از تغيير قبله ، در ديوار شمالي مسجد قرار دادند . ^{( 5 )} به گفته ابن شبه ، طول و عرض آن مساوي و 66 ذراع ؛ يعني حدود 34 متر بود . ارتفاع ديوار 17 ذراع ( هشت متر ) ، طول حياط از داخل پنجاه ذراع ( 24 متر ) و عرض آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، وفاء الوفا باخبار دار المصطفي ، ج1 ، ص249 ؛ ابن هشام ، همان جا .

2 . « مِرْبد » به زميني مي گفته اند كه براي خشكانيدن و پهن كردن خرما استفاده مي شده است .

3 . محمد بن سليمان ، جمع الفوائد ، ج1 ، ص565 ؛ ديار بكري ، تاريخ الخميس في احوال انفس النفيس ، ج1 ، ص338

4 . خانه سعد بن خيثمه در آن هنگام نمازگاه مسلمانان مدينه بود كه نمازهاي جمعه را در آن مي خواندند . اين خانه بعدها به مسجد تبديل شد . اين صحابي جليل القدر در غزوه احد به شهادت رسيد .

5 . تا دهه هاي گذشته مكان نماز پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در شمال مسجد قبا ( به سوي بيت المقدس ) به وسيله محرابي مشخص شده بود كه اكنون برداشته شده است .

251

به 26 ذراع ( سيزده متر ) مي رسيد . ^{( 1 )}

رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) در ساخت مسجد به حدّي خود را به زحمت مي انداختند و خشت ها را بر دوش مي كشيدند كه اصحاب متأثر شده و از ايشان خواستند تا كناري بنشينند و فقط ناظر امور باشند ؛ امّا آن حضرت نمي پذيرفتند ^{( 2 )} و همراه صحابه چنين زمزمه مي كردند :

قَد أَفْلَحَ مَنْ يَعْمُرُ المَساجِدا * * * يَقْرَأُ القُرآنَ قائِماً وَقاعِدا . . .

« رستگار كسي است كه مسجد بنا كند و در آن نشسته و ايستاده قرآن بخواند . كسي كه براي ساختن آن خود را به تلاش مي اندازد با كسي كه در كنار نشسته و نظاره مي كند تا مبادا خاك بر دامانش بنشيند مساوي نيستند . »

عبدالله بن رواحه هنگام بناي مسجد قبا مي خواند :

قَدْ أفلَحَ مَن يُعالِجُ المَساجدا پيامبرخدا تكرار مي كردند « اَلْمَساجِدا »

عبدالله مي خواند :

يَقْرَأُ القُرآنَ قائماً وَقاعدا پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز تكرار مي كردند : « وَقاعِدا »

عبدالله مي خواند :

وَلا يَبِيتُ اللَّيل عَنْهُ راقِدا پيامبرخدا تكرار مي كردند : « وَراقِدا » ^{( 3 )}

درميان اصحاب ، شش تن ازياران فداكار رسول گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) ؛ ازجمله سلمان فارسي ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، تاريخ المدينة المنوره ، ج1 ، ص57

2 . سمهودي ، همان ، ج1 ، ص253

3 . ابن شبه ، همان جا ، سمهودي ، همان جا . گفتني است اين اشعار را هنگام احداث مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) نيز تكرار مي كرده اند .

252

مقداد بن اسود و عمار بن ياسر در ساختن اين مسجد بيش از ديگران تلاش مي كردند . همچنين به نقل بعضي از مورّخان ، زنان نيز در ساختن مسجد قبا فعاليت داشتند . سرانجام خداوند با نزول اين آيات ، اجر و پاداش سازندگان آن را عطا فرمود :

{ . . . لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوي مِنْ أَوَّلِ يَوْم . . . فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ } . ^{( 1 )}

به نقل بسياري از مفسّران ، اين آيه در سال نهم هجرت و در شأن اين مسجد نازل شده است ^{( 2 )} و آن هنگامي بود كه گروهي از منافقان در آن سال از غيبت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، كه براي جنگ تبوك خارج شده بودند ، استفاده كرده و در مقابل مسجد قبا مسجدي ساختند تا تحت پوشش آن ، به توطئه عليه اسلام و مسلمانان بپردازند . آنان حتي براي كسب مشروعيت اقدام خود ، از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خواستند تا در آن مسجد نماز بگزارد ، امّا در اين هنگام خداوند به پيامبرش وحي فرستاد كه :

{  لا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوي . . . } . ^{( 3 )}

« اي پيامبر ، هرگز در آن جا نماز برپا نكن ؛ زيرا آن مسجدي كه در نخستين روز ( هجرت ) بر اساس تقوي بنا شده ، محق تر و سزاوارتر است كه در آن به نماز بايستي تا مسجدي كه بر شالوده نفاق و تفرقه و گمراهي بنا شده باشد . . . در آن مسجد مرداني هستند كه دوست دارند پاك باشند و خداوند پاكان را دوست دارد . »

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وقتي از توطئه آنان به وسيله وحي آگاه شد ، فرمان داد تا آن مسجد را ، كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توبه : 108

2 . كليني ، فروع كافي ، ج4 ، ص560 ؛ ابن حجر عسقلاني ، فتح الباري بشرح صحيح البخاري ، ج9 ، ص245 ، گفتني است ، بعضي از مفسران شأن نزول اين آيه را مسجدالنبي و بعضي ، هم مسجد قبا و هم مسجدالنبي ، هر دو دانسته اند . ( ر . ك . به : محمد باقر نجفي ، مدينه شناسي ، ص10 ) ( در حديثي از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده به دو نفر كه در اين مورد بحث داشتند ، فرمودند : آن مسجد ، مسجد من است ) ، ( ابي بكر هيثمي ، موارد الضمان في زوائد ابن حبان ، ص256 ) .

3 . سيوطي ، لباب النقول في اسباب النزول ، صص12 ـ 111

253

پس از نزول آيه مورد اشاره ، « مسجد ضرار » نام گرفت ، تخريب كنند . اصحاب نيز هجوم برده و آن را خراب كردند و سپس سوزاندند . ^{( 1 )}

گفتني است ، منظور از « أَوِّلِ يَوْم » ، در قرآن كريم اوّلين روزهاي هجرت است و قبا نخستين مسجدي است كه به دست پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و مهاجران و انصار ساخته شد .

در فضيلت مسجد قبا روايات زيادي وجود دارد . از جمله اين كه : دو ركعت نماز در مسجد قبا برابر با يك عمره است . ^{( 2 )} همچنين روايت شده كه پيامبرخدا هر شنبه با پاي پياده يا سواره به مسجد قبا مي آمد و در آن نماز مي گزارد . ^{( 3 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمود :

« دو ركعت نماز در مسجد قبا براي من بهتر از آن است كه دوبار به بيت المقدسبروم . اگر مي دانستند در قبا چيست جگرهاي شتران را مي زدند و به سوي آن مي تاختند تا از فضيلتش بهره مند شوند . » ^{( 4 )}

مسجد قبا در دوران عثمان بن عفّان تعمير و گسترش يافت . ^{( 5 )} در زمان عمر ابن عبدالعزيز ( 87ق . ) و نيز پس از آن ، در دوران هاي ديگر تا زمان سعودي ، بارها تعمير و گسترش و بازسازي شد ^{( 6 )} ولي در دوران سعودي تعميري اساسي يافت . اين توسعه از سال 1405ق . شروع شد و مساحت آن از 1352 متر به 7465 متر مربع رسيد و 56 گنبد بر آن ساخته شد كه قطر هر يك 30/5 متر و ارتفاع آن نيز بين 24 ـ 18 متر بود . چهار مناره نيز به ارتفاع 42 متر بر گوشه هاي آن ساختند . خانه كلثوم بن هدم ، كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اولين روزها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طبري ، جامع البيان في تفسير القرآن ، ج11 ، ص17 ؛ ابن هشام ، همان ، ج2 ، ص529

2 . ابي بكر الهيثمي ، همان ، ج ، ص252 ؛ متقي الهندي ، منتخب كنزل العمال في سنن والاقوال ، ج5 ، ص359 ؛ سعدي المقدسي ، فضائل الاعمال ، ص91 ؛ محمد بن محمد بن سليمان ، همان ، ج1 ، ص563

3 . نسائي ، سنن ، ، ج2 ، ص37 ؛ ابن حجر عسقلاني ، همان ، ج3 ، ص53 ، آلباني ، صحيح سنن نسائي ، ج1 ، ص563 ؛ محمد بن محمد بن سليمان ، همان ، ج1 ، ص565

4 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص42 ؛ متقي الهندي ، همان ، ج5 ، ص359

5 . اين تغيير عمدتاً در جهت شمال و شرق مسجد بوده است .

6 . كساني كه بر مسجد قبا تعميراتي انجام داده اند ، عبارت اند از : ابو يعلي حسيني ( 435ق . ) ـ جمال الدين اصفهاني ( 555ق . ) ـ ناصر بن قلاوون ( 733ق . ) ـ اشرف قايتباي ( 840ق . ) ـ سلطان محمود عثماني و عبدالحميد ( 1240 ـ 1245ق . ) .

254

در آن ساكن شدند و مسجد دار سعد بن خيثمه تخريب و به مسجد اضافه شد . هشت ستون از شبستان متعلّق به دوران خليفه سوم و عمر بن عبدالعزيز است . محل محراب و نماز پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به سوي بيت المقدس كه در شبستان كنوني و كنار ستون سوم قرار داشته ، به صورت محرابي ساخته شد و پلكاني بر بالاي آن قرار يافت . اين محراب در دوران سعودي محو و تنها يك ايوان نيم متري به جاي آن ساختند .

محل نماز پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در شبستان جنوبي ، نزديك ستون سوم كنوني بوده است . در ركن غربي قبله ، مسجد علي ( عليه السلام ) يا مسجد دار سعدبن خيثمه بوده كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و علي ( عليه السلام ) در آن نماز گزارده اند . همچنين فاطمه ( عليها السلام ) دختر گرامي آن حضرت ، در اين مسجد گندم آسياب كرده و نان مي پخته اند . اين مسجد تا مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) حدود 5/3 كيلومتر فاصله دارد و حدود 20 هزار نمازگزار را در خود جاي مي دهد . ( تصوير شماره 54 )

2 . جمعه = عاتكهپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وقتي از قبا به سوي مدينه مي رفتند ، ميان قبيله « بني سالم بن عوف » نماز جمعه خواندند . به گفته ابن اسحاق ، اين اولين نماز جمعه اي بود كه در مدينه اقامه كردند . ^{( 1 )} اين مسجد در ميان وادي رانوناء ساخته شد ، كه به همين سبب آن را مسجد بني سالم و يا مسجد وادي و نيز عاتكه ناميدند . موقعيت آن در شمال مسجد قبا و حدود 700 متري آن است . در شمال آن ، خانه يا دژ « عتبان بن مالك » ، يكي از صحابه پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) بود كه وي از آن حضرت درخواست كرد تا در آن جا نماز بگزارند و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز چنين كردند . اين مسجد حدود 80 متر مربع مساحت داشته و تا دوران عثماني چندين نوبت بازسازي شده است . ^{( 2 )}

در سال 1412ق . در دوران فهد بن عبدالعزيز بناي قديمي تخريب و بناي جديد و زيبايي به مساحت 500 متر مربع رسيد كه 600 نمازگزار را در خود جاي مي دهد . براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن نجار ، اخبار مدينة الرسول ، ص25 ؛ طبري ، تاريخ الطبري ، ج3 ، ص1256 ؛ ابن هشام ، همان ، ج1 ، ص494

2 . سمهودي ، همان ، ج2 ، ص821

255

اين مسجد گنبدي بزرگ ، با مناره اي 25 متري ساخته شد . اكنون ( 1383 ش . ) مجدداً به علّت فرسودگي بنا ، كار بازسازي هاي آن به پايان رسيد و خياباني نيز در مجاورت آن ساخته شد . ( تصوير شماره 55 )

3 . بناتُ النَّجاربنات النَّجّار دختر عمّه هاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بودند . وقتي رسول گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) از مكّه به مدينه هجرت كردند ، دختران طايفه نجّار به استقبال آن حضرت رفته و با ابيات زيبايي به ايشان خوش آمد گفتند :

طَلَعَ الْبَدرُ عَلَيْنا * * * مِنْ ثَنيّاتُ الوَداع

وَجَبَ الشُكْرَ عَلَيْنا * * * ما دَعا لِلّه داع

أَيُّها المَبْعُوثُ فينا * * * جِئْتَ بِالاَْمْرِ المُطاع

جِئْتَ شَرَّفْتَ الْمَدِينَة * * * مَرْحَباً يا خَيْرَ داع

« ماه چهارده از ثنية الوداع بر ما طلوع كرد و شكر آن بر ما واجب است ، از آن رو كسي ما را به سوي خدا دعوت مي كند . اي كسي كه در ميان ما مبعوث شده اي ، امر تو مطاع است . تو با آمدنت ، به مدينه شرافت بخشيدي ، خوش آمدي ، اي بهترين دعوت شده . » ^{( 1 )}

به ياد اين واقعه مسجدي بدون سقف ساختند كه متعلّق به اين خاندان و قبيله شد . چهار ديواري مخروبه آن ، داخل محوّطه پشت مسجد جمعه و در جنوبِ آن ، تا سال 1378 ش . موجود بود كه در طرح توسعه اطراف مسجد جمعه در دوران سعودي تخريب شد . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن هشام ، السيرة النبويه ، ج1 ، ص490

2 . گفتني است استاد ارجمند ، جناب آقاي دكتر شهيدي در كتاب عرشيان ، اين مسجد را بناي اصلي و قديمي مسجد جمعه دانسته اند و نيز محمد الياس عبدالغني از مورّخان جديد آثار مدينه ، آن را مسجد عتبان بن مالك مي داند ، ( تاريخ المدينة المنوره ، ص52 ) .

256

4 . مَصْبَحْمسجد مَصْبَح را بالاي تپه مرتفعي در جنوب غربي قبا و پشت مخازن آب عين زرقاء ( چشمه زرقاء ) ساخته بودند . شايد دليل نامگذاري آن ، به سبب زمان هجرت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) باشد ، كه هنگام صبح به اين مكان وارد شده اند . در غرب اين مسجد ، قلعه مصبح و ثنية الوداع بوده در اين مكان از پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام ورود به قبا استقبال كردند . ديوارهاي ويران شده آن باقي و سقف آن از ميان رفته بود كه در سال هاي اخير تخريب شد و اكنون اثري از آن ديده نمي شود .

ب ـ مساجد پيراموني مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) ( جنوب غربي مدينه )

1 . مساجد مصلاّ و نمازگاه هاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اعياد اسلامي ( جنوب غربي مسجدالنّبي ) آن حضرت پس از ورود به مدينه ، نماز اعياد فطر و قربان را در جنوب غربي مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) ، در منطقه مناخه اقامه مي كردند . پس از چندي ، براي بزرگداشت و حفظ نمازگاه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، بر آن مكان ها مساجدي ساختند كه تعداد آن ها به 8 رسيد . امروز تنها 4 مسجد از آن ها باقي است .

ابن زباله از ابراهيم بن اميه روايت كرده است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اعياد فطر و قربان به اين ترتيب نماز مي گزاردند :

1 . سال اول : در « حارَّةُ الدُّوس » ، نزد خانه ابن ابي الجنوب . ( مسجد القشله ، كه به دست وهابيان تخريب شد ) .

2 . سال دوم : نزديك خانه حكيم . ( مسجد غمامه كنوني ) .

3 . سال سوم : نزديك خانه عبدالله بن درَّة المزني . ( مسجد عمر بن خطاب كنوني ) .

4 . سال چهارم : نزديك خانه هايي بود كه در كنار محلّه الحناطين قرار داشتند .

257

( مسجد مالك بن سنان كه در توسعه دوران سعودي تخريب گرديد ) .

5 . سال پنجم : در كنار خانه ابي يسار ، ( مسجد عثمان بن عفان ، كه در توسعه سعودي خراب شد ) .

6 . سال ششم : نزديك دارالشفاء . ( مسجد علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) كنوني ) .

7 . سال هفتم : در مكان قلعه بني زريق ، در گوشه چپ . ( مسجد بلال بن رباح ، كه در توسعه سعودي خراب شد ) .

8 . سال هشتم : در محلّ سكونت محمد بن عبدالله بن كثير بن صلت . ( مسجد ابوبكر بن ابي قحافه كنوني ) .

9 . سال نهم : در مسجد مصلاّ ، ( مسجد غمامه كنوني ) . ^{( 1 )}

اكنون به تفصيل تاريخچه مساجدي كه در محل اقامه نماز اعياد آن حضرت ساخته شده ، بر اساس ترتيب سال هاي هجري ارائه مي گردد .

1/1 ـ قشله عسكريهدر نزديكي ميدان و مسجد عنبريه كنوني ، يعني در يك كيلومتري جنوب غربي مسجد النّبي ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نخستين نماز عيد را ( در سال اول هجرت ) در محله معروف به « حارّة الدّوس » اقامه كردند . بعدها در آن جا مسجدي ساخته شد كه در دوران عثماني آن مسجد داخل پادگاني قرار گرفت . تا اين كه در دوران سعودي مسجد و پادگان تخريب شد .

2/1 ـ غَمامهاز انس بن مالك خادم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) روايت شده است كه آن حضرت هنگام خشكسالي ، براي استسقا و خواندن نماز باران ، كنار خانه فردي به نام حكيم نماز گزاردند . هنوز ايشان از نماز خود فارغ نشده بودند كه ابرها سايه افكند و باران باريد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، صص136 ـ 133 ؛ سمهودي ، وفاء الوفا ، ج2 ، صص784 ـ 780

258

به همين سبب بعدها در آن مكان مسجدي ساختند و آن را « غمامه » ، يعني ابر باران زا ناميدند . ^{( 1 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) همچنين در سال دوم هجرت ، نماز عيد را در اين مكان اقامه كردند .

« عمر بن عبدالعزيز » مأمور شد بر هر مصلاّ و نمازگاهي كه پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آن نماز گزارده ، بنايي بسازد . از اين رو ، مسجد مذكور را بنياد نهاد و تعمير كرد . در قرن دوم هجري و نيز در سال هاي 748 تا 753ق . و نيز در دوران حكومت عثماني ^{( 2 )} و دولت سعودي ( 1411ق . ) بازسازي شد . مساحت مسجد اكنون 773 مترمربع و داراي شش گنبد كوچك و بزرگ است كه آن را از ديگر مسجدها ممتاز مي سازد . مسجد علي ( عليه السلام ) و مسجد عمر بن خطاب در دو طرف آن قرار گرفته اند . اكنون اطراف مسجد را ميراث فرهنگي با ديوارهايي از آجر و نخل ، به صورت نمادين تحت حفاظي قرار داده است . مكان اين مسجد در مقابل باب السلام در جنوب غربي مسجد النبي ( حدود 300 متري ) آن است . ( تصوير شماره 56 )

3/1 ـ عمر بن خطاباين مسجد در جنوب مسجد غمامه واقع شده و محل خانه عبدالله بن درّة المزني بوده است .

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در سال سوم هجرت نماز عيد را در آن جا اقامه كردند . مسجد ياد شده اكنون نزديك پل المدرّج در جنوب مسجد غمامه پا برجاست . بناي آن از دوران عثماني است كه در سال 1267ق . سلطان عبدالمجيد و در اين دوران ( 1401ق . ) ، حكومت سعودي تعمير كردند . مساحت آن به 335 متر مربع مي رسد . ^{( 3 )}

اكنون ميراث فرهنگي مدينه گرداگرد آن ديواري با آجر و نخل ساخته و دري نيز بر آن ديوار قرار داده است كه هنگام نماز گشوده مي شود . به نظر مي رسد به سبب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . متقي الهندي ، همان ، ج8 ، ص280 ؛ احمد بن حنبل ، المسند ، ج4 ، ص235

2 . سمهودي ، همان ، ج2 ، ص786 ؛ احمد ياسين الخياري ، همان ، ص10 ؛ علي بن موسي ، همان ، ص42

3 . احمد ياسين الخياري ، همان ، صص 100 و 101

259

ساختوساز هتل هاي پيراموني ، اين مكان هم تخريب شود و به جاي آن ، هتلي چند طبقه سر به آسمان بكشد . ( تصوير شماره 57 )

4/1 ـ مالك بن سنان

رسول گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) ، در سال چهارم هجرت ، در محله « الحناطين » ، كنار خانه مالك بن سنان نماز عيد خواندند ، كه در نمازگاه ايشان مسجدي ساخته شد . اين مسجد ، هنگام تعريض خيابان هاي غرب مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) در دوران سعودي تخريب شد .

5/1 ـ عثمان بن عفّان

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در سال پنجم ، درآن مكان ، كه در باب الشامي بوده ، نماز عيد خوانده اند . مسجدي كه بر آن ساختند ، در دوران وهابيان و در تعريض خيابان مجاور آن ، تخريب شد . مكان دقيق آن ، در نزديكي كتابخانه كنوني ملك عبدالعزيز ؛ يعني رو به روي باب السّلام و در شارع المناخه بوده است . ^{( 1 )}

6/1 ـ علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ششمين نماز عيد را در دارالشفا ( محلّ كنوني مسجد علي ( عليه السلام ) ) اقامه كردند و بر اساس روايتي ، امام علي ( عليه السلام ) در آن جا نماز عيد خواندند . اين مكان در نزديكي محل مسجد غمامه بود كه عمر بن عبدالعزيز بر آن مسجدي ساخت و آن مسجد در قرن نهم رو به تخريب رفت و زائراني را كه در آن نواحي از دنيا مي رفتند ، آن جا دفن مي كردند . در سال 881ق . امير مدينه منوّره آن را تعمير و حكمرانان دوره عثماني نيز اهتمامي خاص به تعمير و حفظ آن داشتند . ^{( 2 )} در دوران سعودي ( 1411ق . ) اين مسجد به صورتي زيبا و تقريباً سه برابر بناي قبلي 690 متر مربع بازسازي شد . تابلوي مسجد « سيّدنا علي » ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . امروزه مسجدي به نام مسجد « ذوالنورين » يا « عثمان بن عفان » در شارع ستين و تقاطع شارع السلام ، در نزديكي مسجد بلال كنوني وجود دارد كه مسجد مورد نظر نيست .

2 . سمهودي ، همان ، ج2 ، ص785

260

در دايره اي بر بالاي مسجد ديده مي شود . اين مسجد در كنار خيابان ، در سمت چپ كسي است كه از جنوب غربي صحن مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) خارج مي شود . ( تصوير شماره 58 )

7/1 ـ بلال بن رباحپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در سال هفتم هجرت ، در كنار قلعه يا اُطْم بني زريق ، در محله خالديه كنوني نماز عيد اقامه كردند . ^{( 1 )} مسجد ياد شده در توسعه سعودي ، ميان بناي شهرداري و مسجد غمامه تخريب و به ايستگاه اتوبوس ها و ماشين هاي شهرداري تبديل شد .

8/1 ـ مسجد ابوبكر بن ابي قحافهپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در سال هشتم هجرت ، نماز عيد را در جاي اين مسجد اقامه كردند . از ابن عطا نقل شده است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بر نجاشي ، پادشاه حبشه ، كه در كشور خود فوت كرده بود ، در اين محل نماز گزاردند . گويند ابوبكر نيز در دوران خلافت خود ، در اين مكان نماز عيد اقامه مي كرد ، ازاين رو ، مسجدي را كه در آن مكان ساختند به نام وي معروف شد . بناي نخستين مسجد را عمر بن عبدالعزيزساخت و سلطان محمود و عبدالمجيد عثماني در سال هاي 1254 و 1267ق . آن را بازسازي كردند . ^{( 2 )} اكنون نيز در اين مسجد كه در 40 متري مسجد غمامه و نزديك ترين مسجد به آن است و 300 متر مساحت دارد نماز اقامه مي گردد . ( نقشه و تصوير شماره 59 ـ 60 ـ 1/60 )

2 . مساجد جنوب غربي مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله )

1/2 ـ سُقيا « سقيا » نام مسجد ؛ چاه و روستايي است در حرّه غربي مدينه منوّره . ترمذي از امام علي ( عليه السلام ) نقل كرده كه پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) در حرّه سقيا ؛ وضو ساختند و رو به قبله ايستاده ، گفتند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد ياسين الخياري ، همان ، ص102

2 . سمهودي ، همان ، ج2 ، صص791 و 792

261

« خدايا ! ابراهيم بنده و دوست تو بود كه براي اهل مكّه طلب بركت و خير كرد ؛ من نيز بنده و رسول تو هستم و براي اهل مدينه دعاي خير مي كنم كه به آنان همانند اهل مكّه ، بركت دهي . خدايا ! با يك بركت براي آنان دو بركت قرار ده . » ^{( 1 )}

همچنين در روايات احمد بن حنبل و طبراني آمده است : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) كنار چاه سقيانمازگزارد و بعدها در مكان نماز آن حضرت مسجدي ساختند . ابن زباله نقل كرده است : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) براي نبرد بدر از سربازان خود در كنار چاه هاي سقيا سان ديد و در اين مكان نماز گزارد .

در سال هاي گذشته ، اين مسجد مدت ها به زباله داني تبديل شده بود كه شهرداري مدينه در سال 1382 ضمن بازسازي محوّطه راه آهن ( سكة القديم ) مسجد سقيا را نيز تعمير و تنظيف كرد .

موقعيت كنوني آن ، داخل محوطه راه آهن ؛ يعني مقابل ميدان عنبريه ، در جنوب غربي مدينه و حدود يك كيلومتر بالاتر از مسجد غمامه است . ساختمان قديمي و متروكه راه آهن دوره عثماني ، كه اكنون بازسازي شده ، در روبه روي آن ديده مي شود . نماي آن سفيد و داراي دو گنبد و دري بسيار كوچك و مساحتي حدود 6 متر دارد كه مي توان در آن نماز گزارد ، اين مسجد توجه كسي را به خود جلب نكرده و نام و نشاني هم بر آن ديده نمي شود . ( تصويرهاي شماره 61 ، 62 و 1/62 )

2/2 ـ مَغْسَله = بني ديناراين مسجد از آنِ طايفه بني دينار بن نجّار ، از قبيله خزرج بود و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن بسيار نماز گزارده اند . ^{( 2 )} چون اين مكان در باغي به نام « مغيسله » بود ؛ مسجد آن را به اين نام خواندند .

سمهودي كتيبه اي به خط كوفي در آن جا ديده كه بر آن نوشته شده بود : « هذا مسجد رسول الله صلي الله عليه و سلّم » . مساحت مسجد 5/2 متر بود ^{( 3 )} كه در سال هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جندي المكي ، فضائل المدينه ، ص14

2 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص65

3 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص867

262

بعد ، مئذنه اي نيز بر آن ساخته شد . مسجد ، داخل باغ مذكور ، پشت مقرّ دارالرعايه ، كمي بالاتر از ميدان عنبريه در شارع عنبريه ( عمر بن خطاب ) قرار دارد . در سال هاي اخير بازسازي شد و در آن نماز اقامه مي گردد . ( تصوير شماره 63 )

3ـ مساجد شرق و شمال شرق مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله )

1/3 ـ الاِجابَة = مباهلهپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) روزي در مكان اين مسجد وارد و پس از اقامه نماز به مدت طولاني دعاكرده و گفتند : از خداوند سه چيز خواستم كه دو خواسته ام را عطا و ديگري را منع كردند . اين مسجد به سبب اجابت دعاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به « الاِجابَه » معروف شد . ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در همين مكان براي مباهله با مسيحيان نجران و به منظور آشكار ساختن حقّانيت خود و دين اسلام ، همراه اهل بيت ؛ يعني علي ، فاطمه ، حسن و حسين ( عليهم السلام ) حضور يافتند . در اين حادثه مهم و تاريخي ، مسيحيان نجران با ديدن آثار روحاني و معنوي و چهره مصمّم و صادقانه اهل بيت پيامبر ( عليهم السلام ) حاضر به مباهله نشده و به پرداخت جزيه تن دادند . ^{( 2 )}

موقعيّت كنوني اين مسجد در سمت راست شارع ستّين ( ملك فيصل كنوني ) و كمي بالاتر از ( 500 متري ) ضلع شمال شرقي بقيع است . فندق الدّخيل در سمت راست و مستشفي الولادة والأطفال نيز در سمت چپ آن خيابان واقع است . اين مسجد در دوران عثماني ترميم شد و مساحت آن 200 متر بود كه در سال 1376ش . تخريب و مساحت آن به 1000 متر مربع رسيد و گنبد و مناره اي هم بر آن ساخته شد . تابلو و نام مسجد به فهد بن عبدالعزيز تغيير يافت كه البته در سال 1382ش . بار ديگر نام آن به الاجابه برگشت . ( تصوير شماره 64 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آن دو كه اجابت كرد اين بود ، خواستم خداوند امّت مرا به دو چيز نابود نكند : 1 . گرسنگي 2 . غرق شدن ( احمد بن حنبل ، المسند ، ج5 ، ص243 ؛ رفعت پاشا ، مرآة الحرمين ، ج1 ، ص417 ) .

2 . آيات مباهله در قرآن كريم آمده است : { فَمَنْ حَاجَّكَ . . . فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَأَبْناءَكُمْ وَنِساءَنا وَنِساءَكُمْ . . . } ( آل عمران : 61 ) .

263

2/3 ـ ابوذر غفاريبر اساس روايت بيهقي و احمد بن حنبل ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مكاني به نام صدقه وضو ساخت و پس از نماز ، به سجده اي طولاني پرداخت . آنگاه فرمود :

« جبرئيل به من بشارت داد كه هركس بر من درود و صلوات فرستد ، خداوند بر او درود مي فرستد و كسي كه بر من سلام كند ، خداوند بر او درود و سلام فرستد و من به خاطر اين مسأله سجده شكر كردم . »

مسجدي كه بعدها به ياد اين واقعه ساختند ، به سجده معروف شد و به سبب سكونت ابوذر در آنجا ، به مسجد ابوذر نيز شهرت يافت . داخل خيابان ابوذر ، در نزديكي كمربندي ملك فيصل در سمت شمال شرقي مسجد النبي و حدود 800 متري آن است . اين مسجد در 1422ق . در دوران فهد بن عبدالعزيز ترميم و بازسازي كامل شد و مساحت آن به 350 متر افزايش يافت . اين مسجد يك مناره دارد . ( تصوير شماره 65 )

ج ـ منطقه غزوه احزاب و مساجد آن ( شمال غربي مدينه )

در شوال سال پنجم هجري ، مشركان با همكاري يهود و با تلاش گسترده خود ، تمامي طوايف و قبايل موجود در شبه جزيره را بر ضدّ اسلام و مسلمانان بسيج كردند . چون در اين جنگ ، تمامي احزاب و قبايل حضور داشتند ، آن را « غزوه احزاب » ناميدند . پيشنهاد سلمان فارسي و كندن خندق در اطراف مدينه ، سپاه شرك را زمين گير كرد و محاصره شهر جز از دست دادن بزرگان و پهلوانان سپاه مشركان نتيجه اي در پي نداشت و كفّار ناگزير به مكّه بازگشتند . ^{( 1 )}

منطقه اين نبرد ، مقابل كوه « سلع » در شمال غرب مدينه قرار داشت . مسير خندق نيز از نزديكي مسجد المستراح ( در شارع سيد الشهدا ) به سوي احد آغاز و به صورت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن هشام ، همان ، ج3 ، صص233 ـ 214 ؛ ابن حجر عسقلاني ، فتح الباري بشرح صحيح البخاري ، ج7 ، صص320 ـ 214

264

نيم دايره اي ، با عبور از بخشي از كوه سلع ، در برابر مساجد سبع ( شارع السيح ) پايان مي يافت . در اين مسير اكنون حيّ الخندق ( محلّه خندق ) واقع و داراي خانه هايي بسيار قديمي است و تابلوي حيّ الخندق نيز بر آن ديده مي شود . اين محله در كنار كوه سلع است . ( تصويرهاي شماره 66 ـ 67 )

طول خندق 5/2 كيلومتر و عمق آن 3 متر و عرض آن 4 متر بوده است . به اين صورت نيمي از مدينه در محاصره خندق درآمد و كوه سلع نيز محل استقرار و جان پناه سپاهيان اسلام و در پشت آنان واقع گرديد . ^{( 1 )} فرماندهان و بزرگان سپاه در چند نقطه و دامنه اين كوه مستقر و يا به روايت ديگر در آن مكان ها نماز مي گزاردند . بعدها به ياد جانفشاني هاي اين عده ، مساجدي در آن جا ساختند كه به نام هريك از آن صحابه معروف شد . مساجد مورد نظر ، صرف نظر از تغييرات مختصري در فضاهاي مجاور ، جز مسجد ابوبكر ، همچنان محفوظ مانده است .

گفتني است ، كمي پايين تر از اين شش مسجد ، مسجدي بسيار بزرگ ، با دو مناره و گنبد ساخته شد كه امسال ( 1384ش . ) به بهره برداري مي رسد . محتمل است پنج مسجد باقي مانده نيز تخريب شوند . ( تصويرهاي شماره 68 ـ 69 )

1ـ مسجدهاي هفتگانه ( مساجد سبعه )

1/1 ـ فتحاين مسجد بر دامنه شمال غربي كوه سلع و در جنوب غربي خندق واقع شده و به وادي بطحان مشرف است . خداوند ـ تبارك و تعالي ـ دعاي رسول گرامي را براي پيروزي در جنگ بر فراز اين تپه مستجاب ساخت و خبر فتح و پيروزي سپاه اسلام در اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن هشام ، همان ، ج3 ، ص220 ؛ طول خندق 5/2 كيلومتر بوده است كه در كندن آن ، سه هزار مرد شركت داشتند . هر ده نفر نقطه اي را مي كندند و در نقاط مختلف به طور هم زمان ، كار خود را آغاز كردند ؛ اين خندق كه در ظرف بيست روز آماده شد ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به خود بر آن اشراف كامل و همكاري داشته اند . ( براي اطلاع از نقشه خندق ر . ك . به : ص302 ) .

265

محل به آن حضرت رسيد . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) سه روز در اين مكان دعا كردند و دعاي ايشان مستجاب شد . ^{( 1 )} دعاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) چنين بود :

« اَلّلهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ هَدَيْتَنِي مِنَ الضَّلالَةِ فَلا . . . » .

« خدايا ! تو را سپاس كه ما را ره نمودي و هدايت كردي . كسي كه تو را كوچك شمارد بزرگ و گرامي نمي شود و كسي كه گرامي ات شمارد خوار نمي شود . كسي كه تو را خوار كند عزيز نمي شود و كسي كه عزيزت كند خوار نمي گردد . كسي كه تو را كوچك شمارد ياري نمي شود و . . . . »

از دعاهاي ديگر آن حضرت است : « اَلّلهُمَّ مُنْزِلَ الْكِتابِ وَمُنْشِيءَ السَّحابِ . . . » . ^{( 2 )}

اين دعاها هنگامي درخواست شد كه كار بر مسلمانان سخت و مقاومت در خندق طولاني گرديد . سرانجام مشركان رو به هزيمت گذاشتند و اين امر با امدادهاي غيبي و تلاش مجاهدان تحقق يافت . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در وسط جاي مسجد فتح ؛ يعني در صحن كنوني آن ، كنار ستوني نماز خوانده ، دعا مي فرمودند . ^{( 3 )} بعضي نيز گفته اند : سوره فتح در اين مكان بر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نازل شد و در روايت ديگري است كه آيه {  إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَاءَكُمْ الْفَتْحُ . . . } در اين جا نازل شده است و آن را به اين سبب « مسجدالفتح » ناميده اند .

اين مسجد راعمر بن عبدالعزيز ( 88 هـ . ) تعمير كرد و رواقي با سه ستون بر آن نهاد ، سپس سيف الدين ابي الهيجاء ، در سال 565ق . آن را تجديد بنا كرد . حكومت عثماني نيز به عمران و آباداني آن همّت گمارد . ^{( 4 )} در داخل محراب مسجد فتح ، بوي بسيار خوشي به مشام مي رسد كه همانند اين بو در دو نقطه ديگر ، يكي در شكاف كوه احد كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را پنهان ساختند و ديگري در غار حِرا استشمام مي شود . ( تصوير شماره 70 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رفعت پاشا ، مرآة الحرمين ، ج1 ، ص416 ؛ ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص58

2 . « اي خداوند فرستنده كتاب و پديد آورنده ابرها ، آنان را هزيمت ده و ما را بر ايشان پيروز كن !

3 . سمهودي ، همان ، ج2 ، ص832

4 . احمد ياسين الخياري ، تاريخ المعالم المدينة المنوره قديماً و حديثاً ، ص145

266

2/1 ـ سلمان فارسيمسجد سلمان پس از مسجد فتح و در جنوب آن است . ^{( 1 )} مساحت آن حدود 40 متر مي باشد .

3/1 ـ عليّ بن ابي طالب ( عليه السلام ) به روايت سمهودياين مسجد در جنوب مسجد سلمان فارسي بوده و بناي آن ، به مرور رو به تخريب رفت . زين الدين ضيغم امير مدينه ، در سال 976ق . آن را تجديد بنا كرد و سقفي بر آن نهاد . مساحت اين مسجد 35 متر بوده است . ^{( 2 )} موقعيت مشهور امروزي آن با گفته سمهودي مطابقت ندارد ؛ زيرا مسجد علي ( عليه السلام ) را امروزه آن مسجدي مي دانند كه كمي بالاتر از مسجد فاطمه ( عليها السلام ) بر روي بلندي و ارتفاعي قرار دارد و با پله هايي به آن راه مي يابند . امروزه به سبب ساخت مسجد جديد امكان حضور در آن مسجد نيست و جلو آن را نرده ساخته اند . سمهودي اين مسجد را مسجد ابوبكر و مسجد معروف ابوبكر را مسجد علي ( عليه السلام ) مي داند . اگر گفته سمهودي صحيح باشد ، مسجد علي ( عليه السلام ) در سال 1380 ش تخريب شده است و اگر اشتهار امروزين صحيح باشد . مسجد ابوبكر را خراب كرده اند . ^{( 3 )}

4/1 ـ ابوبكر بن ابي قحافهاين مسجد ، پس از مسجد سلمان و در جنوب آن قرار داشته كه سوّمين مسجد از سمت مسجد فتح است . سمهودي آن را مسجد علي ( عليه السلام ) دانسته است ولي امروزه به ابوبكر معروف است . در سال 1380 اين مسجد تخريب و اكنون اتوبوس هاي زائران در آن جا توقف مي كنند . اگر گفته سمهودي صحيح باشد ، مسجد ابوبكر آن مسجدي است كه در انتهاي مساجد سبعه بر روي بلندي قرار گرفته است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، همان جا .

2 . سمهودي ، همان ، ج2 ، صص836 و 837

3 . پيشين ، همان جا .

267

5/1 ـ عمر بن خطّابمسجد عمر بن خطاب در مجاورت مسجد ابوبكر به سمت جنوب و چهارمين مسجد است .

6/1 ـ فاطمه ( عليها السلام )

در مغرب مسجد علي ( عليه السلام ) ، به ياد دختر گرامي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مسجدي كوچك و بدون سقف ساخته اند . حضرت فاطمه ( عليها السلام ) هنگام جنگ خندق در اين مكان براي پدر و همسرشان علي ( عليه السلام ) غذا و نان تهيه مي كردند . اين مسجد پايين ترين مساجد اين منطقه و كنار خيابان اصلي قرار دارد . در سال هاي قبل در مسجد باز و مؤمنان به اهل بيت و دوستداران فاطمه ( عليها السلام ) در آن نماز مي گزاردند . اما چند سالي است كه درِ آن را با بتون و آجر بسته اند .

7/1 ـ ذو قبلتينپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در شانزدهمين يا هفدهمين ماه از هجرت ، در ميان قبيله بني سلمه و مسجد آنان به نماز ايستاد . آن حضرت ، بهويژه شب ها از خداوند مي خواستند تا مسلمانان را از سرزنش يهوديان برهاند . به روايتي ، در روز دوشنبه ، نيمه ماه رجب ، ميان نماز ظهر ، آيات تغيير قبله بر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نازل شد :

{  قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ . . . } . ^{( 1 )}

پيامبر خدا ، هنگام نزول اين آيات ، در حالي كه دو ركعت از نماز ظهر را خوانده بودند ، به صورت نيم دايره برگشتند و رو به سمت جنوب كردند . لذا مردان درمكان زنان ؛ يعني صفوف عقب و زنان در مكان مردان ، يعني صفوف جلو واقع شدند و همراه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 144 . « ما توجه تو را بر آسمان ( به انتظار وحي و تغيير قبله ) بنگريم و البته روي تو را به قبله اي كه به آن خشنود شوي بگردانيم . پس شما مسلمانان هر جا كه باشيد ، در نماز رو به طرف مسجد الحرام كنيد . گروه اهل كتاب به خوبي مي دانند كه اين تغيير قبله به حق و راستي از جانب خداست ، نه به دلخواه كسي و خدا غافل از كردار آنان نيست . »

268

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دو ركعت نماز باقيمانده ظهر را به سوي مسجدالحرام به صورت فرادي اقامه كردند . به سبب نزول اين آيات ، آن مسجد به ذو قبلتين مشهور شد ؛ ^{( 1 )} زيرا يك نماز را به دو قبله خواندند .

خبر نزول آياتِ تغيير قبله ، كه باعث خشنودي مسلمانان شده بود ، شتابان به مسجد قبا و مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) و ديگر مساجد رسيد و مسلمانان نماز عصر را رو به سوي مسجدالحرام اقامه كردند .

مسجد ذو قبلتين در حرّة الوبره ، شمال غربي مدينه و غرب مساجد سبعه ( كوه سلع ) قرار دارد . اين مسجد را شاهين جمالي ، شيخ خدام حرم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در سال هاي 893ق . مسقّف كرد و در دوران سليمان عثماني 950 هـ . ق . مجدداً تعمير و تجديد بنا شد . ^{( 2 )} در سال 1370ق . نيز مناره اي در زاويه شمال شرقي صحن آن بر پا و نماي مسجد به كلي بازسازي گرديد . قبله بيت المقدس در سمت راست ورودي مسجد بوده كه قبلاً سنگي به عنوان نشانه آن نصب كرده بودند . از آنجا كه زائران آن را مسح و لمس كرده و به آن تبرّك مي جستند ، در سال 1398ق . آن سنگ را برداشتند و آيات تغيير قبله را با خطوطي زيبا و زرّين بر ديوار شمالي نگاشتند كه البته در سال هاي اخير آن را نيز برداشته اند . مساحت مسجد اكنون 3920 متر مربع است كه دو گنبد بزرگ به قطر 8/7 و ارتفاع 8/18 متر نيز بر آن استوار گشته است . ( تصوير شماره 1/70 )

2ـ مساجد ديگر منطقه احزاب

1/2 ـ الرّايه = ذِباب ^{( 3 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام جنگ خندق ، بالاي كوه ذباب نماز گزارده ، ^{( 4 )} بر اعمال خندق نيز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص68 ؛ سمهودي ، همان ، ج1 ، صص360 ـ 357

2 . احمد ياسين الخياري ، همان ، صص138 و 139 ؛ رفعت پاشا ، همان ، ج1 ، ص414

3 . اين كلمه را « ذُباب » به معناي پرنده اي كه در كوه آشيانه دارد نيز خوانده اند . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج3 ، ص3

4 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص62 ؛ محمد بن سليمان ، جمع الفوائد من جامع الاصول ، ج1 ، ص566

269

نظارت مي كردند . اين مسجد بر مكان استقرار پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ساخته شد . كوه ياد شده كوچك و در شرق كوه سلع و پشت مساجد سبعه است .

سبب نامگذاري آن به مسجدالرّايه ( پرچم ) ، اين است كه يزيد بن هرمز در قرن اول هجري ، پشت اين كوه با مواليان مي جنگيد . وي پرچمي در دست داشت كه بر فراز آن مستقر ساخته بود . ^{( 1 )}

اين مسجد در شارع سلطانه ( ابوبكر ) در سمت راست كسي است كه به سمت شمال مي رود . پمپ بنزين زغيبي ( محطه بنزين ) بعد از آن قرار دارد . مسجد در سمت چپ بر بالاي دامنه كوه الرايه يا ذباب است كه در دوران اخير بازسازي شده است و در آن نماز اقامه مي گردد . ( تصوير شماره 71 )

2/2 ـ مسجد بني حرام كبير

حدود 500 متري جنوب مساجد سبعه ، در حيّ الخندق و در سمت چپ كسي است كه در شارع السيح به سوي پايين ( مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) ) مي رود . پهلوي مدرسه « المتوسطه للبنات » مسجدي متعلق به طايفه بني حرام است . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مسجد آنان نماز گزارده اند . ^{( 2 )} اين مسجد در دوران عثماني تعمير ^{( 3 )} و سپس رو به ويراني رفت . در دوران آل سعود ، 1411ق . بازسازي شد ، مساحت آن 200 متر است و امروزه در آن نماز جماعت مي خوانند . ( تصوير شماره 72 )

كمي پايين تر از آن ، در دامنه كوه ، غاري متعلّق به اين طايفه بوده كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) لحظاتي در آن جا استراحت كرده اند . اين غار اكنون موجود نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، همان ، ج3 ، صص846 و 847

2 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص68

3 . احمد ياسين الخياري ، همان ، صص138 و 139 ؛ رفعت پاشا ، همان ، ج1 ، ص414

270

د ـ منطقه احد و مساجد پيرامون آن

1 . المستراح ( محلّ استراحت ) پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام بازگشت از نبرد اُحد ، در ميان راه ، از سختي و رنجي كه جنگ و راه طولاني بر ايشان عارض ساخته بود ، در مكاني به استراحت نشستند . ^{( 1 )} در آن مكان مسجدي ساختند ^{( 2 )} كه مي توان از شارع سيد الشهدا ( راه قديمي اُحد ) ، كه اكنون از زيرگذر تقاطع شارع فيصل مي گذرد ، به آن راه يافت . پس از حدود دو كيلومتر از ابتداي تقاطع ياد شده اين مسجد در كنار خيابان قرار دارد و بناي آن در دوران اخير ( 1411ق . ) بازسازي شده و مسجد بزرگ تري به مساحت 500 متر به جاي آن قرار گرفته است . در شبستان مسجد ، شش ستون كه به وسيله نيم هلالي هايي به هم وصل است ، به مسجد ، زيباييِ ويژه بخشيده است . سقف آن با آجر و ديواره ها با گچ بري هايي تزيين گشته است . امروزه در اين مكان نماز جماعت برپا مي شود و رونق دارد . گفتني است اينجا موقعيت خاص استراتژيكي داشته و خندق معروف از اينجا آغاز شده كه منازل بنوحارثه بوده است . ( تصوير شماره 73 )

2 . الدِّرْع = الشَّيخانابن شبّه روايت كرده است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام عزيمت به سوي احد در شيخانبيتوته كرده و نماز عصر و عشا و نماز صبحِ قبل از روز جنگ را در اين مكان خوانده اند . آن را بدين سبب شيخان ناميده اند كه در كنار منزل دو پيرمرد و پير زن يهودي بوده است . وجه تسميه آن به « الدّرع » چنين است كه آن حضرت هنگام بيتوته و اقامه نماز زره خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد ياسين الخياري ، همان ، ص132

2 . ر . ك . به : نقشه غزوه احد در ص301 از همين كتاب .

271

را از تن درآورده و در آن جا نهاده بودند . ^{( 1 )}

اين مسجد حدود 200 متر پايين تر از المستراح ؛ يعني در جانب چپ كسي است كه به سوي كوه و مقابر شهداي احد ، در شارع الشهدا مي رود . امروزه اطراف آن مطابخ يا آشپزخانه هاي بزرگي قرار دارد . بناي كنوني آن از دوران عثماني است و رواق كوچكي دارد كه البته در 1418ق . در دوران سعودي اندكي بازسازي شد . امروزه در اين مسجد ، اقامه مي شود . ( تصوير شماره 62 )

3 . عَيْنَيْنبر سمت شرقي « جبل الرُّماة » يا « جبل عَيْنَيْن » در محل و سنگر تيراندازان سپاه اسلام ، در جنگ احد ، مسجدي ساخته شد كه اكنون جز ديواري كوتاه از آن باقي نمانده است . ^{( 2 )}

اين مسجد در دوران عثماني ترميم شد ليكن به مرور زمان و بر اثر بي توجهي دست اندركاران ، تقريباً از ميان رفت و در اين زمان ، بالاي تپه ( گوشه شرقي ) جبل الرماة ، كه رو به روي مزار شهداي احد قرار دارد ، ديواري كوتاه از خشت و گِل ، مساحتي حدود دوازده متر را محصور ساخته اند . نگارنده بعضي از مردم بومي را ديده ام كه به اين مكان توجه داشته و در آن نماز مي گزاردند . مكان ياد شده كمتر در ديد كسي قرار مي گيرد . احتمال مي رود آن را در ماه هاي اخير خراب كرده باشند .

4 . ثنايا = قُبّة الثناياپيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) در جنگ احد مجروح شد و دندان پيشينش ، در مكاني شكسته شد كه بعدها در آن جا مسجدي ساختند . اين مسجد داراي گنبدي بود كه به مرور زمان منهدم شد . ^{( 3 )} مكان آن در شمال مزار شهداي احد ، به فاصله حدود 1000 متري بوده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص866

2 . ر . ك . به : مقبره شهداي احد و همچنين فصل « كوه هاي مدينه » از همين كتاب .

3 . احمد ياسين الخياري ، همان ، ص139

272

5 . جبل اُحد = الفَسْحپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نماز ظهر و عصرِ روز نبرد اُحد را در اين مكان ، كه به كوه چسبيده بود ، اقامه كردند . ^{( 1 )} چون صحابه از فرط خستگي به صورت راحت و با فاصله به نماز مي ايستادند و فضا را براي ديگر مسلمانان باز نمي كردند ، آيه فَسح ، در سوره مجادله ^{( 2 )} نازل شد كه خداوند از مسلمانان مي خواست جا را براي ديگران ، جهت اقامه نماز باز كنند ، لذا از آن هنگام مسلمانان در صفوف خود ، به صورتي بسيار به هم چسبيده و متراكم نماز گزاردند و اين امر براي گروه هاي اهل سنت مرسوم و معمول شده است . بعدها به ياد آن واقعه ، مسجدي ساختند كه به مسجد الفسح يا مسجد جبل احد معروف شد . مكان آن ، كه اكنون جز نيم ديواره اي مخروبه از آن باقي نمانده ، در دامنه كوه احد ، كنار منازل مسكوني پايه كوه ، و نزديك غاري است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را براي مداواي جراحت خود در آن پنهان ساختند . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 75 )

6 . بنو حارثهاين مسجد به طايفه بنو حارثة بن الخزرج متعلق است كه در امتداد « عُرَيض » تا « وادي قناة » در شمال و شرق مدينه ساكن بوده اند . نيروهاي اسلام در مسير غزوه احد از ميان منطقه مسكوني اين قبيله عبوركرده اند وگويندپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين مكان نماز گزارده اند . ^{( 4 )}

اين مسجد كنار شارع الشهدا ، كمي پايين تر از مسجد شيخان و مستراح بوده و بقاياي قلعه اي متعلّق به عثماني ها نيز در مجاورت آن قرار داشته است . ^{( 5 )} اكنون از آن جا به عنوان پادگان و آموزش نظامي استفاده مي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، همان 3/848 ؛ الصاعدي و مطر المحمدي ، احد ، الاثار ، المعركه ، التحقيقات ص 29 .

2 . { يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الَْمجالِسِ . . . } .

3 . ر . ك . به : نقشه غزوه اُحد در ص301 از همين كتاب .

4 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص865

5 . ديوار و كنگره قلعه عثماني ها همچنان پابرجاست و امروزه به پادگان آموزش نظامي تبديل شده است .

273

هـ ـ منطقه غزوه بني قريظه ، بني نضير و مساجد آن

يهوديان بني نضير ، دو طايفه اي هستندكه دركنار اعراب در مدينه زندگي مي كردند :

* قبيله بني نضير در جنوب شرقي مدينه ، كنار وادي مذينب ساكن بودند كه امروزه در شارع قربان ( امير عبدالمحسن ) واقع شده و 5/3 كيلومتر با مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) فاصله دارد .

* قبيله بني قريظه ، در عوالي ، جنوب شرقي مدينه ، كنار وادي مهزور ( حدود 4 كيلومتري مسجد النبي ) مي زيستند ، كه اكنون خيابان آن منطقه به نام علي ( عليه السلام ) و نيز عوالي معروف است .

در گذشته ، معيشت اصلي بني نضير كشاورزي و نخل كاري بوده كه اكنون نيز نخلستان هاي آن منطقه موجود و آبادان است و بني قريظه نيز به كار تجارت اشتغال داشتند . اين دو منطقه جزو بهترين و آبادترين مناطق مدينه است . قلعه هاي بني نضير اكنون نيز در منطقه موجود است . اگرچه تنها ديواره ها و بقاياي برخي از آثار آنان ، كه ظاهراً در دوران هاي بعد بازسازي و سپس رو به تخريب رفته اند ، در كنار شارع قربان ديده مي شوند و منطقه وسيعي را در دو سوي خيابان اشغال كرده اند . نخلستان هاي زيادي در اطراف شارع قربان و پيرامون قلعه هاي مستحكم بني نضير وجود دارند كه همان نخلستان هاي معروف بني نضير هستند ، اگرچه نخل هاي آن چون انسانها در حال تغيير و تحول در اعصار مختلف بوده اند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) پس از محاصره اين دو قبيله و انجام غزوه هايي كه به نام آن دو قبيله معروف است ، به علت پيمان شكني ، آنان را از مدينه اخراج كرد . امروزه منطقه كوچك بني قريظه و آثار موجود از قلعه ها و حصارهاي آنان نشان مي دهد كه نبايد بني قريظه چندان جمعيت زيادي در آن دوران داشته باشند و نهايتاً اين منطقه با حدود 2 كيلومتر مساحت مي تواند بي اعتباري موضوع زدن گردن 700 تا 900 تن از مردان جنگي بني قريظه را ، كه مي بايد از جمعيتي حدود 3 تا 4 هزار نفر برخاسته باشند ، گوشزد نمايد . در هر حال ، به هنگام محاصره آنان ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در برخي نقاط نماز گزارده و يا مستقر شده اند كه در آن مكان ها مساجدي ساخته اند .

( تصويرهاي شماره 76 ـ 77 )

274

1ـ مسجد بني قريظه

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام محاصره بني قريظه ، كه در جنوب شرقي مدينه ، در منطقه عوالي ساكن بودند ، در مكاني نماز خواندند . ^{( 1 )} در مكان نمازِ ايشان مسجدي ساختند كه به سبب اين غزوه ، به بنوقريظه معروف شد . اين مسجد بر اساس پژوهش پژوهشگران جديد مدينه ؛ مانند الياس عبدالغني و ديگران ، همان مسجدي است كه به اشتباه آن را مسجد فضيخ مي دانند ^{( 2 )} مسجد ياد شده در شارع العوالي ، كمي بالاتر از مشربه امّ ابراهيم در سمت راست كسي است كه به سوي مستشفي الوطني مي رود . پس از طي مسافت اندكي در داخل كوچه و كنار نخلستان ، به مكان مخروبه مسجد مي رسيم كه در سال 1380 كاملا تخريب شده و هيچ اثري از آن باقي نيست . اين مسجد يك بار در دوره عثماني و بار ديگر در دوره سعودي بازسازي شد . ( تصويرهاي شماره 78 ـ 79 )

2ـ مشربه امّ ابراهيمابن زباله و يحيي و ابن شبّه از ابن غسّان و . . . روايت كرده اند كه پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) در مشربه امّ ابراهيم نماز گزاردند . در اين مكان ، ماريه قبطيّه ، همسر گرامي آن حضرت ، ابراهيم را به دنيا آورد . مشربه باغي بوده كه بعضي از مورّخان گفته اند به ماريه تعلّق داشته است . در حقيقت ، اين محل ، خانه او بوده است . در كنار مشربه مورد نظر ، كه در منطقه « العوالي » و ميان « نخيلات بني قاسم » ( برادر امام حسن عسكري ( عليه السلام ) ) قرار داشته ، مقبره اهالي منطقه نيز بوده است . ^{( 3 )} لذا بنا بر قولي نه معتبر ، نجمه خاتون مادر امام رضا ( عليه السلام ) در اين مكان دفن شده است .

از مشربه امّ ابراهيم با عنوان مسجد امّ ابراهيم نيز ياد شده كه تا اواخر دوران عثماني مورد عنايت كامل بوده ولي در دوران سعودي مورد بي توجهي قرارگرفته است . مخروبه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الياس عبدالغني ، تاريخ المدينة المنوره ، ص104

2 . همان جا .

3 . سمهودي ، همان ، ج3 ، صص825 و 826

275

اين مشربه ، كه تنها داراي يك چهار ديواري و يك درِ قفل شده است ، در انتهاي خيابان العوالي و سمت چپ كسي قرار دارد كه از مستشفي الزهرا به سوي مستشفي الوطني مي رود . ( تصوير شماره 80 )

3ـ فضيخ = رد الشمس = بني نضيرفضيخ ، در لغت به معناي « عصير العنب » ( شراب انگور ) است و بعضي نيز به شيره خرما گفته اند . آيات تحريم قطعيِ شراب در همين مكان نازل شد . هنگامي كه سپاهيان اسلام ، همراه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) براي غزوه بني نضير خارج شدند ، در اين مكان توقف كرده و بعضي به سبب حرام نبودن شراب مشغول ميگساري شدند ؛ در اين حال آيات تحريم شراب نازل شد و ابو ايّوب انصاري خبر آن را به اين عدّه رسانيد . به اين سبب مسجدي كه در اين جا ساخته شد ، به « فضيخ » شهرت يافت . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مدت شش شبانه روزي كه بني نضير را در محاصره داشتند ، در اين مكان به نماز و عبادت ايستادند . ^{( 1 )} به سبب همين غزوه ، اين مسجد به بني نضير نيز معروف است . اما نام ديگر آن ردّ الشمس ، به سبب حادثه اي است كه راويان و مورّخان شيعه و سني نقل كرده اند . آن ماجرا در همين غزوه رخ داد . بر اساس روايت آنان ، در اين مكان ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در هنگام عصر ، سر بر زانوي علي ( عليه السلام ) به خواب رفتند و نزديك غروب خورشيد ، كه بيدار شدند ، فهميدند علي ( عليه السلام ) براي آن كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بيدار نشود ، نماز عصر را نخوانده است ؛ لذا از خداوند خواستند ، اگر علي ( عليه السلام ) در طاعت اوست ، خورشيد را بازگرداند تا او نماز عصر را بخواند .

اسماء گويد : « من ديدم كه خورشيد پس از غروب كردن بر كوه ها و زمين نورافشاني كرد و علي ( عليه السلام ) نماز عصر را به جا آورد . » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص69 ؛ طبرسي ، مجمع البيان ، ج6 ، ص187 ؛ رفعت پاشا ، همان ، ج1 ، ص418

2 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص822 ؛ اين حديث را بسياري از منابع اهل سنت نيز نقل كرده اند ؛ از جمله ماوردي در اعلام النبوه ( ص79 ) ؛ بيهقي در دلائل النبوه و نيز خصائص الكبري ( ج2 ، ص183 ) ؛ ابن سبع در شفاء الصدور ؛ سيوطي در جمع الجوامع ( ج5 ، ص277 ) ؛ ابن حجر عسقلاني در فتح الباري بشرح صحيح البخاري ( ج2 ، ص168 ) ؛ گنجي شافعي در كفاية في الطالب في مناقب آل ابي طالب ( ص237 ) ؛ ابن حجر در الصواعق المحرقه ( ص76 ) .

276

اما برخي از پژوهشگران آثار مدينه ، اين مسجد را « شمس » ثبت كرده اند ، نه « ردّالشمس » و گفته اند چون نور خورشيد در زمان طلوع به اين مسجد مي تابيده ، آن را شمس ناميده اند . ^{( 1 )}

اين مسجد در جنوب شرقي مسجد قبا ، حدود يك كيلومتري آن و در محله معروف قربان ، كه خياباني هم به اين نام در آنجا وجود دارد ، در كنار وادي مزينب ساخته شده كه اكنون جز يك چهارديواري از آن نمانده است . ^{( 2 )}

گفتني است ، معمولا زائران ايراني ، به گمان آن كه مسجدي كه بالاتر از مشربه امّ ابراهيم ، در عوالي است ، همان مسجد فضيخ يا ردّ الشمس است ، به زيارت آن مي روند ، در حالي كه آن مسجد جز مسجد بني قريظه نيست و البته در سال گذشته نيز تخريب شده است . ( تصوير شماره 81 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد ياسين الخياري ، همان ، ج125

2 . همان جا : الياس عبدالغني ، تاريخ المدينة المنوره ، ص72

277

فصل پنجم

مقابر و زيارتگاه هاي مدينه