بخش 2

23

فصل اول : نجف اشرف

25

الف ـ موقعيت جغرافيايي نجف

نجف يكي از شهرهاي زيارتي عراق است كه در استاني به همين نام واقع شده و به سبب وجود مزار شريف نخستين پيشواي شيعيان جهان ، كعبه آمال و آرزوهاي بسياري ازمشتاقان وارادت مندان اهل بيت است . اين شهر با 563000نفر جمعيت ، در77 كيلومتري جنوب شرقي كربلا و ده كيلومتري جنوب كوفه قرار دارد . وجود شهر باستاني حيره در مجاورت آن ، كه تمدن درخشاني در تاريخ عراق دارد ، از سابقه تاريخي اين منطقه خبر مي دهد . وادي السلام در شمال و درياي خشك شده نجف در مغرب و صحرايي متصل به بادية الشام كه تا عربستان واردن و سوريه ادامه دارد در مغرب آن واقع شده است . ^{( 1 )}

اين شهر را از آن رو نجف ناميده اند كه نسبت به زمين هاي مجاور بلند ، و به سبب آن كه مستطيل شكل و يا دايره اي است ، آب بر سطح آن جمع نمي شود . ^{( 2 )} به گفته ياقوت حموي نجف ساحل درياي شور است كه در قديم به حيره متصل بود . ^{( 3 )}

ارتفاع نجف از دريا هفتاد متر است . در وجه تسميه آن ، در سخني ديگر گفته اند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عضدالملك ، سفرنامه عضد الملك به عتبات عاليات 153 . آثار تاريخي اين شهر هم چنان موجود است و در معرض بازديد جهان گردان قرار دارد .

2 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، 5/271 ؛ ابن منظور ، لسان العرب ، 9/334 .

3 . ياقوت حموي ، همان ، 73 . منظور از بحر در اين جا فرات است .

26

در زمان طوفان نوح اين جا مكاني مرتفع بود ، سپس درياچه اي پهناور در آن شكل گرفت كه به « ني » اشتهار يافت . اين درياچه با گذشت زمان به تدريج خشك شد و به آن « ني جَفّ » گفتند ؛ يعني درياي ني خشك شد . ^{( 1 )}

اين منطقه علاوه بر نجف ، به نام هاي ديگري نيز شهرت دارد از جمله الغري يا غرّيان . غري به معناي زيبايي است و هر بناي نيكي را غري گويند . غريان كوفه از آن گرفته شده است . ^{( 2 )} و نيز در وجه تسميه آن گفته اند نام يك يا دو علامت يا بناي بلند بوده كه قبل از اسلام در محل كنوني مسجد حنانه از دور ديده مي شده است . به گفته ياقوت حموي ، اين دو علامت يابنا ، مانند دو صومعه ، در بيرون كوفه نزديك قبر علي ( عليه السلام ) قرار داشت . ^{( 3 )} لفظ غري يا غريين در شعر شاعران درباره نجف بسيار استفاده شده است . كساني را كه در نجف اشرف ساكن و يا متولد شده اند ، عمدتاً غروي گويند . از ديگر نام هاي اين شهر در متون تاريخي مي توان به حدالعذراء ، ^{( 4 )} حوار ، جودي ، ^{( 5 )} وادي السلام ، ظهر ، ربوه ، ^{( 6 )} با نقيا و مشهد اشاره كرد . ^{( 7 )}

نجف ، به لحاظ موقعيت جغرافيايي ، در حقيقت مرز بين شهر و صحرا است . شهر آن كوفه و صحرا نيز شن زارهايي است كه در اطراف ، گرما و باد زيادي را براي آن به ارمغان مي آورد و دماي شهر را در برخي زمان ها به پنجاه درجه مي رساند . گرچه شهر نجف همواره به لحاظ آب در تنگنا و سختي بود ؛ در بعضي زمان ها از جمله قرن هفتم از آب آن بيست هزار نخل آبياري مي شد . ^{( 8 )}

به گفته ابن جبير ، جهان گرد مشهور ؛ نجف زميني است سخت و گسترده و دل باز كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن بابويه ، علل الشرايع ، 22 .

2 . ابن منظور ، همان ، 15/121 .

3 . ياقوت حموي ، همان جا .

4 . سرزميني كه نيكو و نشاط انگيز باشد .

5 . چون گويند كشتي نوح بر آن نشسته است از آن رو جودي خوانده اند .

6 . ربوه ، نجف كوفه است ( ابن منظور ، همان 9/332 )

7 . شيخ باقر آل محبوبه ، ماضي النجف وحاضرها ، بيروت دارالاضواء ، 1406 ق ، 1/8 .

8 . ياقوت حموي ، همان جا .

27

چشم را از گستردگي و نيكي خود مي نوازد . امروزه شهر نجف ، همانند كربلا از دو قسمت شهر نو و كهنه تشكيل شده است . شهر قديم يا كهنه به چهار محله تقسيم مي شود : 1 ـ مشراق 2 ـ براق 3 ـ عماره 4 ـ حويش . شهر جديد در حدود سه دهه اخير ساخته شده و از لحاظ شهرسازي نسبتاً خوب و زيبا با خيابان ها و كوچه هاي وسيع و صاف و فضاهاي سبز فراوان است .

ب ـ نجف در آينه تاريخ

نجف به دليل همسايگي با شهر باستاني حيره ، در سرزمين صاحب تمدن و فرهنگ قرار گرفته است . حيره از هزاره اول قبل از ميلاد مركز تمدن لخمي ها و آل منذر بود و سابقه درخشاني در عرصه فرهنگ و تمدن داشت . نجف نيز از قِبَل اين هم جواري از نعمت فرهنگ و تمدن و آباداني برخوردار شده است . عرب هاي ساكن اين شهر در آن زمان به مذهب مسيحيت گرايش داشتند و كليساهاي زيادي از جمله دير « مارت مريم » را بنا نهادند كه تا عصر اسلام هم چنان باقي بود . ^{( 1 )} بر اساس رواياتي ، سابقه تاريخي نجف به دوران طوفان نوح برمي گردد كه عده اي آن را جاي به گل نشستن كشتي نوح و محل جدا شدن فرزندان او مي دانند و نام هاي طور وجودي را براي آن برگزيده اند . ^{( 2 )}

در عصر اسلامي ، نام نجف تنها به سبب فتح و گشايش ايران و عراق در متون تاريخي ديده مي شود ^{( 3 )} و تا زمان عباسي نام چنداني از آن به چشم نمي خورد . از دوران هارون الرشيد ، به سبب آشكار شدن مرقد امام علي ( عليه السلام ) ، اين شهر بسياري را به سكونت پيرامون خود راغب كرد . ^{( 4 )}

علويان طبرستان از جمله محمد بن زيد علوي ضمن ساختن بقعه و بنايي بر مرقد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل محبوبه ، همان ، 1/16 .

2 . ابن رسته ، الاعلاق النفيسه ، 108 .

3 . طبري ، تاريخ الطبري ، 3/360 ؛ يعقوبي ، تاريخ اليعقوبي ، 2/144 .

4 . مصاحب ، دايرة المعارف فارسي ، 2/3011 .

28

امام علي ( عليه السلام ) ديواري نيز پيرامون شهر كشيدند تا امنيت در آن جا برقرار شود . ^{( 1 )} نجف در عصر آل بويه رونق و شكوه فراواني يافت . پادشاهان شيعي ديلمي در تعمير و بازسازي مرقد و خدمات عمراني در اين شهر تلاش زيادي كردند . ابوالهيجاء عبداللّه بن حمدان ، حاكم شيعي موصل ، در 283 ق ديوار پيرامون شهر را بازسازي كرد و درهايي براي آن قرار داد . ^{( 2 )}

شيخ طوسي در ابتداي قرن پنجم هجري ، به نجف مهاجرت كرد و با تشكيل مجلس درس خود ، آن شهر را به يكي از مركزهاي علمي و فرهنگي شيعي تبديل كرد . اگرچه يك سده بعد مركزيت علمي آن به حلّه واگذار شد ؛ اما اين شهر در پايان قرن هفتم و ابتداي قرن هشتم هجري ، يعني دوران حكومت جلايريان وايلخانان مغول ، دوباره از نظر وسعت و عمراني و شكوفايي فرهنگي به اوج اعتلاي خود رسيد و ثروت فراواني كه اين حكومت ها براي توسعه و بازسازي شهر و حرم مطهر اختصاص دادند در ساخت و تجهيز مدرسه ها ، خانقاه ها ، حفر كانال ها ، نهرها ، و چاه ها به كار گرفته شد . ^{( 3 )}

امير فيروز و امير احمد اول ، از اميران هند در پايان قرن هشتم ، موقوفه هايي را از دكن براي اداره حرم و بازسازي شهر اختصاص دادند .

سلطان اويس جلايري ضمن آباد كردن شهر ، ديوار جديدي پيرامون آن برافراشت ^{( 4 )} و عطاملك جويني ، صاحب ديوان ايلخانان ، در 676 ق با حفر كانال هايي آب را به نجف برد . ^{( 5 )}

در عصر صفوي ، شاه اسماعيل و شاه طهماسب ، براي حل مشكل آب شهر نجف ، كه باعث از رونق افتادن آن شده بود ، نهرهايي حفر كردند و آب فرات را به شهر منتقل ساختند . نهرشاه ، كه توسط اسماعيل حفر شد ، از يادگارهاي آن دوران است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اسفنديار ، تاريخ طبرستان و رويان مازندران ، 1/95 .

2 . مصاحب ، همان جا .

3 . سعيد بابايي ، سيماي نجف اشرف ، 32 ـ 35 .

4 . آل محبوبه ، ماضي النجف و حاضرها ، 1/22 .

5 . جعفر الخليلي ، موسوعة العتبات المقدسة ، 6/148 به نقل از فرحة الغري ، 119 .

29

سلطان سليمان قانوني ، از پادشاهان سني عثماني ، در آباداني نجف تلاش فراواني كرد . او و پادشاهان شيعي صفوي در يك رقابت گسترده به نجف رونق زيادي بخشيدند . شاه عباس كوشيد تا نجف مركزيت علمي خود را بازيابد و حوزه علميه آن رونق گيرد . او حتي در مذاكره هاي خود با عثماني ها مي خواست نجف را به ايران ملحق كند ولي وزير عثماني در پاسخ او گفت : « سنگ هاي نجف در نظرش با هزار انسان برابر است » . ^{( 1 )} اين مركزيت با ورود ملااحمد اردبيلي ، معروف به مقدس اردبيلي ، و برپا شدن حوزه درس او رونق بيشتري يافت .

چندي بعد ، در قرن دوازدهم هجري ، با انتقال درس مرحوم بهبهاني به كربلا ، حوزه نجف از رونق افتاد ولي در قرن سيزدهم هجري ، به سبب وجود فقيهان و بزرگاني چون مرحوم كاشف الغطاء ، بحر العلوم و شيخ مرتضي انصاري اهميت علمي گذشته را بازيافت و حوزه علميه آن رونقي بسزا گرفت . براي پيشگيري از حملات وهابيان در عصر قاجار ، نظام الدوله اصفهاني ، وزير فتحعلي شاه ، از 1217 تا 1257 ق ديواري محكم پيرامون شهر ساخت . در 1350 ق اين ديوار برداشته شد ^{( 2 )} و به جاي آن مدرسه و بيمارستان احداث گرديد و مردم نيز خانه هايي در جوار آن ساختند . در دوران انقلاب مشروطه ايران ، مجتهدهاي مقيم نجف از جمله آخوند ملا محمد كاظم خراساني و آيت الله ناييني ، رهبري فكري و مذهبي مشروطه را در دست گرفته به هدايت و حمايت از آن پرداختند .

حوزه علميه نجف از آن هنگام تا عصر حاضر به رغم فرازها و فرودها ، هم چنان ، به عنوان يكي از مراكز علمي جهان تشيع مطرح و منشأ اثر است .

ج ـ فضايل و جايگاه

براي شهر مقدس نجف فضايل فراواني نقل كرده اند :

1 ـ از امام امير المؤمنين ( عليه السلام ) نقل است : « اول مكاني كه در آن خدا را عبادت كرده اند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل محبوبه ، همان ، 1/28 ـ 29 .

2 . حسين الجلالي ، مزارات اهل البيت ( عليهم السلام ) ، 48 .

30

پشت كوفه ( نجف ) است زيرا در آن جا ملائكه به فرمان خداوند آدم را سجده كردند » . ^{( 1 )}

2 ـ گويند حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) در اين شهر ساكن شد و با اقامت او بركت و رحمت بر اين سرزمين نازل گرديد .

3 ـ از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده است : « هفتاد هزار شهيد از اين سرزمين بدون حساب محشور مي شوند » . امام علي ( عليه السلام ) نيز اين حديث را به نقل از پيامبر روايت كرده است .

4 ـ امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرده است كه « علي ( عليه السلام ) كوفه را مقدس و حرم اعلام كرد همان گونه كه حضرت ابراهيم بيت الله الحرام و پيامبر كه مدينه را حرم قرار داد » . ^{( 2 )}

5 ـ از امام صادق ( عليه السلام ) نقل است : « ما شما را به پشت كوفه سفارش مي كنيم ، در آن جا قبري است كه هر بيماري به آن جا رود خداوند او را شفا مي دهد » .

6 ـ از امام صادق ( عليه السلام ) روايت است : « بخش شرقي ( سمت راست ) كوفه ، باغي است از باغ هاي بهشت » .

7 ـ از اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) نقل است : « اگر پرده از روي شما بردارند ارواح مؤمنين را مي بينيد كه در اين صحرا ( صحراي نجف ) دسته دسته نشسته اند و به زيارت يك ديگر رفته و با هم سخن مي گويند ، روح هر مؤمني در اين جا و روح هر كافري در برهوت است » . ^{( 3 )}

د ـ تاريخچه و بناي مرقد و بارگاه مطهر امام علي ( عليه السلام )

هنگامي كه امام علي ( عليه السلام ) به شهادت رسيد ، براساس وصيت ايشان ، فرزندانش او را شبانه به خاك سپردند .

فرزندان امام چند نقطه را براي دفن آن حضرت مهيا كردند تا مكان قبر مخفي بماند و خوارج و ياران معاويه امكان جسارت به مرقد و قبر مطهر را نيابند . از مكان قبر آن امام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجلسي ، بحار الانوار ، 100/232 .

2 . آل محبوبه ، همان ، 1/14 ؛ به نقل از فرحة الغري ، 9 .

3 . مجلسي ، همان ، 100/235 .

31

همام تنها فرزندان ، نواده ها و ياران خاص ايشان باخبر بودند . تا اين كه امام صادق ( عليه السلام ) ، در زمان منصور عباسي ، به سال 135 ق براي نخستين بار مكان قبر را نمايان كرد . ^{( 1 )} براساس روايتي ، منصور عباسي به امام صادق ( عليه السلام ) گفت : « ابومسلم از تو درخواست كرده است تا تربت و مزار علي ( عليه السلام ) را ، اگر مي داني كجاست ، آشكار سازي » . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « در نامه اي از امام علي ( عليه السلام ) آمده است كه مكان دفن او در دوران عبداللّه ابن جعفر هاشمي ( منصور ) آشكار خواهد شد » و منصور از اين سخن شاد گشت . ^{( 2 )} آن حضرت مبلغي را به صفوان الجمال ، يكي از يارانش ، سپرد و او با آن پول قبر مطهر را براي نخستين بار آشكار كرد . خبر اين واقعه به منصور رسيد . در آن هنگام او در رصافه بود و با شنيدن اين خبر گفت : « او ( امام صادق ( عليه السلام ) ) راستگو و صادق است . از آن پس ان شاءالله مؤمنين از آن مكان زيارت مي كنند » . ^{( 3 )} مكاني كه قبر آن حضرت در آن آشكار شد در منطقه اي معروف به « الغري » بود . قبر شريف در ميان سه كوه قرار داشت ؛ يكي به نام جبل الديك در شمال ، ديگري جبل النور در جنوب شرقي و سومي جبل شرف شاه ، كه بعدها به اين نام معروف شد ، در جنوب غربي . امروزه اين كوه ها به همين نام مشهورند . ^{( 4 )} به گفته يعقوبي وقتي امام علي ( عليه السلام ) از دنيا رفت ، امام حسن او را غسل داد و بر او نماز گزارد و در مكاني كه به آن غري گفته مي شد ، دفن كرد . ^{( 5 )} از امام صادق ( عليه السلام ) در مورد محل دفن آن حضرت سؤال كردند . ايشان فرمود : « امام حسن ( عليه السلام ) ايشان را در اطراف كوفه و نزديك نجف ، جايي كه از سمت چپ به الغري و از سمت راست به حيره محدود مي شد ، بين ذكوات ^{( 6 )} و بيض به خاك سپردند » . امام صادق ( عليه السلام ) ضمن بيان اين موقعيت ، اشاره مي كند كه سيل اين قبر را ويران كرده است . متون تاريخي بر وجود قبر امام علي ( عليه السلام ) در همين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ مفيد ، الارشاد ، 13 .

2 . جعفر الخليلي ، همان 6/70 به نقل از ابن شهر آشوب ، المناقب .

3 . پيشين ، همان جا ؛ موسوي الزنجاني ، جوله في اماكن المقدسه ، 56 ـ 57 .

4 . جعفر الخليلي ، همان ، 6/47 به نقل از روضة الواعظين ، 1/118 .

5 . يعقوبي ، تاريخ اليعقوبي ، 2/212 .

6 . ذكوات به معناي آتش گداخته و منظور ريگستان گرم آن منطقه است .

32

مكان فعلي اتفاق نظر دارند و از آن با نام « الغري » ياد كرده اند . ^{( 1 )} از امام حسن و حسين ( عليهما السلام ) نقل شده است كه پدرشان فرمود : « وقتي من شهيد شدم ، مرا در محلي معروف به الغري دفن كنيد » . الغري ، چنان كه در صفحه هاي پيشين ذكر شد ، نام ديگر نجف است .

برخي از مورخان از اين مكان با عنوان « پشت كوفه » ياد كرده اند و گفته اند : « قبر امام علي ( عليه السلام ) در پشت كوفه قرار دارد ؛ يعني همان جايي كه اكنون زيارت گاه اوست » . ^{( 2 )} از امام باقر ( عليه السلام ) نيز نقل شده است كه امام علي ( عليه السلام ) در ناحيه غريين يا الغري دفن شده است . ^{( 3 )}

برخي نيز از اين مكان با عنوان « نجف » يا « نزديك نجف » ياد كرده اند . ياقوت حموي مي گويد : « نجف در نزديكي قبر امير المؤمنين علي ( عليه السلام ) قرار گرفته است » . ^{( 4 )} بديهي است شهر نجف با توسعه اي كه يافت ، قبر مطهر را در درون خود جاي داد . در هر حال ، مكان قبر امام علي ( عليه السلام ) ، يعني جايي كه اكنون زيارت گاه اوست و به نام هاي مختلف در متون تاريخي ياد شده ، مكان حقيقي و مسلّم دفن آن امام همام است .

نخستين بقعه و بنايي كه برفراز قبر امام علي ( عليه السلام ) استوار شد در دوران خلافت هارون الرشيد به سال 165 هجري بود . او ، كه به زيارت مرقد آن امام مشرف شد و معجزه هايي از اين مكان ديد ، ^{( 5 )} ضريحي از سنگ سفيد براي قبر ساخت و بنايي از آجر سفيد و گنبدي از گل سرخ بر فراز آن استوار كرد و ديواري با چهار درب در جوار آن بنا نهاد . از آن به بعد ، در اطراف مرقد خانه هايي ساخته شد . نجف توسعه پيدا كرد و شيعيان و علويان دسته دسته در جوار آن ساكن شدند . ^{( 6 )}

متوكل عباسي ، به سبب عنادي كه با اهل بيت داشت ، قبر امام علي ( عليه السلام ) را چون قبر امام حسن ( عليه السلام ) ويران كرد . چندي بعد ، محمد بن زيد از پادشاهان شيعي طبرستان ، معروف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن ابي الحديد ، شرح نهج البلاغه ، 1/364 ؛ زبيدي ، تاج العروس ؛ ابن صباغ مالكي ، الفصول المهمه في معرفة احوال الائمه ، 138 .

2 . اصطخري ، المسالك و الممالك ، 83 ؛ ابن اثير ، الكامل في التاريخ ، 3/151 .

3 . آل محبوبه ، همان ، 1/20 .

4 . ياقوت حموي ، همان ، 5/271 .

5 . شيخ مفيد ، همان ، 19 .

6 . آل محبوبه ، همان ، 1/21 ـ 22 .

33

به داعي ، در 287 ق عمارتي با شكوه بر مرقد مطهر بنا كرد كه صحن آن هفتاد حجره و طاق داشت . ^{( 1 )}

امام علي ( عليه السلام ) زمين مابين حيره و خورنق تا كوفه را به چهل هزار درهم از دهقان ها خريد . وقتي در مورد اين كار از او سؤال كردند فرمود : « از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) شنيدم كه از پشت كوفه هفتاد هزار نفر بدون حساب محشور مي شوند . خواستم كه آن ها از ملك و زمين من برانگيخته شوند . » ^{( 2 )}

اين مطلب از قول ابراهيم ( عليه السلام ) نيز نقل شده است . ^{( 3 )}

ابو الهيجاء عبداله بن حمدان ، حاكم شيعي موصل ، در 283 ق گنبد بزرگ و باعظمتي برفراز قبر ساخت و حرم را فرش كرد . ^{( 4 )} در زمان المطيع لِلّه عباسي ، يكي از نقيبان سادات علوي به نام عمر بن يحيي ، به سال 350 ق براي آن حرم گنبد و قبه اي كوچك ساخت . سپس داعي صغير ، از علويان طبرستان ، عمارت ديگري بر آن استوار كرد . در عصر پادشاهان شيعي آل بويه ، مرقد مطهر امام علي ( عليه السلام ) چون ساير مرقد و مزارها در عراق ، توسط عضدالدوله بازسازي و توسعه يافت و عظيم ترين بنا بر آن استوار شد . ^{( 5 )} او در 363 ق مدت يك سال در نجف ساكن شد و شخصاً بر اين توسعه و بناي باشكوه نظارت كرد و ثروت فراواني به مجاوران قبر و سادات بخشيد . ^{( 6 )} بناي عضدالدوله تا 755ق باقي بود و در آن سال بر اثر آتش سوزي چوب هاي نفيس و زيباي آن به سرعت شعلهور شد و آتش را به ديگر جاها منتقل كرد . گفته اند دو قرآن ، كه به خط مبارك آن حضرت در داخل حرم نگه داري مي شد ، در آتش سوخت . پس از آن حادثه ، كار بازسازي حرم را ايلخانان مغول و دست نشانده هاي آن ها از جمله سلطان اويس جلايري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اسفنديار ، تاريخ طبرستان و رويان و مازندران ، 1/95 .

2 . جعفر الخليلي ، همان ، 06/18 به نقل از فرحة الغري ، 18 ـ 19 ؛ مجلسي ، همان ، ج22/36 .

3 . ياقوت حموي ، همان ، 2/50 .

4 . محمدعلي ميلاني ، راهنماي عتبات عاليات عراق ، 29 .

5 . آل محبوبه ، ماضي النجف و حاضرها ، 1/44 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/67 ـ 68 .

6 . دايرة المعارف تشيع ، 1/70 .

34

در 760ق به خوبي به انجام رساندند . ^{( 1 )}

شاه اسماعيل پس از سلطه بر بغداد ، به زيارت عتبات و مرقد امام علي ( عليه السلام ) در نجف رفت و كارهايي براي آباداني شهر انجام داد . در دوران صفوي ، بازسازي و توسعه حرم با شدت بيشتري دنبال شد . شاه عباس صفوي ضمن زيارت آن مرقد در 1033 ق ، دستورهايي براي تعمير حرم ، گنبد و صحن صادر كرد . رواق ها را با فرش هاي گران بها پوشاند و لقب خود ، كلب آستان علي ، را بر اين فرش ها حك كرد . ^{( 2 )} براي استراحت زائران ، مكاني ساخت كه آن را خيابان مي خواندند . ^{( 3 )} هم چنين دستور داد آب فرات را به نجف بكشانند .

شاه صفي ، نوه شاه عباس صفوي ، وزير خود ميرزا تقي مازندراني را امر كرد تا قسمتي از اطراف صحن و حرم را توسعه دهد . اين كار در 1047 ق انجام شد . ^{( 4 )} بناي فعلي با اندكي تغيير ، يادگار آن دوران است . شاه عباس دوم نيز اين بنا را تكميل كرد ^{( 5 )} و عمليات اجراي آن سه سال طول كشيد . براي تزيين حرم از سنگ معدن هاي اطراف نجف ، كه بسيار شفاف و زيبا بود ، استفاده ^{( 6 )} و مقبره آن حضرت با كاشي تزيين شد . برخي گفته اند معماري آن را شيخ بهايي انجام داده است . ^{( 7 )}

نادرشاه افشار در 1156 ق دستور داد كاشي هاي گنبد و گل دسته ها را بردارند و به جاي آن از خشت هاي طلايي استفاده كنند . كه تاريخ طلا كاري آن برروي گنبد ثبت شد . وي ثروت زيادي براي تعميرات آستان مقدس وقف كرد . ^{( 8 )} او هم چنين در تزيين حرم و كاشي كاري صحن كوشش بسياري كرد . ايوان العلماء از آثار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، 1/69 ـ 70 .

2 . ميلاني ، همان ، 31 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/70 .

3 . آل محبوبه ، همان ، 1/46 .

4 . جلالي الحسيني ، مزارات اهل البيت ، 48 .

5 . ميلاني ، همان جا .

6 . آل محبوبه ، همان ، 1/49 .

7 . حسن الامين ، اعيان الشيعة ، 1/534 .

8 . بابايي ، سيماي نجف اشرف ، 75 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/70 .

35

زمان اوست . ^{( 1 )}

در دوره قاجار نيز اقدام هايي براي توسعه و بازسازي حرم انجام شد . آقا محمد خان قاجار در 1211 ق ضريحي از نقره به آستان تقديم كرد . فتحعلي شاه در 1236ق تعميراتي انجام داد و در 1262 ق وزير محمد شاه ضريحي ديگر از نقره روي قبر نصب كرد . ^{( 2 )}

در 1370 ق سيد احمد مصطفوي كاشي هاي حرم را بازسازي كرد . او شيشه هاي رنگي حرم را ، كه در 1240ق زمان نادر در حرم كار گذاشته شده و روي آن ها با آيه هايي از قرآن مزين بود ، از جا كند و شيشه هاي بسيار زيبايي به جاي آن نصب كرد . سنگ هاي حرم و ديوارها را برداشت و سنگ هاي گران قيمت جاي آن گذاشت . ^{( 3 )}

در سال هاي اخير هزينه فراواني براي بازسازي ، نوسازي ، آينه كاري و طلا كاري حرم مطهر از سوي نيكوكاران و ثروتمندان شيعه صرف شده است . ( تصوير شماره 1 )

هـ ـ آثار و اماكن حرم مطهر

1 ـ صندوق و ضريح

نخستين صندوقي كه روي قبر مبارك امام علي ( عليه السلام ) قرار گرفت ، كار داوود بن علي ، از بزرگان عباسي ، در نيمه اول قرن دوم هجري بود . ^{( 4 )}

بعدها شاه اسماعيل صفوي صندوقي از ساج خاتم كاري شده و نفيس جاي آن نصب كرد كه با گذشت زمان تغييراتي بر آن انجام شد و ضمن تزيين ، تاريخ آن نيز ثبت گرديد . در اطراف صندوق ، سورة الدهر و حديث هايي در شأن امام علي ( عليه السلام ) به خط محمد بن علاء الدين محمد حسين با تاريخ 1198 ق نوشته شد . ^{( 5 )} در ابتداي عصر قاجار ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دايرة المعارف تشيع ، 1/80 .

2 . بابايي ، همان ، 137 .

3 . آل محبوبه ، همان ، 1/70 ـ 73 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/71 .

4 . خليلي ، موسوعة العتبات المقدسه ، قسم النجف ، 20 .

5 . بابايي ، همان ، 128 .

36

صندوق بسيار زيبا و نفيس از جنس ساج روي قبر استقرار يافت . اين صندوق از كارهاي زيباي عبدالرحيم شيرازي جد چهارم صنيع خاتم است كه در هفت ماه در 000/350 سانتي متر به همت محمد جعفر زند برادر كريم خان زند ساخته شده است . ^{( 1 )} اطراف صندوق كتيبه اي زيبا و مزين به آيه هاي قرآن تعبيه شده بود و ناصر الدين شاه نيز جعبه اي از الماس و برليان روي آن قرار داد . ^{( 2 )} صندوق كنوني از ساج خاتم كاري شده بسيار نفيس دوره صفوي است . در اطراف آن سوره الدهر و بعضي احاديث از امام علي ( عليه السلام ) با خط محمد بن علاء الدين به تاريخ 1198ق ثبت شده است . روي صندوق قبر همواره با پوشش هاي اهدايي پادشاهان پوشانده مي شود . عضدالدوله ديلمي پوششي زيبا روي قبر قرار داد كه با گلابتون بافته و تزيين شده بود . اين پوشش تا دوره قاجار هم چنان روي قبر قرار داشت زيرا ناصرالدين شاه ، كه در اواخر قرن سيزدهم هجري به زيارت حرم رفته ، از آن پوشش سخن مي گويد و مي افزايد : « هشت صد سال است كه به خوبي روي قبر مطهر بدون هيچ عيبي قرار دارد . » ^{( 3 )}

اما نخستين ضريحي كه برفراز صندوق ساخته شد ، در 175 ق توسط هارون الرشيد و از جنس سنگ سفيد بود . ^{( 4 )} اين ضريح در عصر عضد الدوله ديلمي بازسازي شد . بعدها ، عباسيان ضريحي از جنس فولاد روي مرقد ساختند و سپس پادشاهان صفوي آن را با يك ضريح نقره اي عوض كردند . برچهار گوشه اين ضريح ، چهار قبه مرصع از سوي سلطان حسين صفوي پيشكش شد . زينب بيگم ، دختر شاه طهماسب ، نيز قنديلي زيبا براي روشنايي داخل آن هديه كرد . ^{( 5 )}

آقا محمد خان قاجار در 1211 ق ضريحي از نقره ساخت و جاي گزين ضريح قبلي كرد . ^{( 6 )} در 1262 ق ضريح ديگري به دستور عباس قلي خان ، وزير محمد شاه قاجار ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عماد الدين اصفهاني ، تاريخ و جغرافياي كربلاي معلي ، 117 .

2 . ناصر الدين شاه ، سفرنامه عتبات ، 125 ؛ ميلاني ، عتبات عاليات عراق ، 35 .

3 . ناصرالدين شاه ، همان ، 129 .

4 . آل محبوبه ، ماضي النجف و حاضرها ، 1/22 .

5 . ناصر الدين شاه ، همان ، 135 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/71 .

6 . اعتمادالسلطنه ، تاريخ منتظم ناصري ، 3/63 ؛ سيف الدوله ، سفرنامه سيف الدوله به مكه ، 243 .

37

ساخته شد و به جاي آن نصب گرديد . ^{( 1 )} در 1298ق سومين ضريح ، كه ساخته آقا سيد محمد مشير شيرازي بود ، جاي گزين ضريح قبلي شد . ^{( 2 )} و سرانجام آخرين ضريحي را كه اكنون بر مزار آن امام بزرگوار نصب است ، سيف الدين طاهر رهبر اسماعيليان هند ساخت . بيش از ده هزار مثقال طلاي خالص و دوميليون مثقال نقره در آن به كار رفته و اطراف آن با آيه هاي قرآن و احاديث امامان تزيين شده است . ^{( 3 )}

گفته مي شود در داخل ضريح مطهر علاوه بر امام علي ( عليه السلام ) حضرت آدم ( عليه السلام ) و نوح ( عليه السلام ) نيز دفن هستند . ^{( 4 )} باتوجه به وصيت حضرت علي ( عليه السلام ) ، اين سخن به واقعيت نزديك مي شود ؛ آن حضرت سفارش كردند : « وقتي من از دنيا رفتم مرا در پشت كوفه در قبر برادرانم هود و صالح دفن كنيد . »

روضه مطهر مكاني است كه ضريح و قبر در داخل آن قرار دارد . ^{( 5 )} اين روضه به شكل مربع است و سيزده متر طول دارد كه اكنون با سنگ هاي زيباي مرمر پوشانده شده است . ديوارهاي روضه نيز دو متر ارتفاع دارد كه نيمي از آن با سنگ هاي مرمر تزيين شده و نيمي ديگر به صورتي زيبا آينه و كاشي كاري شده است .

روضه مطهر شش در دارد :

1 ـ وسط ايوان طلا دري قرار دارد كه در 1219 ق كار گذاشته شد . اين در را حاج محمد حسين خان اصفهاني صدر اعظم به آستان مقدس هديه كرده بود . مدتي بعد درِ ديگري جاي آن نصب شد كه از جنس طلا و مزين به سنگ هاي گران قيمت و بسيار زيبا است . روي آن حديثي با اين عنوان چشم را روشني مي بخشد : « علي مع الحق والحق مع علي ، ولن يفترقا حتي يردا علي الحوض » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل محبوبه ، همان ، 1/73 .

2 . ميلاني ، همان ، 34 .

3 . آل محبوبه ، همان ، 1/73 .

4 . اديب الملك ، سفرنامه اديب الملك به عتبات 1952 ؛ آل محبوبه ، همان ، 1/98 .

5 . مجلسي ، همان ، 22/38 ؛ برخي از روايات نيز حاكي است كه سر مبارك حضرت امام حسين ( عليه السلام ) را امام سجاد ( عليه السلام ) در كنار قبر مطهر امام علي ( عليه السلام ) به خاك سپرد . لذا زيارت امام حسين ( عليه السلام ) در اين مكان سفارش شده است .

38

2 ـ دري داخل رواق سمت راست در 1283 ق ، زمان سلطان عبدالعزيز ، نصب شده است . هزينه اين در را حاج علي خان ، از نيكوكاران ايراني ، تأمين كرد . اين درب در سمت راست زائراني كه داخل حرم مي شوند قرار دارد .

3 ـ داخل رواق سمت چپ دري قرار دارد كه به سال 1287 ق ، هم زمان با زيارت ناصر الدين شاه ، نصب شده است . در 1376 ق دو درب ياد شده جاي خود را به درهاي جديد داد كه از لحاظ زيبايي و استحكام بسيار بهتر بودند . اين درها با تلاش و پي گيري حجة الاسلام سيد محمد كلانتر و باهزينه يكي از نيكوكاران ايراني به نام مرحوم حاج محمد تقي اتفاق تهراني ساخته شد . بر بالاي سر در آن درها عبارت هايي به اين شرح حك شده است : « قال رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) : انا مدينة العلم وعلي بابها ، الحق مع علي وعلي مع الحق ، علي قسيم الجنة و النار ، حبه جنة ، وصي المصطفي حقا ، علي ، امام الانس والجنه » .

4 و 5 ـ دو درب هم در بالا سر امام ، سمت غرب حرم ، قرار دارد كه به سال 1316 ق نصب شده جنس اش نقره است و آن را دختر امين الدوله و همسر محمد علي شاه به آستان اهدا كرده است . درب ديگر در 1315 ق نصب شده و واقف آن حاج غلام علي مسقطي است .

6 ـ دري روبه روي درب پيشين صحن مطهر است كه با طلا تزيين و به سال 1341 ق در رواق مطهر نصب شده است . ^{( 1 )} ( تصوير شماره 2 )

2 ـ رواق ها و درهاي آن

حرم رواقي دارد كه صحن را به روضه وصل مي كند . اين رواق با كاشي هاي آبي مزين شده و در آن آينه و شيشه كاري زيبايي انجام گرفته است . قسمت شرقي رواق اولين بار در 1285 ق شيشه كاري شد و هزينه آن را حاج حمزه تركي خويي ، از تاجران نيكوكار نجف ، تأمين كرد . ناصر الدين شاه در سفر خود حاج حمزه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جعفر خليلي ، آشنايي با عتبات مقدسه و زندگاني چهارده معصوم ، 60 .

39

را به هنگام انجام اين عمل خير ديده به او نشان و خلعت داده است تا كار را به اتمام برساند . ^{( 1 )} اين رواق از طريق دري به ديوار صحن وصل است . ^{( 2 )} تمامي كف حرم سنگ فرش است كه از معدن هاي نجف به دست آمده و از جنس مرغوب است . ^{( 3 )}

اين رواق در 1307 ق بازسازي شد و در 1369 ق شيشه ها و سنگ هاي قبلي آن را كندند و شيشه ها و سنگ هاي جديدي به ديوار آن نصب كردند . ^{( 4 )}

1 ـ 2 ـ درهاي رواق ها

سمت رواق ها درهايي تعبيه شده كه زائران مرقد شريف را به درون صحن مي رساند . داخل ايوان طلا ، دري قرار داشت كه در 1219 ق ، ابتداي عصر قاجار ، ساخته شده بود . اين درب در 1373 ق به سرمايه سه تن از نيكوكاران تهراني و با هزينه اي معادل نيم ميليون تومان عوض شد . ساخت درب جديد ، كه مزين به آيه هاي قرآن ، حديث و شعرهاي زيبا است ، سه سال به طول انجاميد . اين در با روكشي از طلا تزيين شده و هنوز در مقابل باب الطوسي صحن قرار دارد .

دو درِ ديگر ؛ يكي سمت راست حرم ، كه در 1283 ق به هزينه لطف علي خان زند ، از پادشاهان زنديه ، ساخته و نصب شده بود و درِ ديگري در سمت چپ حرم ، كه در 1287ق باحضور ناصر الدين شاه نصب گرديد . اين دو ، در 1376 ق جاي خود را به درهاي ساخته شده از طلاي ناب داد كه در آن نهايت ذوق و هنر به كار رفته بود . آيه ، حديث و شعر فارسي زينت بخش اين درها است .

اما دو درب ديگري رواق ها را به روضه مبارك متصل مي كند ؛ يكي سمت شمال قرار دارد كه به سال 1316ق كه نصب و هزينه آن از سوي دختر امين الدوله ، صدراعظم ناصري ، تأمين شد و درب ديگر به سال 1318 ق سمت جنوب نصب شد . اين دو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ناصر الدين شاه ، همان ، 125 .

2 . اديب الملك ، همان ، 196 .

3 . سيف الدوله ، همان ، 242 .

4 . آل محبوبه ، ماضي النجف و حاضرها ، 1/83 .

40

در با پوششي از نقره ساخته شده است .

درب ششم از نقره بود كه در 1341 ق با درب طلا عوض شد . به لحاظ وزن و ارزش مادي ، اين در از ساير درهاي حرم با ارزش تر است . هزينه ساخت آن 1200 ليره طلا بود كه آن را مادر رييس آل فتله حاج عبد الوهاب وقف حرم كرد . اين در به باب المراد معروف است . ^{( 1 )}

3 ـ ذخاير و نفايس حرم

از ديرباز ، همواره پادشاهان و بزرگان هديه هايي را به رسم ياد بود و گرامي داشت مقام آن امام همام به حرم تقديم و پيشكش مي كردند كه بسياري از آن ها در داخل ضريح ، حرم و يا خزانه نگه داري مي شد . تا عصر قاجار ، در داخل ضريح و خارج آن قنديل هاي طلا و نقره و شمع دان هاي زيبا ، كار روشنايي را انجام مي داد و تعداد قنديل هاي بزرگ به هجده عدد مي رسيد . ^{( 2 )}

يك جفت شمع دان طلايي بزرگ وقف سلطان عبد المجيد عثماني ، در حرم مطهر نصب بود و يك جفت شمع دان كوچك و گران بهايي را نيز ناصرالدين شاه به حرم هديه كرده بود . ^{( 3 )} يكي از قنديل ها هم هديه علي مراد خان زند بود .

در داخل خزانه جواهر و اشياي طلايي و نقره اي فراواني از پادشاهان مختلف نگه داري مي شد كه ناصرالدين شاه يك جعبه آن را ديده و آن را از جواهر اهدايي نادرشاه مي داند كه از هند آورده بود . در داخل ضريح نيز شمشير جهانگشا ، نشان شمايل امام علي ( عليه السلام ) ، تربت هاي مخصوص سيدالشهداء و حضرت ابوالفضل نگه داري مي شد . ^{( 4 )} و يك تاج از پادشاهان هند با ياقوت هاي گران بها در سمت بالاي سر آن حضرت آويخته بود . ^{( 5 )} بسياري از اين ذخاير در تهاجم وهابي ها به كربلا غارت شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل محبوبه ، همان ، 1/77 ـ 82 .

2 . عضدالملك ، همان ، 154 .

3 . سيف الدوله ، همان ، 243 .

4 . ناصر الدين شاه ، همان ، 130 .

5 . اديب الملك ، از حريم تا حرم ، 50 .

41

4 ـ گنبد و مناره ها

براي نخستين بار در دوره علويان طبرستان ، گنبدي برفراز بقعه و مزار امام علي ( عليه السلام ) برپا شد . محمد بن زيد علوي ، ملقب به داعي صغير ، به سال 270 ق گنبدي از گچ سفيد برفراز ضريح قرار داد .

ابوالهيجاء عبد اللّه بن حمدان ، در 292 ق گنبد عظيم و مرتفعي ساخت ^{( 1 )} و حصاري پيرامون آن برافراشت . در دوران صفويه ، شاه طهماسب آن گنبد گچي را كاشي كاري كرد و حرم مطهر را گسترش داد . ^{( 2 )} گنبد كاشي كاري شده تا عصر نادري ، هم چنان پابرجا بود . نادر شاه ، كه در 1156 ق به زيارت مرقد مطهر آمده بود ، دستور داد كاشي هاي كهنه گنبد را بكنند و آن ها را تذهيب كنند . او ثروت فراواني براي طلاكاري گنبد صرف كرد ^{( 3 )} و هديه هاي نفيسي به خزانه حرم تقديم نمود . ^{( 4 )} بربالاي گنبد كتيبه اي قرار دارد كه باني آن را معرفي مي كند : « شكر و سپاس خدا را كه اين گنبد منور و روضه مطهر اعظم السلاطين به دستور و تأييد پادشاه مقتدر سلطان نادرشاه كه خداوند سلطنتش را برقرار و عدالت و احسانش را افزون نمايد در سال 1156 تذهيب شد » . ^{( 5 )}

هم چنين چند بيت شعر از شاعر معاصر نادرشاه ، سيد حسين بن مير رشيد التقوي هندي حائري ( ف 1170 ق ) ، روي گنبد نوشته شده كه مطلع آن چنين است :

اطلع الشمس قد راق التوافرا * * * ام نار الكليم بدت من جانب الطور

اين تذهيب و طلاكاري ، كه از مشهورترين آثار تاريخي است ، توسط دويست صنعت گر ماهر انجام شده است . ^{( 6 )}

داخل گنبد با كاشي معرق تزيين شده است . كاشي آن از بهترين و ممتازترين نوع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جعفر خليلي ، همان ، 56 ؛ لسترنج ، جغرافياي سرزمين هاي خلافت شرقي ، 84 .

2 . ژان اوتر ، سفرنامه ژان اوتر ، ترجمه علي اقبالي ، تهران ، جاويدان ، 1363 ، ص66 .

3 . اعتماد السلطنه ، تاريخ منتظم ناصري ، 2/288 .

4 . زنجاني ، جوله في اماكن المقدسه ، 62 .

5 . آل محبوبه ، ماضي النجف و حاضرها ، 65 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/71 .

6 . آل محبوبه ، همان ، 1/67 .

42

است . ^{( 1 )} ارتفاع گنبد تا نوك قوس 35 ، محيط آن پنجاه و قطر آن حدود شانزده متر است و تعداد سيزده هزار آجر طلا در آن به كار رفته است . در بالاترين قسمت آن سوره ( فتح ) « انا فتحنا لك فتحاً مبينا » ، به خط محمد علي اصفهاني ، و پس از آن سوره جمعه نگاشته شده است . در قسمت مياني گنبد سوره « عم يتساءلون » و تعدادي از شعرهاي ابن ابي الحديد و در قسمت انتهايي سوره « هل اتي » با تاريخ 1121 ش ثبت شده است . ^{( 2 )} اين گنبد داراي دوازده پنجره است كه با كاشي هاي زيبا تزيين يافته است . در 1304 و 1348ق اندكي از روكش فرسوده شده آن بازسازي شد . اين كار زير نظر معمار معروف ، حاج محسن ، و مشاوران او انجام گرفت . آن ها بخشي از طلاي فرسوده را كندند و دوباره با روكش طلاي جديد پوشاندند . ^{( 3 )}

در 1391 ق نيز يكي از تاجران عراقي به تذهيب و طلاكاري برخي از قسمت هاي گنبد پرداخت و 8787 قطعه آجر تذهيب شده در آن به كار برد .

در اطراف گنبد مبارك و مطهر ، دو مناره بسيار زيبا چشم را از چندين كيلومتري روشني مي بخشد . يكي از مناره ها سمت جنوب و ديگري در شمال مرقد قرار دارد . اين مناره ها ابتدا با كاشي تزيين و در دوران نادرشاه ، به سال 1156 ق ، تذهيب و طلاكاري شده است . ^{( 4 )} روي مناره شمالي ، مجاور قبر علامه حلي ، وجود چند بيت شعر فارسي نشان از معماري ايراني دارد . تاريخ تذهيب و نام كاتب نيز بر روي آن حك شده است . مطلع شعر چنين است :

ولي الله ازين گلدسته فيض * * * كه بر نه آسمان شد سايه گستر

در مناره جنوبي ، يعني مجاور قبر مقدس اردبيلي ، پنج بيت شعر عربي و تاريخ تذهيب آن به چشم مي خورد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ناصر الدين شاه ، همان ، 125 .

2 . آل محبوبه ، همان ، 1/54 .

3 . پيشين ، 1/67 .

4 . سيف الدوله ، سفرنامه سيف الدوله به مكه ، 242 .

43

و يعجب كل نور من سناه * * * كما شمس الضحي بل صار انور ^{( 1 )}

بالاي مناره ها ، پنجره هاي منقشي است كه روي بعضي از آن ها تاريخ تذهيب آن نوشته شده است . پس از طلاكاري مناره ها توسط نادر شاه ، شكاف هايي در آن ها پديد آمد و ورقه هاي طلا فروريخت . لذا حاج محمد حسين اصفهاني ، وزير فتحعلي شاه ، دستور مرمت و بازسازي آن ها را در 1336 ق صادر كرد و مناره جنوبي بازسازي شد .

در 1281 ق عبد العزيز خان عثماني به ترميم و بازسازي مناره ها پرداخت و مناره شمالي در 1315 ق توسط سلطان عبد الحميد عثماني ترميم شد . اما بازهم سر هردو مناره كج بود . اديب الملك كه در آن دوران مناره را ديده از كجي آن سخن مي گويد : « معلوم شد اگر هزار مرتبه خراب كنند و بسازند بازهمان است زيرا رو به مدينه و قبر مطهر جناب نبوي ( صلّي الله عليه وآله ) تعظيم مي كند » . ^{( 2 )}

در 1352 ق وزارت اوقاف وقت بازسازي دوباره مناره جنوبي را بر عهده گرفت . ^{( 3 )} طول يكي از آن ها حدود 35 متر است . نيمي از آن سنگ و بقيه ، تا سر مناره ، با طلا زر اندود شده و بالاي آن سوره جمعه نقش بسته است . ( تصوير شماره 3 )

5 ـ صحن

صحن مرقد مطهر در زمان شاه عباس صفوي با طراحي هاي بديع و هندسي شيخ بهايي احداث شد . ^{( 4 )} اين صحن چهارگوش دارد و حرم را چون نگيني در خود جاي داده و داراي حجره و اتاق هايي در دو طبقه است . هر حجره اي ايواني كوچك دارد كه تا اوايل قرن چهاردهم هجري محل سكونت عالمان ، مدرسان و طلبه هاي حوزه علميه نجف بود . در زمان شاه صفي ، براي نخستين بار ، ديوارهاي صحن را كاشي كاري كردند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل محبوبه ، همان ، 1/67 .

2 . اديب الملك ، سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 52 .

3 . آل محبوبه ، همان ، 1/68 .

4 . سيف الدوله ، همان ، 242 .

44

و سقف اين ايوان ها و حجره ها نيز با كاشي هاي بسيار زيبا و نفيس اصفهان تزيين شد . ^{( 1 )} ديوار پيرامون صحن هفده متر ارتفاع دارد كه به شكل مستطيل اطراف آن را فراگرفته است . طول ديوار از جنوب به شمال 77 و از شرق به غرب 72 متر است . ^{( 2 )} ظاهراً نادرشاه تعميراتي در صحن انجام داده است ؛ زيرا نام او بر بالاي سر در ورودي ثبت شده است . اين اقدام او با هزينه اهدايي از سوي همسرش ، در 1156 ق ، مدت چهار سال به طول انجاميد . از آن كاشي كاري اكنون فقط قسمتي از آن در ايوان العلماء باقي مانده است ^{( 3 )} چون در 1197 ق علي مراد خان زند آن را بازسازي كرد .

در 1323 ق ، سنگ ها و كاشي هاي صحن كنده شد و بر سردر ورودي زائران فروريخت و تعدادي از زائران كشته شدند . اين حادثه باعث شد دولت عراق تمام كاشي كاري هاي صحن را از نو احياء و بازسازي كند كه اين كار چهار سال زمان برد .

تا ابتداي دوره قاجار در كف صحن قبرهاي زيادي وجود داشت كه برخي از آن ها از سطح زمين بلندتر بود و حركت زائران را با كندي مواجه مي كرد . با تلاش علامه سيد مهدي بحر العلوم راهروهاي زيرزميني حفر شد و آن قبرها به پايين انتقال يافتند . پس از آن صحن مسطح و سنگ فرش شد . اين كار در 1206 ق و با هزينه يكي از نيكوكاران ايراني صورت گرفت . در 1315 ق سنگ هاي حياط صحن به دستور سلطان عبد الحميد عثماني كنده شد و راهروهاي زيرزميني ترميم و بازسازي گرديد . در اين هنگام قبر تعدادي از پادشاهان نيز كشف شد . ^{( 4 )} هم اكنون ضلع شرقي و غربي صحن 84 ، ضلع شمالي آن 74 و ضلع جنوبي آن 75 متر طول دارد . هريك از ضلع هاي شمالي و شرقي پانزده ايوان و ضلع هاي غربي و جنوبي آن چهارده ايوان دارد . در هر ايوان حجره اي است كه داخل آن يكي از مشاهير ، عالمان و رجال دفن شده است . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل محبوبه ، همان ، 1/87 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/71 .

2 . جعفر الخليلي ، موسوعة العتبات المقدسة ، 6/186 .

3 . ناصر الدين شاه ، همان ، 124 .

4 . آل محبوبه ، همان ، 1/89 .

5 . جعفر خليلي ، همان جا .

45

6 ـ ايوان ها

1 ـ 6 ـ ايوان طلا

ايوان طلا از زيباترين و با شكوه ترين ايوان هاي حرم است كه در پايين پاي مبارك و رو به مشرق واقع شده و در برابر آن باب السوق الكبير قرار دارد . اين ايوان چهل متر ارتفاع و 45 متر طول دارد و به طور كامل از طلاي ناب روكش شده است . طلاكاري ايوان و گنبد را نادر شاه در 1156 ق انجام داده است . تمام نماي بيروني ايوان ، كناره ها و ديواره ها تا سقف و قوس با طلاي ناب پوشش داده شده است . ^{( 1 )}

از داخل ايوان طلا دري به داخل رواق باز مي شود و چهل چراغ بسيار زيبايي در وسط ايوان نصب شده كه هديه ناصر الدين شاه است . ^{( 2 )}

در مقابل اين ايوان حوض بزرگي قرار داشت كه به حوض كوثر مشهور بود و بعدها از ميان رفت .

2 ـ 6 ـ ايوان العلما

در شمال حرم قرار دارد و از آثار عصر آل بويه است . اين ايوان در عصر صفوي تجديد بنا و در دوره نادري به طور كامل كاشي كاري شد كه امروزه به همان حال باقي است و قدمت آن از ديگر قسمت هاي حرم بيشتر است . روي كاشي آن قصيده اي از قوام الدين در شانزده بيت به خط زيباي كمال الدين حسيني گلستانه اصفهاني ديده مي شود كه مطلع آغازين آن چنين است :

يا رب خير المرسلين * * * سلم علي نوح الامين ^{( 3 )}

در اين ايوان عالمان زيادي دفن شده اند و به اين سبب « ايوان العلما » نام گرفته است . ^{( 4 )} تكيه بكتاشيه ، يادگار عصر عثماني ، سمت غربي اين ايوان بوده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فخر الملك اردلان ، از حريم تا حرم ، 50 .

2 . عضدالملك ، سفرنامه عضد الملك به عتبات ، 154 .

3 . بابايي ، همان ، 141 .

4 . بنگريد به بخش قبرهاي علما و بزرگان در همين فصل .

46

7 ـ ديوارهاي صحن

حرم مطهر از سمت صحن داراي سه ديوار است :

1 ـ ديوار اول به شكل مستطيل و داراي هفده متر ارتفاع است . از جنوب تا شمال 77 و از شرق تا غرب 72 متر طول دارد . اين ديوار دوطبقه است و هر طبقه حجره و ايوان هايي دارد .

2 ـ ديوار دوم به ارتفاع ديوار اول در وسط صحن و مستطيلي ساخته شده است . از شمال تا جنوب 31 و از شرق تا غرب سي متر طول دارد . بر اين ديوار سه در تعبيه شده است . دو درب در مقابل هم است كه يكي از سمت شمال مقابل باب طوسي و ديگري از جنوب مقابل باب القبله صحن باز مي شود . درب سوم نيز به ايوان طلا مشرف است .

3 ـ ديوار سوم ، به ارتفاع دو ديوار قبل ، به صورت مربع و محيط به قبر شريف و روضة المقدسه است . از شمال تا جنوب سيزده متر و از شرق تا غرب نيز همين مقدار طول دارد . از اين ديوار پنج در به حرم باز مي شود . ^{( 1 )}

8 ـ درهاي صحن

صحن مرقد مطهر امام علي ( عليه السلام ) در دوره صفوي چهار در داشت كه زائران از طريق آن ها به داخل صحن راه مي يافتند . در عصر عثماني يك در به تعداد آن ها اضافه شد و امروزه هر پنج در محل ورود و راه يابي زائران به صحن شريف است . نام اين درها عبارت است از :

1 ـ 8 ـ باب الكبير : سمت شرق حرم واقع است و به عنوان درب اصلي مورد استفاده قرار مي گيرد و چون روبه روي سوق الكبير قرار دارد ، باب الكبير نام گرفته است .

2 ـ 8 ـ باب شرقي : كوچك تر از باب الكبير است و در سمت شرق حرم مطهر قرار دارد . از آن جا به بازار عبا فروشان يا بزازها راه دارد . روي اين درب آيه هايي از قرآن و نيز چند حديث درج شده است . آن را در 1252 ق ساخته اند .

3 ـ 8 ـ باب الطوسي : در شمال مرقد مطهر واقع است و به دليل قرار گرفتن در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل محبوبه ، همان ، 1/50 ـ 51 .

47

خياباني كه در نزديكي آن مسجد و آرامگاه شيخ طوسي ( ف 460 ق ) است ، باب طوسي نام دارد . گويند اين درب رو به سمت مشهد مقدس است . ^{( 1 )}

4 ـ 8 ـ باب القبلة : سبب اين نام گذاري آن است كه رو به سمت قبله دارد . اين باب بر ديوار جنوبي صحن واقع است . ^{( 2 )}

5 ـ 8 ـ باب سلطاني : باب سلطاني را سلطان عبد العزيز عثماني در 1279 ق ساخته است . آن را باب الفرج نيز مي گويند . اين درب در سمت غرب صحن است .

و ـ مسجدهاي نجف

شهر نجف چندين مسجد را در خود جا داده است . ساختمان برخي از آن ها قديمي بوده و از اهميت خاصي برخوردار است از جمله :

1 ـ مسجد شيخ طوسي

اين مسجد ابتدا منزل مسكوني ابو جعفر محمد بن حسن طوسي ( 460 ق ) بود . او وصيت كرد كه پس از مرگش او را در آن جا به خاك بسپارند و محل آن را به مسجد تبديل كنند . اين مسجد ، كه امروزه در نجف مشهور و معروف است ، در محله « المشراق » شمال صحن قرار دارد . ^{( 3 )}

2 ـ مسجد هندي

از بزرگ ترين مسجدهاي نجف است كه نمازگزاران بسيار زيادي دارد . مسجد هندي در 1323 ق تجديد بنا شد و بناي بسيار محكم و استوار دارد . هر ساله مراسم عزاداري هاي محرم در آن برپا مي شود . علامه سيد محسن حكيم در عصر حاضر ساختمان آن را توسعه داده است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عضدالملك ، همان ، 153 .

2 . اديب الملك ، 194 ؛ آل محبوبه ، 1/63/65 .

3 . جعفر خليلي ، همان ، 67 ـ 68 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/102 .

4 . بابايي ، همان ، 157 ـ 158 ؛ جعفر الخليلي ، موسوعة العتبات ، 7/109 .

48

3 ـ مسجد شيخ مرتضي انصاري

در محله « حويش » قرار دارد و با مساعدت و نظارت شيخ مرتضي انصاري ساخته شده است . بزرگان و عالمان حوزه علميه نجف برخي از كلاس هاي درس خود را در اين مسجد برگزار مي كنند . سيد محمد كاظم يزدي ، از عالمان عصر قاجار ، و امام خميني ( رحمه الله ) از جمله كساني بودند كه در مسجد شيخ مرتضي تدريس مي كرده اند . ^{( 1 )}

4 ـ مسجد شيخ طريحي

اين مسجد به محقق كركي ، از عالمان عصر صفوي ، منسوب است كه در 1376ق تعمير و بازسازي شد .

5 ـ مسجد عمران بن شاهين

از قديم ترين مسجدهاي نجف است و به عمران بن شاهين ، از حاكمان عصر آل بويه در قرن چهارم ، منسوب است . اين مسجد در ورودي صحن ، از سمت باب طوسي ، قرار دارد . ^{( 2 )}

6 ـ مسجد الخضراء

در شرق صحن واقع است و تا چندي پيش حوزه درس و بحث آيت الله خويي بود . اين مسجد سابقه طولاني دارد و به علي بن مظفر منسوب است . ^{( 3 )} در سال 1380ق توسط حاج شيخ احمد انصاري قمي بازسازي شد .

ديگر مسجدهاي معروف نجف عبارت است :

7 ـ مسجد آل كاشف الغطاء 8 ـ مسجد صاحب جواهر 9 ـ مسجد الرأس 10 ـ مسجد حيدري . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بابايي ، همان ، 157 ؛ جعفر الخليلي ، همان ، 7/109 .

2 . جعفر الخليلي ، همان ، 7/108 .

3 . همان جا .

4 . همان ، 158 .