بخش 3

49

ز ـ قبرستان وادي السلام

وادي السلام يكي از مكان هاي مقدس نجف است كه در آن هزاران نفر به خاك سپرده شده اند از جمله قبر تعدادي از پيامبران و بسياري از سادات ، صالحان و بزرگان دين نيز در آن است . اين قبرستان قديمي و تاريخي نجف اشرف در شمال شرقي شهر واقع است و بيست كيلومتر مربع مساحت دارد . قدمت آن به بيش از هزار سال مي رسد ^{( 1 )} و بسياري از قبرهاي آن داراي بقعه و گنبد است . ^{( 2 )}

اديب الملك اين قبرستان را چنين توصيف مي كند :

« باطن آن قبرستان معلوم است كه بهشت جاودان است و مكان ارواح مؤمنان ليكن در ظاهر نيز قبرستاني به آن شكوه و به آن طراوت و روح در ربع مسكون نيست و مقبره مطهر هود و صالح و پيغمبر در آن جا است » . ^{( 3 )}

براي اين قبرستان فضايل زيادي نقل شده است از جمله :

امام علي ( عليه السلام ) مي فرمايد : « در اين سرزمين ارواح مؤمنان دسته دسته با يك ديگر صحبت مي كنند و هر مؤمني در هر جايي از زمين بميرد به او گفته مي شود : « به وادي السلام ملحق شو كه وادي السلام جايگاهي از بهشت است » . ^{( 4 )}

و نيز از امام صادق ( عليه السلام ) نقل است : « هر مؤمني كه در شرق يا غرب عالم بميرد ، خداوند روحش را به وادي السلام مي برد » . ^{( 5 )} هم چنين گفته اند از اين قبرستان خداوند هفتاد هزار نفر را بدون حساب وارد بهشت مي كند » . ^{( 6 )} ( تصوير شماره 4 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بابايي ، همان ، 150 .

2 . ناصر الدين شاه ، همان ، 125 . در آن دوران يعني هنگامي كه ناصر الدين شاه از اين قبرستان ديدن كرده گفته است « به اندازه شهر نجف ابنيه و آثار دارد » .

3 . اديب الملك ، همان ، 192 .

4 . مجلسي ، بحار الانوار ، ج22/37 .

5 . پيشين ، همان جا .

6 . آل محبوبه ، 1/98 .

50

1 ـ مرقد هود و صالح ( عليه السلام )

در وادي السلام ، شهر خاموشان ، مقبره حضرت هود ( عليه السلام ) و صالح ( عليه السلام ) قرار دارد . بر اين دو مقبره ابتدا به كوشش علامه بحر العلوم بقعه و بنايي از گچ و سنگ ساخته شد و در 1337 ق بناي آن توسط يكي از نيكوكاران ايراني تجديد و گنبد آن نيز كاشي كاري شد . ^{( 1 )} ( تصوير شماره 5 )

2 ـ مقام هاي امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) و امام صادق ( عليه السلام ) و امام سجّاد ( عليه السلام )

قسمت شمال وادي السلام محلي است كه آن را مقام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) و امام صادق ( عليه السلام ) مي نامند . ساختماني نسبتاً قديمي با دو تابلو كه مكان نماز آن دو بزرگوار را مشخص مي كند و گنبدي به رنگ آبي برفراز آن استوار است . در داخل ساختمان چاهي قرار دارد كه به « بئر امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) » معروف است و اطراف آن را چند قبر فرا گرفته است . گويند امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) را در اين مكان مشاهده كرده اند . ^{( 2 )} ( تصوير شماره 6 )

بناي اين ساختمان به كوشش علامه بحر العلوم برپا شده است . اين بنا تا 1310ق باقي بود كه در آن سال يكي از افراد نيكوكار به نام سيدمحمد خان آن را به طرزي زيبا تجديد بنا كرد كه اكنون به همان صورت باقي است . ^{( 3 )}

او هم چنين گنبدي با كاشي هاي آبي رنگ بر روي اين مقام احداث كرد . در داخل بنا سنگي وجود دارد كه زيارت حضرت حجّت روي آن حك شده است . تاريخ كتابت اين سنگ 1200 ق است . از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده : « هركس حرم جدم را زيارت كرد دو ركعت نماز بخواند و دوباره دو ركعت نماز ديگر و آنگاه دو ركعت ديگر بخواند ، اولين آن بر در محل قبر امير المؤمنين ( عليه السلام ) و دومين در محل رأس الحسين و سومين در محل منبر حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) » . البته موضعي كه حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در آن نماز مي گزارد ، روشن نيست . ^{( 4 )} ( تصوير شماره 7 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بابايي ، همان ، 147-149 .

2 . پيشين ، همان جا .

3 . آل محبوبه ، همان جا .

4 . آل محبوبه ، همان ، 1/95 .

51

در داخل اين مكان ، مقام ديگري وجود دارد كه به امام صادق ( عليه السلام ) منسوب است . از وجه تسميه اين مقام اطلاعي در دست نيست .

حدود يك كيلومتري غرب حرم ، كنار درياچه « بحر النجف » به فاصله حدود 250 متر و كنار بقعه صافي صفا مسجد و مقامي به ياد بيتوته و نماز امام سجاد ( عليه السلام ) ، احداث شده است . ^{( 1 )} اين مسجد ، كه ابعاد آن 18 × 15 متر است ، گنبد و ديوارهاي كاشي كاري دارد و داخل آن محرابي به عنوان محل نماز امام سجاد ( عليه السلام ) تعبيه شده است . گويند زماني كه ايشان براي زيارت امام علي ( عليه السلام ) به نجف آمد در اين مكان نمازگزارد و بيتوته كرد . ^{( 2 )} در دوران صفويه ، بنايي در اين مكان ساختند كه تاكنون پابرجاست . در پايان حكومت عثماني ها ، اين بنا تعمير شد و در محراب آن سنگ زيبايي قرار گرفت كه حروف مقطعه روي آن نقش بسته است . البته معناي آن براي كسي روشن نيست . ^{( 3 )}

3 ـ قبرهاي صحابه و تابعين

در نجف اشرف برخي از صحابه ، تابعين و ياران امام علي ( عليه السلام ) و نواده هاي امامان به خاك سپرده شده اند . بسياري از اين ها در ثويه ، سه كيلومتري نجف بين راه مسجد حنانه و مسجد كوفه ، دفن هستند كه در حال حاضر از آن همه قبر تنها قبر كميل بن زياد زيارت گاهي دارد .

1 ـ 3 ـ احنف بن قيس

احنف يكي از ياران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) بود كه در عصر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) براي گسترش و حفظ دين اسلام تلاش زيادي كرد . او بعدها به خدمت امام علي ( عليه السلام ) آمد و در جنگ هاي آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اديب الملك ، همان ، 192 .

2 . احمد زماني ، سرزمين خاطره ها ، 56 .

3 . آل محبوبه ، همان ، 1/94 .

52

حضرت عليه دشمنان حضور يافت و پس از شهادت آن حضرت در كنار فرزندش امام حسن ( عليه السلام ) قرار گرفت . ^{( 1 )}

2 ـ 3 ـ سهل بن حُنيف

از ياران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) بود كه در همه جنگ ها كنار آن حضرت با كافران و مشركان جنگيد . سهل در عصر خلافت امام علي نيز از ياران او بود و امام او را عضو « شرطة الخميس » و به حكومت بصره منصوب كرد . او به هنگام جنگ جمل جانشين علي ( عليه السلام ) در كوفه شد . در جنگ هاي صفين و نهروان نيز حضور يافت . سهل به سال 38 هجري در كوفه از دنيا رفت و امام بر جنازه اش نمازگزارد . ^{( 2 )}

3 ـ 3 ـ عثمان بن حنيف

او از صحابه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ياران علي ( عليه السلام ) است كه از طرف آن امام به حكومت بصره گمارده شد . سپاهيان جمل پس از گرفتن بصره او را تحقير و آزار ، و سپس رها كردند . او در كوفه ساكن شد و زمان معاويه از دنيا رفت . ^{( 3 )}

4 ـ 3 ـ عبيدالله بن ابي رافع

عبيدالله بن ابي رافع از ياران امام علي ( عليه السلام ) ، كاتب او و از رجال برجسته و اديب عصر خود بود . او را نخستين كسي مي دانند كه به سيره نويسي در تاريخ اسلام رو آورد ، اگرچه كتابي از وي در اين باره برجاي نمانده است .

5 ـ 3 ـ خبّاب بن الارت

خبّاب صحابه خاص رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) بود و در جنگ هاي صدر اسلام حضور داشت . در جنگ جمل ، صفين و نهروان در ركاب امام علي ( عليه السلام ) جنگيد . او در 37 ق در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در مورد زندگي وي بنگريد ، ابن عبدالبر ، الاستيعاب في معرفة الاصحاب .

2 . كمونه حسيني ، آرامگاههاي خاندان پاك پيامبر و صحابه و تابعين ، 252 ؛ و نيز بنگريد : ابن عبدالبر ، الاستيعاب .

3 . همان ، 255 .

53

كوفه از دنيا رفت و علي ( عليه السلام ) برجنازه اش نماز خواند .

6 ـ 3 ـ رشيد هَجري

يكي ديگر از ياران و پيروان خاص امام علي ( عليه السلام ) بود كه جان خويش را در راه دوستي و عشق به امام علي ( عليه السلام ) گذاشت و به دست افراد معاويه به شهادت رسيد . ^{( 1 )} قبر او با گنبد و بقعه اي در نزديكي پل عباسيه نزديك شهر كفل است . ^{( 2 )}

7 ـ 3 ـ عبدالله بن ابي اوفي

از صحابه حاضر در بيعت رضوان بود كه در جنگ هاي صدر اسلام در ركاب پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مي جنگيد و در 81 ق از دنيا رفت . ^{( 3 )}

8 ـ 3 ـ مرقد كميل بن زياد

كميل بن زياد ، يار و هم راز علي ( عليه السلام ) است و امام ، دعاي عظيم الشأن و روح بخشي را به او تعليم داد . اين صحابه بزرگ امام علي ( عليه السلام ) در 82 ق توسط حجاج به شهادت رسيد . ساختمان بقعه او كمي بالاتر از سطح زمين قرار گرفته و به وسيله ده پله به آن راه است . اين ساختمان نسبتاً قديمي يك رواق و گنبد دارد و داخل آن ضريحي است كه برفراز قبر آن بزرگوار قرار يافته است . آرامگاه كميل در ثويه تنها مزاري است كه امروزه پابرجاست و زائران زيادي ، البته در روزهاي جمعه دارد ، مكان قبر او در نزديكي مسجد حنانه واقع است . ( تصوير شماره 8 )

9 ـ 3 ـ عبدالله بن يقطر

او برادر رضاعي امام حسين ( عليه السلام ) و پيك و نماينده مخصوص آن حضرت به سوي كوفه بود . او را عبيدالله بن زياد دستگير كرد و همانند مسلم بن عقيل از بالاي ديوار به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي اطلاع از زندگي وي بنگريد : ابن حجر عسقلاني ، الاصابه في تمييز الصحابه ، 2/280 .

2 . كمونه حسيني ، همان ، 254 .

3 . بنگريد : ابن عبدالبر ، الاستيعاب في معرفة الاصحاب .

54

پايين انداخت و شهيد كرد . سپس سرش را از بدن جدا نمود . اين يار با وفاي امام حسين ( عليه السلام ) در ثويه دفن شده است . ^{( 1 )}

10 ـ 3 ـ قنبر

يكي از خدمت گذاران باوفاي امام علي ( عليه السلام ) بود ، كه در ثويه به خاك سپرده شده است . البته در شهر حمص سوريه نيز قبري وجود دارد كه منسوب به قنبر ، غلام علي ( عليه السلام ) ، است .

11 ـ 3 ـ ميثم تمار

ميثم تمار از ياران فداكار و از جان گذشته علي ( عليه السلام ) بود كه در راه حفظ آرمان هاي خود و حمايت از پيشوا و مقتدايش ، علي ( عليه السلام ) ، در 60 ق ، ده روز قبل از ورود امام حسين ( عليه السلام ) به كربلا ، به دار آويخته شد . عمرو بن حريث ، حاكم كوفه ، به دستور عبيدالله بن زياد او را به طرز فجيعي به شهادت رساند و پيكر پاك ميثم در ثويه ، بين مسجد حنانه و مسجد كوفه ( هزار متري مسجد كوفه ) خاك شد . مكان او فاصله چنداني با خانه امام علي ( عليه السلام ) در كوفه ندارد .

در داخل بقعه او ضريح كوچك فلزي به ابعاد 3 × 2 متر قبر را در خود جاي داده است . خود آن ضريح هم در داخل رواق مزين و كاشي كاري شده قرار دارد . ^{( 2 )}

بر بالاسر در ورودي مزار ميثم جمله اي از امام علي ( عليه السلام ) خطاب به وي نقش بسته است :

« قال الامام علي ( عليه السلام ) : يا ميثم كيف انت اذا دعيت . . . » [ اي ميثم چگونه خواهي بود زماني كه تو را به بيزاري جستن از من فراخوانند ، گفت به خدا سوگند هرگز از تو چنين نخواهم كرد . علي ( عليه السلام ) فرمود در اين صورت كشته و مثله خواهي شد . گفت : براي خدا در اين مورد صبر و بردباري چيز اندكي است . علي ( عليه السلام ) ، گفت : اي ميثم در اين صورت همراه و هم پاي من در بهشت خواهي بود ] .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عبدالرزاق كمونه حسيني ، همان ، 251 .

2 . جلالي الحسيني ، مزارات اهل البيت ، 61 ـ 62 .

55

مزار و آرامگاه ميثم تمار امروزه زائران زيادي دارد . ^{( 1 )} بر قبر اين يار با وفا و فداكار امام علي ( عليه السلام ) از سوي عضدالدوله ديلمي آستانه و بقعه اي ساخته شد . از آن هنگام تا عصر قاجار تعمير خاصي روي آن انجام نشد تا اين كه شيخ ملا علي از خاندان آل خليلي در 1260 ق تعميراتي انجام داد . يكي از مجتهدان بزرگ نجف به نام سيد عطاء اله رومي گنبد و حرم با شكوهي براي ميثم ساخت كه صحني اطراف آن را احاطه كرده بود . در 1382 ق نيز تمامي عمارت قديم توسط حاج محمد رشاد ، از بازرگانان نيكوكار نجف ، خراب شد و حرم جديدي بارواق ها و ايوان و گنبد بزرگ مزين به كاشي هاي لاجوردي جاي آن ساخته شد . ^{( 2 )} ( تصوير شماره 9 )

12 ـ 3 ـ ابوبكر بن علي ( عليه السلام )

ابوبكر فرزند نهم حضرت علي ( عليه السلام ) است . نامش عبدالله و مادرش ليلي بنت مسعود بود . او همراه كاروان كربلا به اين سرزمين آمد و در كنار اهل بيت امام حسين ( عليه السلام ) و يارانش به فداكاري و جان فشاني پرداخت و سرانجام در راه اهداف والاي مقتدايش به شهادت رسيد . ^{( 3 )} مزار او داراي صحن ، سالن كوچك و ضريح است كه در راه نجف به سوي بغداد واقع شده است . البته بايد گفت به احتمال قريب به يقين ، ابوبكر بايد كنار ديگر شهيدان عاشورا در كربلا و پايين پاي مبارك امام حسين ( عليه السلام ) دفن شده باشد .

13 ـ 3 ـ زيد بن صوحان

زيد بن صوحان برادر صعصعة از ياران و اصحاب فداكار امام علي ( عليه السلام ) بود كه در جنگ جمل شهيد شد . از امام صادق ( عليه السلام ) نقل است كه وقتي او در جنگ به زمين افتاد حضرت علي ( عليه السلام ) بالاي سر او آمد و فرمود : « اي زيد خدايت رحمت كند ، بسيار كم زحمت و بسيار ياور خوبي بودي » . ^{( 4 )} زيد در دوران خلافت خليفه سوم نزد معاويه به شام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اديب الملك ، سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 198 ؛ كمونه حسيني ، همان ، 251 .

2 . دايرة المعارف تشيع ، 1/112 .

3 . ابو الفرج اصفهاني ، مقاتل الطالبيين ، 56 .

4 . ميلاني ، عتبات عاليات عراق ، 60-61 .

56

تبعيد شد و خليفه نتوانست مخالفت هاي او را در كوفه تحمل كند زيرا وي جزو قاريان و ناراضيان كوفه بود كه عليه حاكم انتسابي خليفه ، سعيد بن عاص ، به شورش برخاسته بودند . ^{( 1 )} مزار او در ثويه است .

14 ـ 3 ـ صعصعة بن صوحان

وي برادر زيد بن صوحان از ياران وفادار امام علي ( عليه السلام ) بود كه در زمان معاويه از دنيا رفت و در ثويه خاك شد . ^{( 2 )}

15 ـ 3 ـ عمرو بن حمق خزاعي

عمرو بن حمق خزاعي از ياران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و امام علي ( عليه السلام ) است . او به دستور معاويه به شهادت رسيد و در ثويه به خاك سپرده شد . عمروبن حمق از مخالفان سرسخت و جدي عثمان ، خليفه سوم ، بود كه در محاصره منزل خليفه نيز حضور داشت .

16 ـ 3 ـ سليم بن قيس هلالي

از ياران امام علي ( عليه السلام ) و راوي اسرار آل محمد است . كتاب او نخستين منبع در تاريخ تشيع بود كه متأسفانه از بين رفته است . سليم بن قيس نيز در ثويه دفن است .

17 ـ 3 ـ نصر بن مزاحم المنقري

نصر بن مزاحم المنقري مؤلف كتاب وقعة الصفين است . او روايت هاي زيادي را از نواده هاي كساني كه در جنگ صفين حضور داشتند نقل كرد و تأليف خود را بي نظير و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بلاذري ، انساب الاشراف ، 5/40 ؛ طبري ، تاريخ الطبري ، 3/365 .

2 . كمونه حسيني ، همان ، 255 .

57

منحصر به فرد ساخت به گونه اي كه كتاب او تنها تأليف درباره جنگ صفين است . وي سرانجام در 218ق از دنيا رفت و در ثويه به خاك سپرده شد .

از ساير افرادي كه در ثويه دفن هستند مي توان به اين افراد اشاره كرد :

ابو موسي اشعري ، زياد بن ابيه ، مغيرة بن شعبه ، داود بن حسن مثني ، حسن مكفوف . ^{( 1 )}

ح ـ مقبره عالمان و بزرگان دين

از دير باز به سبب فضيلت اين مكان مقدس و اميد به شفاعت و نجات از عذاب و سختي هاي روز حشر ، بسياري از سادات ، عالمان ، انديشمندان و رجال سياسي وصيت مي كردند كه در كنار مرقد مطهر امام علي ( عليه السلام ) و يا وادي السلام دفن شوند . برخي از به خاك سپرده شده ها در اين مكان مقدس عبارت اند از :

1 ـ شيخ طوسي ( 385 ق ـ 460 ق )

اين آستان كنار باب الطوسي حرم مطهر و در « شارع الطوسي » قرار دارد . اين جا سكونت گاه شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسي بود كه در سال هاي 448 ق تا 460ق ، يعني به هنگام هجرتش به نجف ، ساخت و در آن جا مي زيست . او پيش از آن در بغداد اقامت داشت و از محضر شيخ مفيد و سيد مرتضي بهره مي برد . و پس از وفات سيد مرتضي به مرجعيت شيعه رسيد . شيخ طوسي وصيت كرد كه از اين مكان به عنوان مسجد استفاده كنند و خود او را نيز ، پس از مرگ ، در آن جا به خاك بسپارند . در عصر شاه عباس ساختمان اين آستان به همت شيخ بهايي از نو برپا شد . در 1298 ق نيز سيد حسين نوه سيد مهدي بحر العلوم بناي فرسوده آن را از نو ساخت . قسمت شرقي آستان در 1369 ق به هنگام احداث فلكه اطراف صحن تخريب شد كه باقي مانده آن بنا هم چنان هست و گنبدي به رنگ سبز دارد . ^{( 2 )} شيخ طوسي تاليف فراواني در علم هاي گوناگون اسلامي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حجت بلاغي ، تاريخ نجف اشرف وحيره ، تهران ، مظاهري ، 1328 ش ، 168 .

2 . اديب الملك ، همان ، 198 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/102 .

58

خود برجاي گذاشته است . نقش او در توسعه و رونق حوزه علميه در نجف برهمگان روشن است . ^{( 1 )} ( تصوير شماره 10 )

2 ـ علامه حلّي ( 647 ق ـ 726 ق )

حسن بن يوسف بن مطهر حلي ، از عالمان بزرگ قرن هفتم هجري ، در حجره اي ميان ايوان طلاي صحن مرقد امام علي ( عليه السلام ) به خاك سپرده شده است . هنگام ورود به داخل رواق مقدس ، قبر او در سمت راست به چشم مي خورد . علامه حلي ، بيش از صد جلد كتاب در فقه ، اصول و ساير علم ها تأليف كرد . شيعه شدن سلطان محمد خدابنده ، از ايلخانان مغول ، به سبب زحمت و تلاش هاي اوست . ^{( 2 )}

3 ـ ابن طاووس ( 589 ـ 664ق )

رضي الدين علي بن موسي مشهور به ابن طاووس ، از عالمان و محدثان شيعي بود و تأليف مشهور اللهوف علي قتلي الطفوف از اوست . جنازه او را پس از فوت به نجف آوردند و در جوار امام علي ( عليه السلام ) به خاك سپردند . ^{( 3 )}

4 ـ مقدس اردبيلي ( 1249ق ـ 1350ق )

احمد بن محمد اردبيلي از عالمان قرن دهم هجري است كه در 993 ق وفات يافت و در ايوان حرم امام علي ( عليه السلام ) داخل اتاقي در كنار مناره جنوبي دفن شد . ^{( 4 )} به هنگام ورود به داخل رواق ، قبر مقدس اردبيلي در سمت چپ ديده مي شود .

5 ـ شيخ محمد حسن صاحب جواهر ( ت1200ق )

محله عماره محل دفن يكي از بزرگ ترين و معروف ترين فقيهان شيعه معاصر ، يعني صاحب جواهر است كه اثر بزرگ فقهي جواهر الكلام از اوست . آستان او ساختمان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد : حسين الامين ، اعيان الشيعه ، 9/159 ؛ جعفر الخليلي ، همان ، 7/24-28 .

2 . حسن الامين ، همان ، 5/396 .

3 . جعفر الخليلي ، همان ، 6/154 .

4 . حسن الامين ، همان ، 3/80 .

59

مجلل با گنبد بزرگ كاشي كاري شده است و در كنار آن مسجد صاحب جواهر ديده مي شود . ^{( 1 )}

6 ـ سيد محمدمهدي بحرالعلوم ( 1155 ق ـ 1212 ق )

آرامگاه سيد محمدمهدي طباطبايي ، معروف به بحرالعلوم ، و فرزندان او كنار آستان شيخ طوسي قرار دارد . در حال حاضر اين آستان داراي گنبد و عمارت بسيار زيبا و كاشي كاري شده است كه در اواخر قرن چهاردهم ساخته شده است . ^{( 2 )}

علامه بحرالعلوم علاوه بر كارهاي علمي ، به ويژه تعيين ميقات هاي احرام و حدود مني و عرفات ، اقدام زيادي در عمران و آباداني مرقد مطهر انجام داد . ^{( 3 )}

7 ـ شيخ مرتضي انصاري ( 1214ق ـ 1281 ق )

شيخ مرتضي انصاري دزفولي مرجع بزرگ شيعه و شاگرد صاحب جواهر در 1281ق در نجف از دنيا رفت و در دالان باب القبلة در سمت جنوبي صحن مطهر به خاك سپرده شد . ^{( 4 )}

8 ـ ملا احمد نراقي ( 1185 ق ـ 1245 ق )

ملا احمد نراقي فرزند مهدي ، از مراجع شيعه در ابتداي عصر قاجار و استاد شيخ مرتضي بود . او در 1245 ق در نراق از دنيا رفت و در نجف دفن شد . ملا احمد را در صحن مطهر ، نزديك ايوان بزرگي كه در ضلع شمالي حرم واقع است ، كنار پدرش به خاك سپردند . وي داراي آثار زيادي از جمله معراج السعادة است . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اديب الملك ، همان ، 198 .

2 . پيشين ، همان جا ، 198 .

3 . حسين الامين ، همان ، 10/158 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/97 .

4 . حسن الامين ، همان ، 10/117 .

5 . آل محبوبه ، ماضي النجف و حاضرها ، 1/91 .

60

9 ـ ميرزاي شيرازي ( 1230 ق ـ 1312ق )

سيد محمد حسن فرزند ميرزا محمود ، شاگرد شيخ مرتضي انصاري ، مرجع تقليد شيعه و صاحب فتواي معروف تحريم تنباكو است . وي در 1312 ق در سامراء از دنيا رفت و در مجاورت صحن مطهر امام علي ( عليه السلام ) در مدرسه اي بيرون از صحن مطهر ، قسمت شرقي باب طوسي دفن شد . ^{( 1 )}

10 ـ ميرزا حسين نوري ( 1254 ق ـ 1320 ق )

وي از شاگردان ميرزاي شيرازي و شيخ مرتضي انصاري و صاحب تأليف معروف مستدرك الوسايل است كه در 1320 ق وفات يافت . قبر او در صحن امام ، در سومين ايوان شرقي باب القبله ، واقع است .

11 ـ سيد اسدالله شفتي ( ف1265ق )

فرزند محمد باقر شفتي و از عالمان بزرگ اصفهان و شاگرد صاحب جواهر است كه در 1290 ق به هنگام سفر به عتبات ، در كرند از دنيا رفت . بدن او را به نجف انتقال دادند و در صحن امام ، در اولين مقبره شرقي باب القبله ، به خاك سپردند . ^{( 2 )}

12 ـ شيخ عباس قمي ( ف1359 )

شيخ عباس محدث قمي ، صاحب كتاب هاي مشهور مفاتيح الجنانو منتهي الآمال و از شاگردان ميرزا حسين نوري است . وفات او در 1359 ق اتفاق افتاد و در صحن مطهر امام ، در سومين ايوان شرقي باب القبله ، كنار ميرزا حسين نوري دفن شد .

13 ـ علامه نائيني ( ف 1355ق )

ميرزا محمد حسين نائيني در 1355 ق در نجف وفات يافت و در صحن ، در پنجمين مقبره جنوبي درب بازار ، به خاك سپرده شد . ^{( 3 )} وي عالم و مرجع شيعه و شاگرد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حسن الامين ، همان ، 5/304 .

2 . همان ، 3/287 .

3 . همان ، 6/54 .

61

ميرزاي شيرازي بود و در جريان انقلاب مشروطيت از انديشمندان و متفكران سياسي معاصر به شمار مي رفت كه هدايت فكري و عملي انقلاب مشروطه را تا پيروزي آن ، همراه آخوند خراساني ، بر عهده داشت . كتاب تنزيه الامه و تنبيه الملهوي حاوي انديشه هاي سياسي او درباره مشروطيت است .

14 ـ سيد ابوالحسن اصفهاني ( 1284 ق ـ 1365 ق )

سيد ابوالحسن اصفهاني از مراجع بزرگ شيعه و از شاگردان سيد محمد باقر درچه اي و آخوند كاشي است . او در 1365 ق فوت كرد و در درگاه ورودي دروازه شرقي صحن مطهر دفن شد . ^{( 1 )}

15 ـ شيخ محمد حسين كمپاني ( 1296 ق ـ 1361 ق )

شيخ محمد حسين فرزند حاج محمد حسن اصفهاني ، معروف به كمپاني ، در 1361ق از دنيا رفت و در ايوان حرم در اطاق كوچكي ، بين مناره شمالي و مقبره علامه حلي ، به خاك سپرده شد . كمپاني داراي تأليفات بسيار در فقه و اصول و شاگرد آخوند خراساني بود .

16 ـ شيخ جعفر تستري ( 1230ق ـ 1303ق )

شيخ جعفر شوشتري يا تستري در 1302 ق از دنيا رفت . قبر او ، پشت ساختمان حرم در راهروي سرپوشيده ، در اولين حجره سمت راست قرار دارد . شوشتري شاگرد صاحب جواهر و از رجال شناسان معاصر بود و تاليف او درباره رجال شهرت فراواني دارد . ^{( 2 )}

17 ـ آخوند خراساني ( 1255ق ـ 1329ق )

شيخ محمد كاظم خراساني مشهور به آخوند خراساني عالم معاصر از شاگردان شيخ مرتضي انصاري و ميرزاي شيرازي است . او تأليف گران قدر و مشهوري با عنوان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، 2/331 .

2 . حسن الامين ، همان ، 4/95 .

62

كفاية الاصول دارد كه امروزه متن درسي حوزه هاي علميه است و فرزندان او به همين سبب فاميل كفايي را برگزيده اند . آخوند خراساني از رهبران مذهبي و فكري مشروطيت در نجف اشرف بود و همراه علامه نائيني به حمايت از مشروطيت در ايران مي پرداخت . وي در 1329 ق وفات يافت در راهروي ورودي صحن مطهر از سمت شرق در مقبره جنوبي آن به خاك سپرده شد . ^{( 1 )}

18 ـ سيد محمد كاظم يزدي ( 1247ق ـ 1328ق )

سيد محمد كاظم طباطبايي ، مشهور به يزدي ، شاگرد ميرزاي شيرازي و صاحب كتاب معروف عروة الوثقياست . وفات او در 1337 ق اتفاق افتاد و او را در صحن مطهر در مقبره بزرگي واقع در دومين ايوان غربي باب طوسي دفن كردند . يزدي از هم فكران شيخ فضل الله نوري و از طرف داران تفكر مشروطه مشروعه بود . ^{( 2 )}

19 ـ شيخ محمّد جعفر كاشف الغطاء ( ف1227ق )

در محله عِماره ، قبر يكي از فقيهان و بزرگان عرصه علم و سياست ، شيخ جعفر مشهور به كاشف الغطاء ، قرار دارد كه يكي از شاگردان و مريدان او به نام شيخ اكبر اين مقبره را بنا كرد و خود نيز بعدها در همان جا دفن شد . مدرسة المعتمد مشهور به مدرسه كاشف الغطاء از بناهاي باقي مانده اوست .

20 ـ سيد ابوالقاسم خويي ( 1317 ق ـ 1413 ق )

قبر سيد ابوالقاسم خويي در صحن مطهر ، ضلع شرقي ، ورودي مسجد الخضراء واقع است . سيد ابوالقاسم خويي از عالمان و مراجع تقليد معاصر ، شاگرد محمد حسين كمپاني و علامه نائيني بود . وي مدتي رييس حوزه علميه نجف بود و براي گسترش حوزه ها و مدرسه هاي علمي در نقاط مختلف كشورهاي اسلامي تلاش زيادي كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، 9/5 .

2 . پيشين ، 10/43 .

63

از ديگر عالمان دفن شده در نجف اشرف :

21 ـ فخر الدين طريحي ، صاحب كتاب مجمع البحرين ، لغت شناس و اديب معاصر كه در 1075 ق فوت كرد و در محله براق دفن شد .

22 ـ محمد مهدي قزويني عالم معاصر ( 1300 ق ) . قبر وي روبه روي مقبره شيخ محمد حسن صاحب جواهر است .

23 ـ مقداد بن عبدالله حلي ، صاحب العرفان في فقه القرآن ، ( 741 ق ) .

24 ـ عبدالعال كركي ، معروف به محقق ثاني و شهيد ثالث در عهد سلطان طهماسب اول صفوي .

25 ـ سيد اسماعيل بهبهاني تهراني .

26 ـ سيد مصطفي خميني ( 1356 ش ) فرزند حضرت امام . قبر او در ايوان حرم مطهر واقع است .

27 ـ سيد محمد باقر صدر كه در وادي السلام دفن است .

28 ـ ميرزا احمد مجتهد تبريزي ، مقابل مقبره شيخ طوسي با گنبدي سبزرنگ .

29 ـ علامه محمد بن هلال صابي ملقب به غرس النعمه ( 664 هـ ق ) .

30 ـ جمال الدين محمد بن طاووس ، برادر ابن طاووس مشهور ( 63 ق ) .

31 ـ عبدالكريم بن طاووس ، برادر ابن طاووس ( 693 ق ) . او تأليفي در باب نجف با عنوان فرحة الغري دارد .

32 ـ مير محمد حسين ، امام جمعه اصفهان در عصر قاجار .

33 ـ حاجي محمد مهدي ، امام جمعه اصفهان در دوره قاجار .

34 ـ حاجي محمد ابراهيم قزويني .

35 ـ شيخ احمد جزايري ، صاحب آيات الاحكام ( 1251 ق ) .

36 ـ آقا محمد باقر بن محمد باقر هزار جريبي ( 1205 ق ) .

37 ـ ميرزا فتح الله حسيني ابوالمظفر ( 1206 ق ) .

38 ـ علي نقي كمره اي فراهاني ( 1060 ق ) .

39 ـ عبدالرزاق كاشاني ( 1246 ق ) .

64

40 ـ سيد رضا خان الهي كرماني ( 1100 ق ) .

41 ـ ملا محمد مهدي نراقي .

42 ـ شرابياني .

43 ـ سيد محمد سعيد حبوبي ، از شاعران معاصر .

ط ـ مزار حاكمان و دولت مردان

1 ـ آل بويه

آل بويه از خاندان شيعي و دوست دار اهل بيت بودند كه تلاش قابل ستايشي در احياء ، بازسازي و توسعه مكان هاي مقدس به عمل آوردند . بسياري از اين خاندان در جوار امامان خود از جمله امام حسين ( عليه السلام ) و امام علي ( عليه السلام ) دفن شده اند . از قبر اين پادشاهان بين قرن چهارم تا دوازدهم هجري آثاري برجاي بود ولي اكنون اثري از آن ها نيست . البته در 1316 ق ، در كف سازي حياط صحن و حرم برخي از سنگ هاي قبر آنان كشف شد :

1 ـ 1 ـ عضدالدوله ديلمي

وي در 373 ق در بغداد از دنيا رفت و در همان شهر به خاك سپرده شد . چندي بعد او را به نجف اشرف منتقل كردند ^{( 1 )} و در قسمت پايين پاي مبارك امام علي ( عليه السلام ) به خاك سپردند . براساس وصيت ديلمي ، برروي سنگ قبرش چنين نوشته شده است :

« اين قبر عضدالدوله است . دوست دارم تا در كنار اين امام معصوم به خاك سپرده شوم به اين اميد كه در روزي كه هركس هر كاري كرده بر او نمايان مي شود من در امان باشم و صلواته علي محمد و عترته الطيبين » . ^{( 2 )} علامه هبة الدين شهرستاني اين سنگ قبر را در 1315 ق ديده و توصيف كرده است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن جوزي ، المنتظم ، 7/117 .

2 . آل محبوبه ، ماضي النجف و حاضرها ، 1/235 به نقل از مجالس المؤمنين ، 379 ؛ ابن كثير شافعي ، البداية والنهايه ، 11/301 .

3 . پيشين به نقل از مجله الاعتدال ، 5/250 .

65

2 ـ 1 ـ شرف الدوله

وي فرزند عضدالدوله بود و در كنار پدرش در حرم دفن شد . تاريخ فوت او 379ق است . ^{( 1 )}

3 ـ 1 ـ بهاء الدوله

بهاء الدوله از فرزندان عضدالدوله بود كه در 403 ق از دنيا رفت و در نجف به خاك سپرده شد . ^{( 2 )}

4 ـ 1 ـ بدرالدين حسنويه

از حاكمان همدان ، دينور ، بروجرد و نهاوند . وي از سوي عضد الدوله لقب ابوشجاع گرفت . حسنويه به سخاوت و بخشش به يتيمان و فقيران و نيز انجام كارهاي عمراني و عام المنفعه مشهور است . ^{( 3 )} او را در جوار مرقد امام علي ( عليه السلام ) دفن كرده اند . ^{( 4 )}

5 ـ 1 ـ فخر الملك ابوغالب

وزير سلطان الدوله بويهي بود كه در 406 ق در اهواز وفات كرد و در نجف خاك شد .

6 ـ 1 ـ ابوالقاسم حسين بن علي

وي وزير شرف الدوله بويهي بود كه در 418 ق از دنيا رفت . ^{( 5 )}

7 ـ 1 ـ شرف الدين انوشيروان بن خالد

از وزيران عصر آل بويه . فوت وي در 533 ق بوده است . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن جوزي ، المنتظم ، 7/236 .

2 . آل محبوبه ، همان جا .

3 . ابن جوزي ، همان ، 10/236 .

4 . ابن جوزي ، همان ، 7/236 .

5 . پيشين ، 8/23 .

6 . براي اطلاع بيشتر از ساير رجال سياسي عصر آل بويه كه در نجف دفن هستند ر . ك : جعفر الخليلي ، موسوعة العتبات ، 6/144 ونيز آل محبوبه ، ماضي النجف و حاضرها ، 1/236 ـ 248 .

66

2 ـ آل حمدان

آل حمدان از پادشاهان شيعي و از مجاهدان بزرگ قرن پنجم و ششم هجري در شام هستند . نقش آن ها در نهضت مقاومت و مقابله با تجاوز نيروهاي بيزانس سرنوشت ساز بود . از معروف ترين پادشاهان آن سلسله مي توان سيف الدوله حمداني و ناصرالدوله را نام برد . به گفته شيخ علي آل كاشف الغطاء ؛ آل حمدان مرده هاي خود را از شام ، حلب ، موصل و عراق به نجف انتقال مي دادند و در حرم دفن مي كردند . ^{( 1 )}

3 ـ ايلخانان و تيموريان

ايلخانان مغول از دولت هاي مسلمان و شيعي حاكم در ايران هستند كه از 736 تا 813 ق در عراق حكومت مي كردند . برخي از دولت مردان ايلخاني ، جلايري و تيموري در حرم مطهر دفن شده اند ؛ اما مكان آن ها امروزه مشخص نيست . هبة الدين شهرستاني مي گويد كه در 1350 ق قبر تيمور لنگ ، مؤسس سلسله تيموريان ، را در كنار قبر شيخ طوسي در سرداب ديده است .

4 ـ پادشاهان ورجال قاجاريه

برخي از پادشاهان و رجال قاجار در حرم و صحن مطهر به خاك سپرده شده اند ولي امروزه مكان آن ها مشخص نيست :

1 ـ 4 ـ آقا محمد خان قاجار . مؤسس سلسله قاجاريه كه در 1211 ق فوت كرد و در نجف اشرف ، در قسمت شمالي رواق كه امروزه به حجره السلاطين معروف است ، به خاك سپرده شد . ناصرالدين شاه قبر او را ديده و توصيف مي كند كه سنگ مرمر بزرگ و حجاري شده اي داشت . ^{( 2 )}

2 ـ 4 ـ ملك آرا : كيومرث ميرزا ، ملقب به ملك آرا ، فرزند فتحعلي شاه قاجار در 1288 ق از دنيا رفت و در حرم دفن شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل محبوبه ، همان ، 1/240 .

2 . ناصرالدين شاه ، سفر نامه ناصرالدين شاه به عتبات ، 125 .

67

نقشه حرم مطهر امير المؤمنين علي (عليه السلام)

68

3 ـ 4 ـ سلطان محمد حسن خان قاجار . جنازه وي و حسينعلي خان را فتحعلي شاه شخصاً به نجف منتقل كرد و به خاك سپرد .

4 ـ 4 ـ آقاخان محلاتي . رهبر فرقه اسماعيليه در 1298 ق . ^{( 1 )}

5 ـ 4 ـ حسينعلي ميرزا . فرمانفرماي فارس و فرزندانش در كنار آقا محمد خان .

6 ـ 4 ـ خان باباخان سردار . حاكم كرمان در عصر قاجار .

7 ـ 4 ـ تاج الدوله . دختر ناصر الدين شاه .

8 ـ 4 ـ ميرزا ابوالحسن خان ايلچي . از سفيران ايران در دوره قاجار . ^{( 2 )}

9 ـ 4 ـ سليمان خان قاجار . از رجال و بزرگان قاجار .

10 ـ 4 ـ حسينعلي ميرزا . برادر فتحعلي شاه . ^{( 3 )}

ي ـ آثار تاريخي نجف

1 ـ قصر خُوَرنق

اين قصر توسط نعمان بن امرؤالقيس ، از پادشاهان لخم ، براي اقامت يزدگرد يا بهرام در دو كيلومتري نجف ساخته شده است . خورنق بيشتر به سبب داستان سنمار معروف است زيرا وقتي كار ساختن قصر به پايان رسيد نعمان معمار آن ، سنمار ، را از بين برد تا كسي به راز اين بنا پي نبرد . در شعر عصر جاهلي عرب قصر خورنق يكي از عجايب سي گانه جهان شمرده مي شود ^{( 4 )} كه ساخت آن شصت سال به طول انجاميده است .

در وجه تسميه خورنق گفته اند : « كلمه اي است ايراني و از هو ـ ورنه : داراي بام يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل محبوبه ، همان ، 1/247 ـ 248 .

2 . اديب الملك ، سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 197 .

3 . ناصر الدين شاه ، همان ، 125 .

4 . غلامحسين مصاحب ، دايرة المعارف فارسي ، 1/925 .

69

خُورنه به معناي جاي سور و ضيافت گرفته شده است » . ^{( 1 )} برخي گفته اند كه از فارسي « كوورنه » به معناي ساختمان مسقف زيبا يا از خوردن گاه ( محل خوردن و نوشيدن ) است . و برخي هم گفته اند لغت عربي است و معناي آن مزرعه است . ^{( 2 )} در اين جا كليسايي نيز توسط نعمان ساخته شده بود . ^{( 3 )}

قصر خورنق تا زمان فتح عراق توسط مسلمانان در اختيار دست نشانده هاي حكومت ساساني بود . پس از آن دوران حاكمان مسلمان ، يكي پس از ديگري ، در توسعه و ترميم آن كوشيدند .

در دوره بني عباس ، سفاح اين قصر را به ابراهيم بن سلمه ، يكي از داعيان عباسي ، به عنوان اقطاع واگذار كرد و او براي اين كاخ گنبد زيبايي ساخت . ^{( 4 )} پس از دوران منصور ، قصر خورنق رو به ويراني رفت . تا چندي پيش برخي از پايه هاي آن قصر باقي بود اما امروزه اثري از آن نيست .

2 ـ قلعه نجف

نجف داراي قلعه اي مستحكم از عصر عثماني ها بود كه حاج محمد حسين خان صدر اعظم اصفهاني ديوار آن را تجديد كرده و دو در نيز براي آن گذارده بود . ^{( 5 )} يك سمت ديوار آن رو به مسجد كوفه با شش متر طول و سمت ديگر روبه وادي السلام با هفت متر طول بود . ^{( 6 )} اين قلعه با آجر ساخته شده بود و در دوران عثماني به عنوان سربازخانه از آن استفاده مي شد . قلعه نجف تا دوره قاجار كاملاً پابرجا بود و ناصرالدين شاه و ساير سفرنامه نويسان عصر قاجار آن را ديده و توصيف كرده اند . ^{( 7 )} دروازه نجف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان جا .

2 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، 2/402 ـ 403 .

3 . بلاذري ، فتوح البلدان ، 404 .

4 . ژان اوتر ، سفرنامه ژان اوتر ، 68 .

5 . عضد الملك ، سفرنامه عضد الملك به عتبات ، 153 ؛ سيف الدوله ، سفرنامه سيف الدوله به مكه ، 242 .

6 . اديب الملك ، همان ، 193 .

7 . پيشين ، همان جا ؛ ناصرالدين شاه ، همان ، 124 ؛ اردلان ، سفرنامه فخرالملك اردلان به عتبات ، 49 .

70

در كنار ديوار قلعه قرار داشت و اطراف آن را بازارها تشكيل مي دادند . يكي از راه هاي ورودي صحن نيز از همين قلعه باز مي شد . ^{( 1 )}

به علت توسعه اطراف صحن ، اين قلعه تخريب شده و اثري از آن نيست .

3 ـ صفه صافي صفا

در منتهي اليه مغرب شهر نجف مرقد و مقام بزرگي قرار دارد كه به صفه صفا معروف است . اين صفه دو طبقه بود و حدود دويست متر بادروازه شهر فاصله داشت . از بالاي آن تمامي صحراهاي اطراف و فرات ديده مي شد . گويند در اين صفه قبر يكي از پادشاهان يمن قرار داشت ^{( 2 )} و به همين سبب آن را صافي صفاي يماني خوانده اند . مرقد اين پادشاه در زيرزمين و طبقه هم كف قرار دارد . صافي صفا در جوار مقام امام سجاد  ( عليه السلام ) واقع شده و هم چنان پا برجاست .

4 ـ تكيه بكتاشيه

دركنار صحن مطهر ، تكيه اي توسط عثماني ها ساخته شد كه به فرقه بكتاشيه ^{( 3 )} تعلق داشت و شيخ ها و پيروان اين فرقه در آن جا ساكن مي شدند . بناي تكيه مستحكم و با سنگ هاي بزرگ ساخته شده كه به سمت شمال غربي ، ايوان دوم حرم ، باز مي شد . اين تكيه زمين هاي وقفي زيادي دارد كه در اجاره كشاورزان است . ^{( 4 )} تكيه بكتاشيه را براي توسعه حرم تخريب كرده اند .

5 ـ مقبره ذي الكفل

در 40 كيلومتري جاده نجف ـ حله ، در كنار فرات ، در يك آبادي به نام « ذي الكفل » پيامبر بني اسرائيل دفن شده است . اين پيامبر چون كفيل يهوديان بود او را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، همان جا .

2 . اديب الملك ، همان ، 193 .

3 . بكتاشيه از فرقه هاي متصوفه شيعه هستند كه به سيد محمد رضوي ، از فرزندان امام رضا ( عليه السلام ) و به قولي از فرزندان امام كاظم ( عليه السلام ) نسب مي برند . وي از خراسان به شام رفت و به تبليغ پرداخت .

4 . آل محبوبه ، ماضي النجف و حاضرها ، 1/91 .

71

ذي الكفل مي خواندند . در اين آبادي قلعه آجري كوچكي است و قبر ذي الكفل داخل آن قرار دارد . يهوديان در قرن گذشته در آن منطقه بناهايي ساخته اند ، ساكنان آن ناحيه كه يهودي و عرب بودند ، بعدها همه به فلسطين رفتند . هرساله زائران يهود از نقاط مختلف به اين جا مي آمدند و يك ماه در آن جا ساكن مي شدند . ^{( 1 )} در پشت اين مقبره مسجدي است كه گفته مي شود چهار نفر از حواريان در آن جا به خاك سپرده شده اند و قبر دختر ذي الكفل هم آن جا واقع است . ^{( 2 )}

6 ـ برج نمرود

در كنار شط ، بالاتر از آبادي ذي الكفل ، تپه اي قرار دارد كه بر فراز آن برجي از آجر ساخته شده و داراي سرداب و زيرزمين است . گويند حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) را از اين محل به آتش انداخته اند . ^{( 3 )} اين برج و تپه از آثار شهر باستاني بابل است و با وجود تخريب و فرسودگي هم چنان استوار مانده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سيف الدوله ، سفرنامه سيف الدوله به مكه ، 235 ؛ ناصرالدين شاه ، همان ، 122 .

2 . اديب الملك ، همان ، 201 .

3 . سيف الدوله ، همان ، 235 .