بخش 4

73

فصل دوم : كوفه

75

الف ـ موقعيت جغرافيايي وتاريخي كوفه

كوفه پايتخت دوران خلافت امام علي ( عليه السلام ) در هشت كيلومتري شرق نجف اشرف بركرانه رود فرات قرار دارد . اين سرزمين 22 متر از سطح دريا ارتفاع دارد و در شرق آن رود فرات ، در غرب آن صحرا ، در جنوب غربي آن شهر باستاني حيره ( شش كيلومتري آن ) و در شمال شرقي آن ذي الكفل واقع شده است . به سبب همين نزديكي به فرات ، كه در سه كيلومتري شرق آن قرار دارد ، و نيز جاري بودن يكي از شاخه هاي فرات در شرق آن ، ^{( 1 )} زمين هاي اطراف شهر حاصل خيز است و به گفته اصطخري « به همين سبب آب و هواي كوفه از بصره خوش تر است » . ^{( 2 )} در شش كيلومتري كوفه ، شهر باستاني حيره قرار دارد كه در فصل هاي پيشين در مورد سابقه تاريخي آن سخن گفتيم .

به هنگام هجوم سپاه اسلام به ايران و تسخير مدائن ، اين شهر آب و هواي مطلوبي براي حضور دائمي نيروهاي جنگ جو و غازيان نداشت وچون فتح ساير قسمت هاي ايران وابسته به ماندگاري نيروي نظامي يا ايجاد اردوگاهي براي حضور مستمر نيروهاي جنگ جو بود خليفه دوم دستور داد تا سرزميني مناسب پيدا كنند و سلمان فارسي محل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اصطخري ، المسالك والممالك ، 83 ؛ ابن بطوطه ، سفرنامه ابن بطوطه ، ترجمه محمد علي موحد ، 1/270 .

2 . ياقوت حموي ، معجم البلدان 4/490 .

76

كوفه را براي اين منظور انتخاب كرد . ^{( 1 )} در آن هنگام كوفه را به سبب وجود ريگ زاري از شن سرخ « سهله » مي گفتند . سعد بن ابي وقاص كه اين مكان را براي ايجاد اردوگاه مناسب ديد ، به احداث آن اقدام كرد . ^{( 2 )} در سال انتخاب اين منطقه به عنوان اردوگاه اختلاف نظر وجود دارد . تاريخ آن را از پانزدهم تا هجدهم هجري گفته اند ، امّا اتفاق منابع تاريخي برهفدهم هجري است . ^{( 3 )} جايي كه بعدها در آن شهر كوفه ساخته شد ، ريگ زار و صحراي شن بود و به نظر مي رسد تا قبل از اسلام منطقه مسكوني نبود . اما با استناد به برخي از روايت هاي ايراني ، اين جا شهري بود كه هوشنگ پيشدادي ، از پادشاهان افسانه اي ايران باستان ، آن را ساخت و سعد آن جا را تجديد بنا كرد . ^{( 4 )} آن چه كه روشن است در اين مكان به هنگام حكومت ساسانيان قلعه و دژ وجود داشت و بدان سبب آن را قبل از اسلام « سورستان » مي ناميدند و سور در فارسي به معناي ديوار و حصار است . ^{( 5 )} به هر حال ، سعد بن ابي وقاص اين مكان را محل تمركز و تجمع سپاهيان اسلام قرار داد . هدف اصلي از هم زماني ساخت كوفه و بصره اين بود كه در جانب غربي شط فرات اردوگاهي ثابت براي سپاهيان باشد . ^{( 6 )} ابتدا مسجد بزرگي در آن ساختند سپس بازارها و خانه ها در كنار آن بنا كردند و كم كم اين منطقه به شهر بزرگي تبديل شد و محله هايي در آن ايجاد شد كه هريك به قبيله اي خاص اختصاص داشت . ^{( 7 )}

براي شهر كوفه حاكماني از سوي خليفه تعيين مي شد كه نخستين آن سعد بن ابي وقاص ، فاتح ايران ، بود . پس از آن ، خليفه ، عمار بن ياسر و چندي بعد ابوموسي اشعري را والي اين شهر كرد تا اين كه در 36 ق ، پس از جنگ جمل و شكست سپاه ناكثين ، امام علي ( عليه السلام ) پايتخت را از مدينه به كوفه انتقال داد و از آن پس ، مركز خلافت اسلامي حدود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طبري ، تاريخ الطبري 3/145 ؛ ابن خلدون ، العبر ، 1/535 .

2 . بلاذري ، فتوح البلدان ، 38 ؛ طبري ، همان ، 14 ؛ ياقوت حموي ، همان ، 4/491 .

3 . مقدسي ، احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم ، 161 .

4 . مصاحب ، دايرة المعارف فارسي ، 2/2358 ؛ ژان اوتر ، سفرنامه ژان اوتر ، 255 .

5 . ياقوت حموي ، همان ، 4/490 ؛ بلاذري ، همان ، 388 .

6 . لسترنج ، جغرافياي تاريخي سرزمين هاي خلافت شرقي ، 81 .

7 . طبري ، همان ، 3/148 ، 149 ؛ ياقوت حموي ، همان ، 4/491 .

77

پنج سال به اين شهر منتقل شد . كوفه پس از صلح امام حسن ، براي هميشه از پايتختي افتاد . ولي موقعيت استراتژيكي خويش را به سبب حضور نيروهاي جنگ جو حفظ كرد و در ميان شهرهاي عراق هم چنان به عنوان مركزيتي در برابر شام قرار داشت و آبستن حوادث زيادي شد . ياران و صحابه امام علي ( عليه السلام ) نداي حق طلبانه خويش را از اين شهر به گوش دمشق و معاويه رساندند . كساني چون حجر بن عدي ، ميثم تمار ، كميل بن زياد ، عمروبن حمق خزاعي و . . . تا پاي جان در دفاع از علي ( عليه السلام ) و اهل بيت ايستادند . امروزه مزار باشكوه برخي از آنان حاكي از آن ايثارها و جان فشاني ها است .

با اين حال ، كوفه در تاريخ خويش كارنامه اي درخشان برجاي نگذاشته است ، مزاج رنگانگ مردم اين شهر ، عهدشكني ها و پيمان شكني هاي آنان در دوره هاي متعدد ، سست عنصري و جهالت آن ها ، كه در عصر امام علي ( عليه السلام ) باعث ظهور جريان انحرافي خوارج و نيز واگذاري خلافت به بني اميه شد ، مدعاي اين سخن است . و بالاتر از آن ، دعوت نامه هاي فراوان مردم اين شهر و سپس بيوفايي به عهد خود به هنگام قيام امام حسين ( عليه السلام ) و عدم حمايت جدي از نماينده ايشان ، مسلم بن عقيل ، و سرانجام اهل بيت رسول الله ، چهره اي نه چندان مطلوب از اين سرزمين و مردم آن ترسيم كرده است . با وجود اين ، برخي از شيعيان و دوست داران اهل بيت در اين شهر كوشيدند تا وفاداري خود را به آرمان هايشان نشان دهند . توابين افرادي بودند كه خود براي امام حسين ( عليه السلام ) نامه نوشتند و او را به كوفه دعوت كردند ولي نتوانستند به او بپيوندند و در كربلا حضور يابند . لذا در سال 65 ق در يك قيام ، جان خود را با خداي خويش معامله كردند و براي قبولي توبه خود از اين كوتاهي بزرگ ، آن را با خون خود مُهر كردند . يك سال بعد ، مختار ابن ابي عبيدة ثقفي ، كه يكي از هدف هاي قيام خود را گرفتن انتقام خون شهيدان كربلا اعلام كرده بود ، كوفه را تسخير كرد . مردم اين شهر و دوست داران اهل بيت جوان مردانه در كنار او ايستادند . بيشتر آنان از موالي و يا عجم بودند و بيست هزار تن از آنان در سپاه مختار حضور يافتند . گفته اند كه در سپاه او كسي جز به فارسي صحبت نمي كرد . مختار موفق شد با تلاش ابراهيم بن مالك اشتر ، فرمانده سپاهش ، سپاه عبيدالله بن زياد را در نزديكي كوفه شكست دهد و همه مسببان و

78

عاملان شهادت امام حسين ( عليه السلام ) و اهل بيت او را به قتل برساند ؛ اگرچه يك سال بعد ، با شكست مختار ، مصعب بن زبير ، انتقام سختي از مردم كوفه گرفت و بسياري را قتل عام كرد .

در آغاز دعوت عباسي ، كوفه يكي از مراكز استراتژيك و مهم دعوت بود و سفاح ، نخستين خليفه عباسي ، مدت كوتاهي در آن جا اقامت گزيد تا اين كه شهر هاشميه را به عنوان پايتخت خلافت اسلامي انتخاب كرد . از آن به بعد كوفه اهميت خود را از دست داد و تنها در ابتداي اين دوران به سبب آشكار شدن قبر مطهر امام علي ( عليه السلام ) در پشت شهر ، رونق گذشته خود را بازيافت و به سبب توجه حاكمان و پادشاهان شيعي يا برخي از خليفه ها به مرقد امام علي ( عليه السلام ) ، به كوفه نيز توجه خاصي شد و اين شهر نيز همانند ساير شهرهاي عراق محل حضور ، سكونت و زيارت شيعيان گرديد . امروزه ، كوفه شهري نسبتاً آباد است و موقعيت تجاري و اقتصادي قابل توجهي دارد . محصولات اين شهر عبارت است از خرما ، برنج ، گندم و جو .

وجه تسميه

در وجه تسميه كوفه چند قول وجود دارد : يكي آن كه « كوفه به معناي جايي است كه در آن ريگ و شن باشد » . ^{( 1 )} مقدسي مي گويد : « هرشن كه باريگ آميخته بود كوفه است نمي بيني كه زمين آن چنين است » . ^{( 2 )}

ديگر آن كه « نام سرزمين بابل از سواد عراق است و از آن رو كوفه ناميده اند كه به صورت دايره است يا تپه شني دايره » . ^{( 3 )}

ونيز چون سعد بن ابي وقاص ، پس از فتح قادسيه و استقرار در انبار ، سپاه مسلمانان را براي رهايي از بدي آب و هوا و موجودات آزار دهنده آن به سوي اين سرزمين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همو ، احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم ، 161 .

2 . طبري ، همان ، 3/145 .

3 . ياقوت حموي ، همان ، 4/489 ـ 490 .

79

هدايت كرد و به آنان گفت : « تكوفوا في هذا الموضع » ؛ يعني در اين مكان جمع شويد ، از ريشه كاف و تكوف است » . ^{( 1 )} برخي نيز گفته اند : « به سبب وجود كوه كوچكي در آن جا ، كه به كوفان معروف است ، اين منطقه را كوفه ناميده اند » . ^{( 2 )}

فضيلت كوفه

براي كوفه از قول امامان معصوم فضيلت هاي فراواني نقل كرده اند :

ابن قولويه از امام باقر ( عليه السلام ) نقل مي كند كه كسي از ايشان پرسيد : كدام سرزمين پس از حرم خدا و رسولش افضل است ؟ پاسخ فرمود : « كوفه كه زكيه و طاهره است ، در آن قبور پيامبران و اوصياء صادقين است . در آن جا مسجد سهله است كه خداوند هيچ پيامبري را نفرستاد مگر آن كه در آن جا نمازگزارد و در آن عدل خداوند آشكار و استوار شده است . آن جا مكان فرود پيامبران ، اوصياء و صالحين است » . ^{( 3 )}

و نيز از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده است : « كوفه حرم خدا و حرم رسول ( صلّي الله عليه وآله ) و حرم علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) است ، نماز در آن برابر است با صد ركعت نماز در جاهاي ديگر » . ^{( 4 )}

از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) نقل است : « خداوند متعال چهار شهر برگزيد ، سپس فرمود { والتين والزيتون وطور سينين وهذا البلد الامين } ، التين ، مدينه ؛ زيتون ، بيت المقدس ؛ طورسينين ، كوفه ؛ هذا البلد الامين ، مكه است » . ^{( 5 )}

امام صادق ( عليه السلام ) فرموده است : « كوفه باغي از باغ هاي بهشت است » . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بكري ، معجم ما استعجم ، 1141 ؛ طبري ، همان ، 3/146 .

2 . ياقوت حموي ، همان جا .

3 . ابن قولويه ، كامل الزيارات ، 23 ؛ شيخ مفيد ، المزار ، 18 .

4 . ابن قولويه ، همان جا ؛ شيخ مفيد ، همان ، 19 .

5 . شيخ صدوق ، خصال ، 1/212 .

6 . مجلسي ، بحار الانوار ، 100/405 .

80

ب ـ آثار اسلامي و اماكن كوفه

1 ـ مسجد كوفه

يكي از آثار مهم و زيارتي كوفه ، مسجد تاريخي اين شهراست . اين مسجد شايد نخستين بنايي باشد كه به هنگام احداث شهر برپاكردند ، زيرا وقتي سعد بن ابي وقاص اين منطقه را براي استقرار دائم سپاهيان و غازيان در نظر گرفت ، نخستين اقدام او بناي مسجدي براي عبادت مردم بود . آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعي براي بناي مسجد كشيدند و بر آن اساس مسجد را ، كه محور و مركز اصلي شهر بود ، ساختند . محدوده مسجد را با تيراندازي يك تيرانداز تعيين كردند كه در چهار سمت تير انداخت . ^{( 1 )} دليل اين كار آن بود كه مي خواستند مساحت بسيار زيادي را به مسجد اختصاص دهند به گونه اي كه همه جنگ جويان و ساكنان اين منطقه ، كه به چهل هزار نفر مي رسيد ، براي نماز در آن جا حضور يابند . ^{( 2 )}

اين مسجد به صورت مربع با ديوارهاي كوتاه ساخته شد كه بخش عمده اي از آن سقف نداشت . از ابتداي بنا تا سال41 هجري ، كه زياد بن ابيه حاكم عراق به توسعه و تجديد بناي آن پرداخت ، تغييري در مسجد ايجاد نشد . در اين دوران ، ديوارهاي مسجد مستحكم تر و مرتفع تر شد و مقداري هم بر وسعت آن افزودند ، مقصوره و محرابي براي آن ساختند و كف آن را باريگ پوشاندند . ^{( 3 )}

در قرن ششم ، كه ابن جبير كوفه را ديده ، آن را مخروبه اي توصيف مي كند كه فقط جامع آن از خرابي مصون مانده است . ^{( 4 )} ابن بطوطه نيز آن را در قرن هشتم ديده ومسجد را چنين توصيف كرده است : « سقف مسجد برستون هايي از سنگ تراشيده شده استوار است و قطعات سنگ با سُرب به يك ديگر پيوسته است » . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طبري ، تاريخ الطبري ، 3/148 ؛ فتوح البلدان ، 388 .

2 . ياقوت حموي ، همان ، 4/489 .

3 . جعفر الخليلي ، موسوعة عتبات المقدسه ، قسم الكوفه ، 16 .

4 . ابن جبير ، سفرنامه ، 258 .

5 . ابن بطوطه ، سفرنامه ، 1/268 .

81

در دوره هاي مختلف ، همواره ، تعميرات و بازسازي هايي در اين مسجد انجام گرفت و اندكي نيز بر مساحت آن افزوده شد . بناي فعلي مسجد مساحتي بالغ برچهل هزار مترمربع است كه ضلع هاي آن به ترتيب 110 ـ 116 ـ 109 و 116 متر طول دارد و در سه طرف مسجد حجره هايي براي زائران ساخته شده است . ساختمان مسجد شمالي ـ جنوبي است و حدود 21 درجه به سمت قبله ، يعني به سوي غرب ، انحراف دارد . ( تصوير شماره 13 )

1 ـ 1 ـ درهاي مسجد

از هنگام بناي مسجد ، درهاي متعددي براي آن ساخته اند :

1 ) باب السدّه . امام علي ( عليه السلام ) از آن در وارد مسجد مي شد .

2 ) باب كِنْده . در سمت غرب .

3 ) باب الانماط . به محاذات باب الفيل .

4 ) باب الفيل يا باب الثعبان . در سمت شمال ، كه امروزه تنها دري است كه از آن دوران مانده است . ^{( 1 )} در كنار باب الفيل مناره مسجد قرار دارد كه ساخته حاج قاسم تاجر سمناني است .

5 ) باب الرحمه

2 ـ 1 ـ محراب و مقام هاي مسجد كوفه

1 ـ 2 ـ 1 ـ محراب اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) : محراب مسجد كوفه ، همان جا كه به روايتي شمشير جهل برفرق كامل ترين انسان تاريخ فرود آمد ، موقعيتي خاص در داخل مسجد دارد . كساني كه وارد اين مسجد مي شوند قبل از هرچيز ، به جستجوي مكان عبادت و شهادت امام برمي آيند . اين محراب در كنار شش محراب ديگر در داخل مسجد مورد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، 200 ـ 201 .

82

توجه زائران است . محراب امير المؤمنين ، كه آن را اخيراً بازسازي كرده اند ، در ديواره جنوبي شبستان قرار دارد و امروزه محفظه يا دري از طلا بر روي آن نصب است و عنوان « هذا محراب امير المؤمين » بربالاي آن به چشم مي خورد . اين محراب سمت ديوار قبله قرار دارد . ( تصوير شماره 14 )

2 ـ 2 ـ 1 ـ محراب و مقام امام زين العابدين ( عليه السلام ) : محل عبادت و نماز امام سجاد ( عليه السلام ) بوده است . اين محراب در داخل صحن ، كنار ساير مقام ها و محراب ها ، قرار دارد . ( تصوير شماره 15 )

3 ـ 2 ـ 1 ـ محراب امام صادق ( عليه السلام ) : مكان حضور و نماز امام صادق ( عليه السلام ) ، واقع در صحن مسجد . ( تصوير شماره 16 )

4 ـ 2 ـ 1 ـ مقام خضر : مكان نماز و حضور حضرت خضر پيامبر .

5 ـ 2 ـ 1 ـ دكة المعراج : ايوان و مقام معراج رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) . گفته مي شود آن حضرت به هنگام معراج ، كه از مسجد الحرام آغاز شد ، توقف كوتاهي در مسجد كوفه داشته ، در آن جا نماز گزارده اند . براساس روايتي از امام صادق ( عليه السلام ) وقتي پيامبر در حال سير از مسجد الحرام به مسجد الاقصي بود ، جبرئيل ( عليه السلام ) به او گفت : آيا مي داني اكنون كجا هستي ؟ پيامبر فرمود : خير ، جبرئيل گفت : تو مقابل مسجد كوفه هستي . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) از خدا اجازه خواست دو ركعت در آن نماز گزارد . ^{( 1 )}

6 ـ 2 ـ 1 ـ مقام ابراهيم ( عليه السلام ) : به روايت امام صادق  ( عليه السلام ) ، مقام ابراهيم از سمت باب كنده است . ^{( 2 )} اين مقام در مقابل محراب اصلي و سمت راست قرار دارد وجه تسميه آن به سبب نماز حضرت ابراهيم در آن جا است . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 17 )

7 ـ 2 ـ 1 ـ مقام جبرئيل  ( عليه السلام ) : به روايت امام صادق ( عليه السلام ) ستون پنجم در مسجد مقام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ مفيد ، المزار ، 22 ؛ روايت معراج در ساير كتب حديثي شيعه ، اشاره اي به حضور پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مسجد كوفه دارد ( بنگريد مجلسي ، بحار الانوار ، 100/387 ) .

2 . شيخ مفيد ، همان ، 23 .

3 . ابن بطوطه ، سفرنامه ابن بطوطه ، 1/270 ؛ ابن جبير ، سفرنامه ابن جبير ، 259 .

83

جبرئيل است . ^{( 1 )} ( تصوير شماره 18 )

8 ـ 2 ـ 1 ـ سفينه نوح : در داخل صحن مسجد مكاني است كه به سفينه يا كشتي نوح معروف است . برخي روايات گفته اند كشتي در اين نقطه به خشكي نشسته است اين مكان حالت سردابي را دارد كه با پله هايي به پايين آن راه است . صحني به شكل حوض هشت ضلعي در آن است و هريك از ضلع هاي آن ايواني دارد و به دو سرداب سرپوشيده منتهي مي شود . در قسمت پشت شبستان نيز اتاقي وجود دارد كه گويند منزل نوح پيامبر بوده است . ^{( 2 )}

9 ـ 2 ـ 1 ـ دكة القضاء : اين سكو به صورت مربع است و در شمال شرقي مسجد قرار دارد . اين جا محل حضور امام علي ( عليه السلام ) براي قضاوت بين مردم بود و آن حضرت ، در مواردي خاص ، روي آن مي نشستند و به قضاوت مي پرداختند . ( تصوير شماره 19 )

10 ـ 2 ـ 1 ـ بيت الطشت : محل وقوع يكي از كرامت هاي اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام ) است . بيت الطشت سردابي دارد كه با دو پلكان به پايين آن راه است . برخي از اهل رياضت در آن سرداب به سرمي بردند . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 20 )

11 ـ 2 ـ 1 ـ مقام حضرت آدم : نماز خواندن در كنار اين مقام استحباب دارد . ^{( 4 )}

ظاهراً به نظر مي رسد اين مقام ها در جاي ستون هاي مسجد واقع شده اند . در كنار هرمقام ، آداب و اعمال آن را با خط مرحوم ميرزا عبدالعلي نواب يزدي روي آن حجاري كرده اند . از تاريخچه بناي اين مقام ها اطلاعي در دست نيست و بسياري از آن ها را سيد بحرالعلوم تعمير و بازسازي كرده است . ^{( 5 )} ( تصوير شماره 21 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان جا .

2 . ابن بطوطه ، همان جا ؛ ابن جبير ، همان ، 260 .

3 . اديب الملك ، سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 170 .

4 . پيشين ، همان جا .

5 . ناصرالدين شاه ، سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات ، 127 ـ 132 .

84

نقشه مسجد كوفه و آثار آن

85

5 ـ مقابر ياران اهل بيت

1 ـ 5 ـ مسلم بن عقيل

قبر مسلم بن عقيل ، نماينده و سفير امام حسين ( عليه السلام ) به كوفه ، سمت شرق مسجد كوفه ، كنار دار الاماره و متصل به ديوار مسجد كوفه قرار دارد . ^{( 1 )} نخستين كسي كه برفراز قبر او بنايي به پا كرد مختار بن ابي عبيدة ثقفي بود . در زمان آل بويه ، عضد الدوله نيز آن را در 368 ق توسعه داد . سلطان اويس جلايري در 767 ق و پادشاهان صفوي در 1055ق و پادشاهان قاجار در 1232 ق تعميراتي در آن آستان انجام دادند . از ديگر كساني كه اين مزار را بازسازي كردند بايد از شيخ محمد حسين معروف به صاحب جواهر ياد كرد كه در 1263 ق با مبالغي كه سلطان لكهنو از هند براي اين كار اختصاص داد به تعمير گسترده آن پرداخت . او ضريحي از نقره و گنبدي از طلا برفراز قبر مسلم نصب كرد . ^{( 2 )} در نزديكي آن ، قبرهاي عاتكه و سكينه ، دختران امام حسين ( عليه السلام ) ، قرار دارد . ^{( 3 )} در سال هاي اخير به همت آيت الله حكيم و جمعي از نيكوكاران بناي جديدي شامل حرم و رواق و ساخته شد و گنبد آن نيز توسط حاج رشاد مرزه طلاكاري گشت . ^{( 4 )} ( تصوير شماره 22 )

2 ـ 5 ـ هاني بن عروه

هاني بن عروه از ياران امام علي ( عليه السلام ) است كه در جنگ هاي عصر آن امام حضور داشت و از پناه دهندگان مسلم بن عقيل بود در سال شصت هجري به همراه مسلم به دست عبيدالله بن زياد به شهادت رسيد . قبر اين يار فداكار حسين ( عليه السلام ) در داخل حرم مسلم ابن عقيل قرار دارد كه هر دو داراي يك صحن و تاريخ بناي مشترك هستند . ضريح قبر هاني از نقره است كه شيعيان هند براي آن ساخته اند . گنبد بزرگي نيز با كاشي هاي آبي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن بطوطه ، سفرنامه ابن بطوطه ، 1/270 ؛ طبري ، تاريخ الطبري ، 4/216 .

2 . ابن جبير ، سفرنامه ابن جبير ، 260 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/110 ـ 111 .

3 . عبد الرزاق كمونه حسيني ، آرامگاه هاي خاندان پاك پيامبر و بزرگان صحابه و تابعين ، 242 ؛ حجت بلاغي ، تاريخ نجف و حيره ، 144 .

4 . دايرة المعارف تشيع ، 1/110 ـ 111 .

86

برفراز آن قرار دارد . داخل حرم او آينه كاري است . ^{( 1 )} ( تصوير شماره 23 )

4 ـ 5 ـ مختار بن ابي عبيدة ثقفي

در سمت قبله ، متصل به مسجد ، بقعه و مزار مختار بن ابي عبيدة ثقفي است كه موفق شد انتقام خون شهيدان كربلا را از سپاه عبيدالله بن زياد بگيرد و كوفه را براي مدتي تحت تصرف خود در آورد . ^{( 2 )}

آستان مختار در حرم مسلم بن عقيل واقع شده و هر دو بناي مشتركي دارند . ضريحي از چوب روي قبر اين بزرگوار نصب شده و پنجره اي در زاويه شرقي به ديوار مسجد كوفه ( سمت جنوب ) باز مي شود . قطعه سنگي از قرن دوم هجري به خط كوفي دارد كه روي آن نوشته اند : « هذا قبر مختار بن ابي عبيدة الثقفي الآخذ بثارات الحسين » . ( تصوير شماره 24 )

ابن بطوطه جهان گرد معروف قرن هشتم هجري گويد : « در سمت غرب قبرستان كوفه ، در نزديكي قبر مختار ، در مكاني چيزي به رنگ سياه تند در زمينه سفيدي توجه مرا جلب كرد كه مردم مي گفتند اين جا قبر ابن ملجم ملعون است و مردم كوفه همه ساله هيزم فراوان به آن جا مي برند و هفت روز آتش بر گور او مي افروزند » . ^{( 3 )}

فضليت مسجد كوفه

براي مسجد كوفه فضيلت هاي فراواني نقل شده است :

از امام باقر ( عليه السلام ) روايت است : « اگر مردم مي دانستند در مسجد كوفه چيست ، هر آينه زاد و توشه سفر از مكان دور برمي داشتند . به درستي كه نماز واجب در آن برابر بايك حج و نماز نافله برابر با يك عمره است » . ^{( 4 )}

هم چنين امام صادق ( عليه السلام ) فرموده اند : « هيچ بنده صالح و پيامبري نيست مگر آن كه در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دايرة المعارف تشيع ، 1/112 .

2 . كمونه حسيني ، همان ، 251 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 1/110 .

3 . ابن بطوطه ، همان ، 1/271 .

4 . شيخ مفيد ، المزار ، 20 .

87

مسجد كوفه نماز نگزارده باشد . . . قبله اين مسجد باغي از باغ هاي بهشت است ، نماز خواندن در آن برابر با هزار نماز و نافله در آن برابر با پانصد نماز ، نشستن در آن بدون تلاوت قرآن و ذكر نيز عبادت است » . ^{( 1 )}

از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده است : « مسجد كوفه مسجد پربركتي است كه خداوند آن را براي اهلش برگزيده است » . ^{( 2 )}

از امام صادق ( عليه السلام ) نقل است : « نماز در چهار مكان مي تواند تمام خوانده شود : 1 ـ مسجد الحرام 2 ـ مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) 3 ـ حرم امام حسين ( عليه السلام ) 4 ـ مسجد كوفه » . ^{( 3 )}

نيز از ايشان نقل شده است : « در روز قيامت از اين مسجد هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت مي روند » . ^{( 4 )}

2 ـ ساير مسجدهاي مشهور كوفه

شهر كوفه چند مسجد دارد كه هر يك اهميت خاصي دارند . در اين جا مهم ترين مسجدهاي اين شهر به اختصار توصيف مي شود .

1 ـ 2 مسجد سهله ^{( 5 )}

يكي از مسجدهاي مهم و با فضيلت كوفه مسجد سهله يا سهيل است . اين مسجد منزل گاه و عبادت گاه بسياري از پيامبران از جمله حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) ، ادريس ( عليه السلام ) ، خضر ( عليه السلام ) ، و جايگاه برخي از امامان شيعه از جمله مقام امام صادق  ( عليه السلام ) ، امام سجاد ( عليه السلام ) بوده است و براساس روايت امام صادق ( عليه السلام ) ، حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) پس از ظهور در آن جا ساكن خواهد شد » . ^{( 6 )} ( تصوير شماره 1/24 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ مفيد ، همان ، 22 .

2 . مجلسي ، همان ، 100/394 .

3 . شيخ مفيد ، همان ، 120 .

4 . ياقوت حموي ، همان ، 4/492 .

5 . سهله به معناي زمين هموار است .

6 . شيخ مفيد ، همان ، 25 ؛ ابن قولويه ، همان ، 29 .

88

از امام حسين ( عليه السلام ) نقل شده است : « مسجد سهيل خانه ابراهيم ( عليه السلام ) بوده كه از آن به سوي عمالقه رفته است و آن جا خانه ادريس ، صخره خضراء است و در آن مسجد در صور دميده مي شود و از اطراف آن هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت مي روند » . ^{( 1 )}

مسجد سهله در ده كيلومتري شرق مرقد مطهر امام علي ( عليه السلام ) واقع شده و فاصله آن تا مسجد كوفه حدود دو كيلومتر است . صحن مسجد به ابعاد 125 و 140 متر با ديواري مرتفع به طول 22 متر است . سه در و يك مناره نسبتاً بلندي دارد كه در 1378 ق تجديد بنا شده است . از امام صادق ( عليه السلام ) نقل است كه در آن موضع خانه اي است كه ادريس در آن خياطي مي كرد . ^{( 2 )} ابراهيم ( عليه السلام ) از آن جا به سوي عمالقه خارج شده است و در آن مكان صخره اي است كه تصويرهاي پيامبران در آن است و از آن مسجد خاكي برداشته شده كه خداوند انبياء را با آن خلق كرده است . آن جا مقام حضرت خضر است ^{( 3 )} و گرفتار و پريشاني به آن مسجد نمي رود مگر آن كه خداوند براي او گشايشي فراهم آورد . ^{( 4 )} هم چنين از امام باقر ( عليه السلام ) نقل شده است : هيچ پيامبري را خداوند برنيانگيخت مگر آن كه در آن مسجد نماز گزارده است ، در آن جا عدل الهي آشكار مي شود و منازل و جايگاه هاي پيامبران ، اوصياء و صالحين است » . ^{( 5 )}

از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده است كه : « هيچ گرفتاري نيست مگر آن كه دو ركعت نماز در اين مسجد گزارد و خداوند گرفتاري او را برطرف خواهد كرد » . ^{( 6 )}

مسجد سهله را قبيله بني ظفر ساخته اند . آن ها طايفه اي از انصار بودند و امام علي ( عليه السلام ) مسجد بني ظفر را همانند مسجد كوفه دانسته است . ^{( 7 )} ( تصوير شماره 2/24 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان ، 3/290 .

2 . در گوشه جنوب غربي ، سمت قبله ، مقام حضرت ادريس است .

3 . در ضلع جنوبي مقام امام زمان و امام زين العابدين و مقام خضر قرار دارد .

4 . ياقوت حموي ، همان ، 3/290 .

5 . حسيني الجلالي ، مزارات اهل البيت و تاريخهما ، 62 ـ 63 .

6 . حسين الجلالي ، همان جا .

7 . محمد حسين رجبي ، كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامي ، 427 .

89

2 ـ 2 ـ مسجد حنانه

اين مسجد در بين راه نجف و كوفه ، سمت شمال آن ، واقع است . به هنگام حمل سرهاي مبارك شهيدان كربلا به كوفه ، سر مقدس ابا عبدالله را بر زمين اين مسجد گذاشتند . گفته اند در اين هنگام صدايي شبيه به ناله بچه شتري ( حنانه ) كه مادرش را گم كرده باشد بلند شد . برخي نيز گويند قبل از آن كه امام علي ( عليه السلام ) را دفن كنند چند لحظه جنازه شريف را دراين محل برزمين گذاشتند و از زمين ناله و شيوني برخاست . از اين رو بعدها در آن مكان مسجدي ساختند كه آن را حنانه ناميدند . ^{( 1 )} والله اعلم بالصواب . برخي نيز گفته اند اين نام برگرفته از « حنا » ، دير قديمي مسيحيان ، بوده است . ^{( 2 )}

مسجد حنانه ضريح كوچكي دارد و در نزديكي مسجد فوق ، مقبره « الثويه » واقع است كه بسياري از ياران و صحابه امام علي ( عليه السلام ) در آن جا دفن شده اند . ^{( 3 )} امام صادق هم در اين مكان گزارده اند . ( تصوير شماره 5-4/24 )

3 ـ 2 ـ مسجد صعصة بن صوحان

در صد متري مسجد سهله ، مسجدي است كه در آن يكي از صحابه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و يار باوفاي امام علي ( عليه السلام ) و امام حسين ( عليه السلام ) ، صعصعة بن صوحان ، خاك شده است . او در جنگ هاي جمل و صفين در كنار امام علي ( عليه السلام ) حضور داشت و در دوران معاويه وادار شد روي منبر رود و علي ( عليه السلام ) را دشنام دهد اما او علي ( عليه السلام ) را به نيكي ياد كرد و برمعاويه لعنت فرستاد و معاويه نيز او را به بحرين تبعيد كرد تا در آن جا وفات يافت . ^{( 4 )} بناي مسجد صعصعه در 1387 ق بازسازي شده و 160 متر مربع مساحت دارد . ( تصوير شماره 6/24 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد زماني ، سرزمين خاطره ها ، 62 .

2 . همان ، 436 .

3 . جعفر خليلي ، آشنايي با عتبات مقدسه ، 66 ـ 67 .

4 . عضد الملك ، همان ، 159 ؛ جلالي الحسيني ، همان ، 64 ـ 65 ؛ در مورد اين شخصيت براي آگاهي بيشتر بنگريد : ابن حجر عسقلاني ، الاصابه في تمييز الصحابه ، 3/200 .

90

4 ـ 2 ـ مسجد زيد بن صوحان

زيد ، برادر صعصعه ، از صحابه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و امام علي ( عليه السلام ) بود . او در جنگ نهاوند حضور يافت و ابتدا يكي از دستانش را قطع كردند . او با همان حال به جنگ ادامه داد تا در ركاب مقتدايش به شهادت رسيد . مسجدي در جنوب مسجد سهله به نام اين صحابه بزرگوار وجود دارد كه خود آن را بنا كرده است . بناي اصلي آن تخريب شده و در 1395ق بناي جديدي به جاي آن ساخته اند . اين مسجد 165 متر مربع مساحت دارد .

5 ـ 2 ـ مسجد حمراء ^{( 1 )}

گويند اين مسجد محل دفن حضرت يونس است و برخي هم گفته اند : « اين جا محلي است كه ماهي ، يونس را از شكم خود بيرون انداخت » . ^{( 2 )} در اين خصوص از امام علي  ( عليه السلام ) روايتي نقل است كه فرموده اند : « مسجد حمراء در جاي بستاني است كه قبر برادرم يونس بن متي در آن جا است » . ^{( 3 )} امير المؤمنين ( عليه السلام ) در اين مكان نمازگزارده اند .

6 ـ 2 ـ مسجد جُعفي :

اين مسجد ، بر حسب روايتي ، شاهد عبادت و نماز امام علي ( عليه السلام ) بوده است . ^{( 4 )} منظور از جعفي قبيله جعفي است كه جابر بن يزيد جعفي ، از راويان و اصحاب امام باقر ، از ميان آن قبيله برخاسته است .

7 ـ 2 ـ مسجد بني كاهل :

به مسجد امير المؤمنين نيز معروف است و امام علي ( عليه السلام ) و امام صادق ( عليه السلام ) در اين مسجد نماز گزارده اند . ^{( 5 )} امروزه از آن جز پايه و بخشي از مأذنه چيزي باقي نمانده است . بني كاهل بن اسد بن خزيمه تيره اي از بني اسد هستند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حمراء به معناي سرخ گون است . در صدر اسلام به موالي و ايرانيان ، حمراء مي گفتند ، آنان عمدتاً در سپاه مختار به عنوان نيروي داوطلب او حضور يافته بودند .

2 . عضدالملك ، همان جا .

3 . محمد حسين رجبي ، همان ، 431 ، به نقل از فضل الكوفه ومساجدها ، 31 .

4 . همان ، 433 .

5 . همان جا .

91

در كوفه مسجدهاي ملعونه اي هم بود كه امروز اثري از آن ها نيست از جمله مسجد ثقيف ، متعلق به مغيرة بن شعبه از ياران معاويه و راويان حديث هاي جعلي ؛ مسجد اشعث ، متعلق به اشعث بن قيس كندي ، از ياران سياسي و فرصت طلب امام علي ( عليه السلام ) ، كه پنهاني با معاويه ارتباط داشت . وي كارنامه مطلوبي از خود در حمايت از امام علي ( عليه السلام ) برجا نگذاشت ؛ مسجد شبث بن ربعي كه از ياران عبيد الله بن زياد و جزو خوارج بود و در حادثه كربلا نيز حضور داشت . ^{( 1 )}

3 ـ خانه امام علي ( عليه السلام )

امام علي ( عليه السلام ) هنگام ورود به كوفه و انتخاب آن شهر به عنوان پايتخت ، برخلاف حاكمان و خليفه هاي پيشين ، به دار الخلافه و دار الاماره نرفت بلكه در منزل اُمّ هاني سكونت گزيد . اين خانه امروزه هم چنان پابرجاست و از زندگي ساده و بي آلايش يك خليفه ، كه امپراطوري عظيمي را به دست با كفايت خويش اداره مي كرد ، خبر مي دهد . از خانه تا مسجد بيست متر فاصله است و داخل آن از معماري بسيار ساده اي برخوردار است . چندين اتاق در داخل آن براي هريك از فرزندان امام علي ( عليه السلام ) ؛ حسنين ، زينب ، ام كلثوم و نيز همسر امام ، ام البنين ، ساخته شده است . محل غسل آن حضرت ، محل جلوس امام حسن و امام حسين و چاه آب داخل منزل ، را امروزه زائران و شيعيان آن امام همام زيارت مي كنند . ( تصوير شماره 7/24 )

4 ـ دار الاماره

به هنگام ايجاد شهر كوفه ، علاوه برمسجد ، قصري براي حاكم شهر ساختند . سعد بن ابي وقاص ، نخستين حاكم كوفه ، در 17 ق ، قصري در كنار مسجد احداث كرد كه قطر برج هاي آن 5/3 متر بود . از آن پس حاكمان كوفه در اين قصر ساكن شدند ، به جز امام علي ( عليه السلام ) كه در قصر و دار الاماره حضور نيافت و در مسجد و منزل خويش به اداره سرزمين هاي خلافت اسلامي پرداخت . امروزه پايه هاي مخروبه دار الاماره در نزديكي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان جا .

92

خانه امام علي ( عليه السلام ) ديده مي شود . بناي دار الاماره به صورت مربع با ضلع هاي 110 × 110 متر و شاهد ماجراهاي فراوان و پند پذير بوده است . ( تصوير شماره 8/24 )

5 ـ مرقد زيد بن علي ( عليه السلام )

زيد بن علي بن الحسين ( عليه السلام ) فرزند چهارمين امام شيعه ( عليه السلام ) است كه در دوران هشام به سال 121 ق قيام كرد و در محله كناسه كوفه بردار كشيده شد و يوسف بن عمرو ثقفي ، حاكم كوفه ، جنازه او را سوزاند و خاكسترش را به باد داد . براي زيد در همان محلي كه جنازه اش را آتش زدند در 15 كيلومتري شمال شهر كوفه آرامگاهي ساخته شد و برفراز آن گنبدي احداث گرديد .

شايان ذكر است در كوفه از نسل امام سجاد ( عليه السلام ) و امام حسن ( عليه السلام ) و امام كاظم فرزندان زيادي خاك شده و هر يك آرامگاهي دارند كه بيان آن موجب طولاني شدن سخن است . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در اين مورد بنگريد كمونه حسيني ، همان ، 244 ـ 250 وي حدود چهل تن از آن ها را با نام مكان دفن شان برشمرده است .