بخش 5

93

فصل سوم : كربلا

95

الف ـ موقعيت جغرافيايي

كربلا از شهرهاي مهم و زيارتي عراق است كه مشتاقان زيادي به عشق زيارت آن ، در سرزمين هاي اسلامي روزگار مي گذرانند و برخي نيز توفيق ديدار آن را مي يابند . بارگاه باشكوه سومين پيشواي شيعيان جهان و نواده گرامي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به اين شهر قداستي آسماني بخشيده است . كربلا قبله گاه عاشقان ثارالله و سرزمين خون و شهادت است .

شهر كربلا بر كناره صحرا ، در جنوب غربي رود خانه فرات و در ميان منطقه اي آبرفتي ، كه به « سواد » مشهوراست ، قرار دارد . در شمال غربي آن شهر تاريخي انبار ، در شرق آن شهر باستاني بابل ، در غرب آن صحراي غربي و در جنوب غربي آن شهر حيره ، پايتخت مناذره ، واقع است . ^{( 1 )} در زمان هاي پيشين ، در نزديكي كربلا آبادي هايي به نام « العين » قرار داشت كه بسيار سرسبز و خرم بود و به همين سبب ، كاروان هاي تجاري راه خود را از آن مسير انتخاب مي كردند . وجود رود فرات در نزديكي اين شهر ، آن را در زمره يكي از حاصل خيزترين و سرسبزترين منطقه هاي بين النهرين قرار داده است . نخلستان هاي فراوان پيرامون آن ، بااين رودخانه آبياري مي شوند . ^{( 2 )} دركنار اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سلمان هادي آل طعمه ، تاريخ مرقد الحسين والعباس ، 17 .

2 . ابن بطوطه ، سفرنامه ابن بطوطه ، ترجمه محمدعلي موحد ، 272 ـ 273 .

96

نخلستان ها ، درختان و باغ هاي ميوه اطراف شهر را تا چندين كيلومتر پوشش مي دهد . مسافت كربلا تا بغداد و نجف 80 و تا تهران 980 كيلومتر است . اين شهر 549/402 نفر جمعيت دارد .

ب ـ كربلا در آينه تاريخ

منطقه كربلاي قديم و اصلي ، هم گام و هم طراز با تمدن بين النهرين و بابل ، از تاريخي كهن برخوردار است و در متون تاريخي از دوران بابل و آشور ( هزاره اول قبل از ميلاد ) ، از آن به « آوري » ياد شده است . اين شهر در روزگار كلداني ها محل سكونت برخي از مسيحي ها بود كه آن را « كور بابل » ، به معناي پرستشگاه خداوند ، مي ناميدند ؛ زيرا در آن جا معبدها و پرستش گاه هاي بزرگي وجود داشت . ^{( 1 )} كربلا در روزگار ساسانيان ، به هنگامي كه حيره مركز حكومت مناذره بود ، اهميت ويژه اي يافت و به تابعيت دولت ايران در آمد . اهميت اين منطقه از آن رو بود كه برسر شاهراه هاي تجاري حيره ، انبار ، شام و حجاز واقع شده بود . در عصر اسلامي ، كربلا به وسيله خالد بن عرفجه ، يكي از فرماندهان سعد بن ابي وقاص ، فتح شد . او در 14 هجري ، پس از فتح كربلا ، آن جا را پايگاه سپاه خود ساخت و لشكريان اسلام در آن شهر و نيز كوفه مستقر شدند . طولي نكشيد كه پايگاه سعد نيز به شهر كوفه منتقل شد . ^{( 2 )}

يكي از دلايلي كه نشان از قدمت اين منطقه در قبل از اسلام مي دهد ، وجود تپه ها و آثار ويرانه هايي از عصر ساساني در چند كيلومتري شمال غربي كربلاي كنوني و نزديك مرقد حر بن يزيد رياحي است كه امروزه به ظهيره يا عرقوب معروف است . آن جا را مكان اصلي و قديم كربلا دانسته اند . ^{( 3 )}

در سال 36 ق ، هنگامي كه امام علي ( عليه السلام ) به سوي صفين حركت مي كرد ، به كربلا رسيد و چون نام آن را دانست فرود آمد ، وضو ساخت و نماز گزارد و مشتي از خاك آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جعفر الخليلي ، موسوعة العتبات المقدسة ، قسم الكربلاء ، 10 .

2 . طبري ( محمد بن جرير ) ، تاريخ الطبري ، ج 4 ، حوادث سال دوازدهم هجري .

3 . جعفر الخليلي . همان ، ص 18 به نقل از سيد عبد الحسين آل طعمه ، بغية النبلاء في تاريخ كربلاء .

97

را برداشت ، بوييد و گفت : « در اين سرزمين واقعه اي سخت رخ خواهد داد ، در اين جا اردو مي زنند و در همين جا خونشان بر زمين ريخته مي شود ، اين جا جاي بار افكندن و اردو زدن است . در اين جا مرداني كشته خواهند شد كه در روز رستاخيز بدون حساب به بهشت در مي آيند » . ^{( 1 )} كربلا در دوره هاي مختلف تاريخي ، از عصر اموي تا عباسي و دوران تهاجم مغولان تا عصر حاضر ، مورد توجه برخي از خليفه ها و اميران قرار داشت . و اين امر ناشي از ارادت و توجه آنان به مرقد مطهر امام حسين ( عليه السلام ) و يارانش بود . آنان همواره براي آباداني و شكوه كربلا تلاش هايي داشتند و در دوره هاي مختلف كه در صفحه هاي بعد يادآور خواهيم شد به بازسازي ، احيا ، تعمير و تزيين آن حرم مطهر پرداختند .

ج ـ وجه تسميه

اين سرزمين را به نام هاي گوناگوني خوانده اند كه اطلاق عام بر خاص است ، از جمله :

1 ـ كربلا

همان گونه كه اشاره شد ، منطقه قديمي كربلا در عصر تمدن بابل ، به كور بابل ^{( 2 )} معروف بود و بعدها به صورت كربلا تغيير نام يافت . برخي نيز آن را واژه اي آرامي يا عبري يا بابلي و برگرفته از « كرب وال » مي دانند كه نام معبد بوده و آن را پرستش گاه و حرم خداوند مي دانستند . ^{( 3 )} عده اي نيز آن را از نام آرامي « كربلاتو » ، ^{( 4 )} به معناي چيزي كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دينوري ، الاخبار الطوال ، 253 .

2 . كور به معناي قريه و كور بابل يعني مجموعه قريه هاي بابل ( جعفر الخليلي ، موسوعة العتبات المقدسة ، قسم الكربلاء ص 10 به نقل از علامه سيد هبة الدين شهرستاني ) . برخي نيز گفته اند : « كور » جايي است كه آهنگر براي دميدن در آهن از شعله هاي آتش بهره مي برد و « بابل » نيز به معناي صحراي گرم است . بنابراين ، معناي كلي آن شعله هاي حرارت صحرا است . ( آل طعمه ، تاريخ مرقد الحسين والعباس ، 20 . )

3 . آل طعمه ، همان جا به نقل از لغة العرب 5/178 .

4 . karbalatu .

98

سر را با آن مي پوشانند ، گرفته اند . برخي نيز آن را از « كربل » به معناي نوعي گياه كه در آن جا فراوان مي رويد و يا از « كربله » به معناي نرمي و سستي خاك در زير پاها ^{( 1 )} و يا از واژه فارسي « كاربالا » يعني كار بلند و والا يا آسماني دانسته اند ^{( 2 )} كه در عصر ساسانيان رايج بود و آن واژه در حقيقت معرب است . هنگام ورود امام حسين ( عليه السلام ) به اين سرزمين ، ايشان نام آن را پرسيد . در ميان نام ها يكي كربلا بود ، فرمود : « ارض كرب و بلا » و خواست از آن خارج شود كه نگذاشتند . ^{( 3 )}

قديمي ترين شعري كه نام كربلا در آن آمده است شعر متعلق به معن بن اوس است كه عصر جاهليت را درك كرده است .

اذا هي حلّت كربلا فلعلعا * * * فجوز العذيب دوناً فالنوابي ^{( 4 )}

2 ـ طف

« طف » به ساحل و كناره هاي رود در سمت خشكي گويند ^{( 5 )} و « طف البصره » به معناي بيابان و سرزمين بصره است . ^{( 6 )} به عبارتي ديگر « طف » در لغت به سرزمين عرب مشرف بر بيابان عراق اطلاق مي شود . ^{( 7 )} در متون تاريخي از كربلا به سرزمين طف ياد شده است كه امام حسين ( عليه السلام ) در آن جا به شهادت رسيد . ^{( 8 )} از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده است كه فرمود : « جبرئيل مرا خبر داده است كه فرزندم حسين پس از من در سرزمين طف كشته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن منظور ، لسان العرب ، 1/86 واژه كربله ؛ ياقوت حموي ، معجم البلدان ، 4/445 ؛ فراهيدي ، كتاب العين 5/421 . امروزه در جنوب شرقي كربلاي كنوني ، منطقه اي به نام « كربله » وجود دارد كه همان منطقه قديمي و تاريخي كربلا بوده است . ( آل طعمه ، همان ، 17 ) .

2 . فراهيدي ، كتاب العين ، 5/433 .

3 . ياقوت حموي ، همان ، 4/445 ؛ دينوري ، همان ، 252 .

4 . جعفر الخليلي ، همان ، 17 به نقل از شيخ آقا بزرگ ، الذريعة الي تصانيف الشيعة .

5 . طف الفرات ، اي شطه ( ابن منظور ، همان ، 9/231 ، فراهيدي ، كتاب العين ، 7/406

6 . ابن خياط ، تاريخ خليفة بن خياط ، 177 .

7 . ياقوت حموي ، همان ، 4/36 .

8 . دينوري ، همان ، 253 ؛ يعقوبي ، تاريخ اليعقوبي ، 2/231 ؛ خليفة بن خياط ، همان جا . ابن طاووس ، اللهوف علي القتلي الطفوف .

99

مي شود ، جبرئيل اين خاك را برايم آورده و به من خبر داده كه محل قتل او در همين خاك خواهد بود » . ^{( 1 )}

3 ـ غاضريه

كربلا را به سبب سكونت طايفه اي به نام بني غاضر ، از قبيله بني اسد ، در نزديكي آن ، غاضريه نيز مي نامند . ^{( 2 )} آن جا آبادي وسيع و پر رونقي بود كه در كنار فرات و در شمال كربلا قرار داشت و به آن متصل بود . ^{( 3 )} در حقيقت به همان مكاني اطلاق مي شد كه تقريباً اكنون حرم ابوالفضل ( عليه السلام ) است . ^{( 4 )} در متون تاريخي از شهادت امام حسين ( عليه السلام ) در راه غاضريه و آب بندي در كرانه فرات ياد شده است . ^{( 5 )} امام صادق ( عليه السلام ) در آداب زيارت امام حسين ( عليه السلام ) مي فرمايد : « هر گاه به سوي حائر آمدي از پل عبور كن و در فرات غسل نما و در غاضريه قدم بگذار » . ^{( 6 )}

4 ـ نينوا

نينوا شهري تاريخي در مقابل موصل از سرزمين بابل است كه كربلاي قديم نيز جزو آن بوده است لذا قدمت آن به عصر تمدن بابل مي رسد . ^{( 7 )} اين شهر پايتخت دولت آشور و اين نام از اسامي آشوري است . ^{( 8 )} در دوره هاي بعد ، اين منطقه به قريه اي تبديل شد كه در نزديكي كربلاي قديم قرار داشت ، ^{( 9 )} به اين سبب گاهي نام نينوا را كربلا و كربلا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محسن الامين ، اعيان الشيعه ، 4/139 .

2 . فراهيدي ، كتاب العين ، 4/265 .

3 . ياقوت حموي ، همان ، 4/183 .

4 . آل طعمه ، تاريخ المرقد الحسين والعباس ، 25 . گفته مي شود امام حسين ( عليه السلام ) هنگام ورود به اين منطقه ، زمين هاي پيرامون بقعه كنوني را از مردم نينوا و غاضريّه به مبلغ 60 هزار درهم خريد و آن را وقف مردم منطقه كرد به شرطي كه زائران او را سه روز اطعام و پذيرايي كنند ( آل طعمه ، همان ، 26 ) .

5 . ابو مخنف لوط بن يحيي ، مقتل الحسين .

6 . جعفر ابن قولويه ، كامل الزياره ، 221 .

7 . جعفر الخليلي ، همان ، 15

8 . يعقوبي ، همان ، 1/81 ، جعفر الخليلي ، همان جا .

9 . ابن منظور ، لسان العرب ، 12/430 ؛ فراهيدي . همان 8/396 .

100

را نينوا ناميده اند و ياقوت حموي نيز كربلا را جزيي از نينوا مي داند . ^{( 1 )} امام حسين ( عليه السلام ) وقتي نام آن را كربلا شنيد ، از نام ديگرش پرسيد . گفتند : نينوا است . همان موقع دستور داد كاروان بار گشايند و رحل اقامت افكنند . ^{( 2 )} امروزه ، تپه هايي باستاني در قريه نينوا از دوران تمدن بابلي خبر مي دهد كه به تپه هاي تاريخي معروف هستند . ^{( 3 )}

5 ـ عَقْر

« عقر » در لغت به شكاف و فاصله ميان دو مكان گفته مي شود . ^{( 4 )} از آن جا كه اين مكان ميان بابل و كربلا ^{( 5 )} و نزديك به بابل بود ، آن را عقر و عقر بابل مي خواندند . امام حسين ( عليه السلام ) هنگام ورود به اين منطقه ، وقتي نام اين سرزمين را پرسيد ، يكي از نام هايي كه گفته شد عقر بود و امام فرمود : « از عقر به خدا پناه مي برم » . ^{( 6 )} در متون تاريخي از اين مكان به نام عقر نيز ياد شده است . ^{( 7 )}

6 ـ نواويس

اين نام ريشه اي مسيحي وسرياني دارد كه به قبرستان مسيحيان ، واقع در شمال غرب كربلاي كنوني گفته مي شد . امروزه ، اين قبرستان كنار درياچه سليمانيه ، در محله اي به نام « براز علي » واقع شده و حسينيه ناميده مي شود . ^{( 8 )} امام حسين ( عليه السلام ) به اين نام اشاره كرده اند : « گويا مي بينم كه گرگان بيابان هاي ميان نواويس و كربلا ، بند بند من را از هم مي گسلند » . ^{( 9 )}

7 ـ حائر

به محل دفن نواده رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در سرزمين كربلا ، حائر يا حائر حسيني گويند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان ، نينوا .

2 . طبري ، همان ، 6/232 .

3 . آل طعمه ، تاريخ مرقد الحسين والعباس ، 22 .

4 . فراهيدي ، همان 1 / 151

5 . شهر جديد كربلا در 50 كيلومتري عَقْر قرار دارد .

6 . ياقوت حموي ، همان ، 4/136 .

7 . ابن منظور ، همان ، 4/591 ؛ طبري ، همان ، 11/54

8 . آل طعمه ، تاريخ مرقد الحسين و العباس ، 25 .

9 . ابن طاووس ، اللهوف علي القتلي الطفوف ، 53 .

101

« حائر » در لغت ، اسم فاعل از حار ـ يحير است و به جايي گفته مي شود كه آب در آن جمع شود و بيرون نرود . ^{( 1 )} به عبارتي ديگر ، به حوض يا مكاني گويند كه آب و مسيل آن از زمين هاي مجاور به سوي آن سرازير شود ، اما آب در آن دور زند و فراگير نشود . اين نام و مخفف آن « حير » در متون تاريخي به كربلا ^{( 2 )} و حائر حسين ، به مكان قبر و محدوده مزار امام حسين ( عليه السلام ) گفته شده است .

وجه تسميه آن چنين است كه وقتي متوكل دستور تخريب بارگاه و مزار امام حسين ( عليه السلام ) و شهيدان كربلا را صادر كرد به آن مكان آب جاري ساخت آب اطراف و دور تا دور قبر را فرا گرفت اما بر روي قبر جاري نشد . اين مكان شامل مركز اصلي حرم امام حسين ( عليه السلام ) و گنبد و ضريح ونيز مدفن شهيدان كربلا است . بر اساس روايتي از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، حائر حسين مكاني بسيار مقدس است و عبادت در آن جا فضيلت فراوان دارد . آن حضرت به ابو سعيد خدري فرمود : « در زير گنبد و قبه او ( امام حسين ( عليه السلام ) ) دعاها و خواسته ها به اجابت مي رسد و تربت و خاك او شفا بخش است . خداوند پيشوايان معصوم را در نسل او قرار داده است » . ^{( 3 )} براي كربلا نام هاي ديگري هم ذكر شده است كه بيان آن ها موجب طولاني شدن سخن است . ^{( 4 )}

جايگاه و فضيلت كربلا و زيارت امام حسين ( عليه السلام )

بر اساس روايت هايي از امام صادق ( عليه السلام ) ، كربلا حرم امن الهي است . آن حضرت مي فرمود : « خداوند كربلا را حرم امن خويش انتخاب كرد و مكان قبر حسين ( عليه السلام ) ، از هنگامي كه در آن دفن شد ، باغي از باغ هاي بهشت گرديد . آن جا همانند مسجد الحرام و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن منظور ، همان ، 4/223 .

2 . فراهيدي ، همان ، 2/170 .

3 . براي اطلاع بيشتر از وجه تسميه حائر و مسائل مربوط به آن بنگريد : عبدالجواد كليد دار ، تاريخ كربلا و حائر الحسين .

4 . بنگريد جعفر خليلي ، موسوعة العتبات المقدسه ، قسم كربلا ، ج8/30 ـ 40 .

102

مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) است و مسافر مي تواند نماز خود را تمام بخواند » . ^{( 1 )}

از امام صادق ( عليه السلام ) روايت شده است كه « وقتي حسين ( عليه السلام ) به شهادت رسيد ، هفتاد هزار فرشته غمگين و غبارآلود بر سر قبرش فرود آمدند . آنان تا روز قيامت بر حسين گريه و نوحه سرايي مي كنند » . ^{( 2 )}

هـ ـ تاريخ ساختمان حرم مطهر

1 ـ بناي بقعه و باز سازي آن از آغاز تا پايان دوره عباسي

پس از شهادت امام حسين ( عليه السلام ) ، طايفه اي از بني اسد پيكر آن امام و يارانش را در همان جايي كه محل شهادت آنان بود به خاك سپردند . برآمدگي هايي از خاك ، كه نشانِ آن قبرهاي مطهر بود ، نخستين بنايي است كه بر فراز آن ستاره هاي درخشان بيابان طف نهاده شد . گفته اند امام حسين ( عليه السلام ) هنگام ورود به طف ، مكان قبر خود و يارانش را به شصت هزار درهم خريد و آن را صدقه قرار داد ، به شرطي كه آنان قبر او را آباد كرده و از زائران او به مدت سه روز پذيرايي كنند . ^{( 3 )} اما نخستين بقعه و آرامگاهي كه بر فراز آن برآمدگي ها ساختند ، به دست مختار بن ابي عبيدة ثقفي ، انتقام گيرنده خون شهيدان كربلا ، بود . مختار پس از آن كه با سپاهيان خود ، به فرماندهي ابراهيم بن مالك اشتر ، سپاه عبيد الله بن زياد را شكست داد و تمامي جنايت كاران آن حادثه را مجازات كرد ، در 65ق بر مزار آن شهيدان حاضر شد و شالوده نخستين بقعه و آرامگاه را بر فراز آن قبرها بنا نهاد و روي آن ها يك ديوار و سقف آجري با روكش گچ گذارد . در كنار آن نيز مسجدي ايجاد كرد كه دو در به سمت مشرق و مغرب داشت . ^{( 4 )} ظاهراً اين بنا به همان صورت تا پايان عصر بني اميه و آغاز عصر بني عباس باقي بود . از امام صادق ( عليه السلام ) در آداب زيارت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد ابن قولويه ، كامل الزيارات ، شيخ مفيد ، المزار ، 64

2 . همان جا .

3 . ابن منظور ، همان ، 13/430 ؛ طريحي ، مجمع البحرين ، 5/462 .

4 . محسن الامين ، اعيان الشيعة ، همان ، 4/502 .

103

قبرامام حسين ( عليه السلام ) روايتي نقل شده است كه فرمود : « چون آهنگ زيارت قبرحسين ( عليه السلام ) را دركربلا داشتي در بيرون بايست و در قبر بنگر سپس به روضه وارد شو و در برابر آرامگاه در بالاسر بايست و آنگاه از دري كه در پايين پاي علي بن الحسين ( عليه السلام ) است بيرون شو و به سوي شهيدان حركت كن سپس به راه خود ادامه ده تا به شهادت گاه ابوالفضل عباس بن علي برسي ، آن جا بر در سرپوشيده بايست و سلام ده » . ^{( 1 )} با توجه به اين سخن امام صادق ( عليه السلام ) ، كه در اين دوران يعني آغاز عصر عباسي در قيد حيات بود ، مي توان گفت كه آن حضرت شخصاً آن بارگاه را ديده و به درهاي حرم اشاره كرده است .

در آغاز عصر عباسي ، به هنگام خلافت سفاح ، كنار مرقد امام حسين ( عليه السلام ) بناي سرپوشيده ديگري ساخته شد . در دوران مهدي عباسي به سال 158 ق ، بناي سرپوشيده قبلي از نو ساخته شد و مادر مهدي براي خادمان قبر سيد الشهداء حقوق ماهانه اي مقرر كرد . ^{( 2 )} اين بناي ساده دگر بار در دوران هارون الرشيد تخريب شد . او موسي بن عيسي ، حاكم كوفه ، را مأمور اين كار كرد تا با نيروهاي خود به كربلا برود و قبه و بناي يادشده را خراب كند . درخت سدري را كه در آن مكان قرار داشت از ريشه قطع سازد و هر گونه اثري را از آن خطه محو كند . ^{( 3 )} مأمون فرزند هارون ، كه از معتزله بود و گرايش هايي به علويان داشت ، در 193 ق بنايي زيبا بر قبر آن حضرت برپا كرد كه تا عصر متوكل هم چنان باقي بود .

متوكل عباسي نخستين خليفه اي است كه با جسارت هر چه تمام تر براي محو آثار شهيدان كربلا تلاش كرد . او در 236 ق قبر امام ، خانه ها و سراهاي پيرامون آن را به كلي ويران كرد . حتي دستور داد تا زمين آن را شخم زنند و بذر بپاشند و بر قبر آب ببندند و مردم را از زيارت آن مقام باز دارند . ^{( 4 )} آب در اطراف قبر مطهر دور زد و از اين رو آن جا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ مفيد ، المزار ، 65 .

2 . طبري ، همان ، 3/752 .

3 . مدرسي ، شهر حسين ، 190 .

4 . طبري ، همان ، 7/365 ، ابن طقطقي ، تاريخ فخري ، ترجمه محمد وحيد گلپايگاني ، ص 327 .

104

به حائرالحسين معروف شد . اين واقعه را شيخ طوسي به نقل از شاهدي عيني توصيف كرده است . او مي گويد : « ديدم زمين و مكان مقبره امام حسين ( عليه السلام ) و شهيدان كربلا را شخم زده اند و در آن نهرها جاري كرده اند ، گاوها بر آن مي راندند و كشاورزان در آن كشت مي كردند و من خود به چشم خويشتن مي ديدم كه چگونه گاوها وقتي براي شخم زدن به مكان قبر مي رسند از چپ و راست آن مي گذرند و هرچه بر آن ها تازيانه مي زنند بر روي قبرها حركت نمي كنند » . ^{( 1 )} اين اقدام ستم كارانه متوكل باعث بروز شورش در جامعه شد و عده اي از درباريان ، به فرماندهي فرزند متوكل ، بر او شوريدند و او را به قتل رساندند . منتصر پس از قتل پدر به خلافت رسيد و به جبران اقدام هاي نادرست پدر پرداخت . او بناي حرم را در 247 ق بازسازي و بناي با عظمتي ، بر فراز قبر مطهر استوار كرد و مسجدو صحن و مناره اي را نيز براي راهنمايي زائران و نشان دادن آن مكان مقدس بنا نمود و مردم را به زيارت شهيدان كربلا تشويق كرد . از ديگر اقدام هاي مهم منتصر ، بزرگداشت علويان و شيعيان بود كه دستور داد تا از تعقيب بني هاشم و خاندان ابوطالب دست بردارند و زيارت قبرهاي آل ابي طالب را مانع نشوند . ^{( 2 )} وي هم چنين فدك را به فرزندان فاطمه ( س ) از اولاد امام حسن ( عليه السلام ) و حسين ( عليه السلام ) برگرداند و تعميراتي هم بر قبر امام علي ( عليه السلام ) در نجف انجام داد . بر خورد مثبت او با علويان و زيارت گاه نجف و كربلا ، عده اي از سادات و نواده هاي امامان معصوم ، به ويژه امام موسي بن جعفر و امام سجاد ( عليه السلام ) را به سوي آن سرزمين ها سرازير كرد كه ابراهيم مجاب فرزند محمد العابد بن موسي ( عليه السلام ) در رأس آنان قرار داشت . ^{( 3 )} اين بنا تا عصر علويان طبرستان باقي بود و در 273 ق سقف آن فروريخت و رو به ويراني نهاد . ده سال بعد ، در 283 ق ، محمد بن زيد علوي ، از نواده هاي امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) ملقب به داعي صغير و از حاكمان شيعي طبرستان ، اين بقعه و بنا را مرمت كرد . ^{( 4 )} اين كار را محمد ورد القطان انجام داد . او قبه با شكوهي بر فراز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ طوسي ، الامالي ، 209 .

2 . مسعودي ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، ترجمه ابوالقاسم پاينده ، 2/541 ، 542 .

3 . بنگريد صفحه هاي بعد ، مزار و مرقد ابراهيم مجاب .

4 . دايرة المعارف تشيع ، 1/75 ؛ ابن جوزي ، المنتظم ، 2/60 .

105

قبر سيد الشهداء ساخت و در مجاورت آن ، دو ساختمان با سقف چوبي بنا كرد تا زائران بتوانند بالاي سر امام به زيارت بپردازند و زيارت در برابر رأس شهيدان آسان شود . ^{( 1 )} وي هم چنين حصار اطراف حرم را تعمير كرد . اين اقدام با دوران حكومت معتضد عباسي مصادف بود . ايامي كه وي با علويان و شيعيان هم چون منتصر روابط خوبي داشت . محمد بن زيد ، به تعمير و بازسازي مرقد امام علي ( عليه السلام ) نيز اقدام كرد و خود به زيارت آن دو بزرگوار رفت و اوقافي براي آنان قرار داد .

در دوران آل بويه ، به ويژه عصر حكومت عضدالدوله ديلمي ، توجه و اهتمام زيادي به مرقد امامان و عتبات عاليات شد . اين پادشاهان شيعي و دوست داران اهل بيت تلاش و فعاليت هاي گسترده اي در توسعه ، بازسازي و تزيين مقبره ها و زيارت گاه هاي امامان و پيشوايان دين در سرزمين هاي مختلف اسلامي ، به ويژه ايران و عراق ، انجام دادند . عضد الدوله در 371 ق بنا و حرم بزرگ و باشكوهي براي سالار شهيدان ساخت و قسمت هاي زيادي از بنا را تجديد كرد . براي نخستين بار ، در هر چهار سمت حرم ، رواق ها و شبستان هايي ساخت و قبه و رواق ها را به زيبايي با هزينه هاي فراوان تزيين كرد . او ضريحي را ، كه از چوب ساج ساخته شده و با عاج تزيين شده بود ، روي قبر آن امام نصب كرد و با پارچه هاي گران قيمت ديباج قبر را پوشاند . ^{( 2 )}

وي هم چنين مساحت حائر حسين را 2400 گام توسعه داد و دور و برِ حرم بازارها ساخت و در اطراف كربلا حصاري محكم و بلند ايجاد كرد ، در آب رساني براي مزرعه هاي ساكنان كربلا تلاشي وافي به عمل آورد و موقوفه هاي زيادي را براي اداره حرم اختصاص داد . دوران عضد الدوله با خلافت طائع ، فرزند مطيع عباسي ، مصادف بود . اقدام هاي عضد الدوله را عمران بن شاهين ، يكي از اميران بطائح ، ^{( 3 )} تداوم بخشيد و مسجد و رواق پشت روضه را بر رواق هاي موجود افزود كه به نام او ، رواق عمران بن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مدرس ، شهرحسين ، 217 .

2 . ابن اثير ، الكامل في التاريخ ، حوادث سال 371 ق .

3 . بطائح مكاني در نزديكي و اسط بود كه عمران بن شاهين از سوي عضد الدوله در آن جا حكم روايي مي كرد .

106

شاهين ، معروف شد ـ ^{( 1 )} اين رواق به سبب دفن ابراهيم مجاب به نام او نيز معروف است ـ مسجدي نيز در جوار اين رواق بنا كرد كه تا عصر صفوي پا برجا بود و درآن هنگام به حرم اضافه شد . تا چندي پيش بخشي از آن برجاي مانده و مخزن فرش هاي حرم بود كه در پشت ايوان معروف به ناصري قرار داشت . ^{( 2 )}

در زمان سلطان الدوله ديلمي ، هنگامي كه حرم مطهر دچار آتش سوزي شد ، وزير شيعي اين پادشاه ، ابو محمد حسن بن فضل معروف به ابن سهلان رامهرمزي ، به تعمير آن اقدام كرد . او در 407 تا 412 ق به بازسازي و نوسازي حرم مطهر ، رواق ها و گنبد آن پرداخت . ^{( 3 )} ابن بطوطه اين بنا را در 727 ق به چشم خود ديده و در سفرنامه اش توصيف كرده است . ^{( 4 )} او هم چنين ديوار و قلعه محكمي براي شهر ساخت تا امنيت مردم را از هجوم دشمن تأمين كند . اين ديوار دروازه هاي آهني سنگيني داشت . ^{( 5 )} اما جريان آتش سوزي حرم در آن سال ، به سبب افتادن دوشمع از شمع هاي حرم برروي فرش ها بود كه آتش به سرعت به پرده ها و رواق ها و گنبد سرايت كرد و تنها ديوارهاي حرم و بخشي از حرم و مسجد عمران بن شاهين از تخريب در امان ماند . ^{( 6 )} در عصر سلاجقه ، به هنگام حكومت سلطان ملك شاه سلجوقي ، به سال 479 ق وزير شيعي او ، مجدالملك براوستاني ، ديوار اطراف حرم يا حائر حسين را بازسازي كرد . او به همراه سلطان ملك شاه به زيارت آن حضرت رفت و آن خدمت را انجام داد . ^{( 7 )} در اين دوران يكي از شورشي ها به نام خفاجه به سال 489 ق كربلا را دست خوش تاخت و تاز قرار داد ، حرم حسيني را غارت كرد و زائران را به قتل رساند . سيف الدوله ، فرمانرواي حلب و مؤسس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . موسوي الزنجاني ، جوله في اماكن المقدسه ، 1405 ، 83 .

2 . سلمان هادي آل طعمه ، تاريخ مرقد الحسين و العباس ، 80 .

3 . ابن جوزي ، المنتظم ، 7/283 .

4 . ابن بطوطه ، سفرنامه ، 270 .

5 . مدرسي ، شهر حسين ، 255 .

6 . ابن اثير ، الكامل في التاريخ ، 9/122 ؛ ابن جوزي ، المنتظم ، 7/283 .

7 . ابن جوزي ، همان ، 8/174 ؛ موسوي الزنجاني ، همان ، 84

107

سلسله حمدانيان ، كه نقش مؤثري در جهاد با بيزانس و مسيحيان در آزاد سازي بيت المقدس ايفا كرد ، شخصاً با سپاهيانش به كربلا آمد و پس از محاصره خفاجه ، او را به قتل رساند و امنيت مردم را برقرار و خسارت و زيان هاي وارده به شهر و حائر حسين را جبران كرد . ^{( 1 )} در دوران خليفه الناصر لدين الله عباسي ، وزير شيعي او مؤيد الدين محمد قمي ، بنايي را كه ابن سهلان ساخته بود تزيين و بخشي از آن را در 620 ق تعمير كرد . او صندوق چوبي بر روي قبر قرار داد و آن را با پارچه هاي زيبا و حرير پوشاند و ديوارهاي حرم و رواق ها را با چوب ساج تزيين كرد . ^{( 2 )}

2 ـ بناي بقعه و بازسازي آن از عصر مغول تا پايان صفويه

با تهاجم هولاكو خان مغول به بغداد ، خلافت عباسي در 656 ق بر افتاد . مغول ها در آن تهاجم ، حرمت مكان ها و شهرهاي مقدس را حفظ كرده و هيچ تعرضي نسبت به آن ها انجام ندادند . بنايي كه ابن سهلان در ابتداي قرن پنجم ساخته بود تا پايان قرن هشتم هم چنان استواري و استحكام خود را حفظ كرد . و حدود سه قرن ، بدون آن كه بازسازي جدّي بر روي آن صورت بگيرد ، هم چنان پا برجا ماند .

حدود يك سده پس از هجوم مغول ها ، در 767 ق ، سلطان اويس مؤسس سلسله جلايريان ، كه از دست نشانده هاي ايلخانان مغول بود ، حرم را تعمير و بازسازي كرد . دوفرزند او به نام هاي سلطان حسين و سلطان احمد نيز در اين بازسازي نقش داشتند . تاريخ اين بنا و تعمير آن در بالاي سر حرم مطهر ، در قسمت جنوب غربي ، محلي كه به نام « نخله مريم » مشهور است ، بر روي ستوني كنار محراب ثبت شده بود . اين تاريخ تا سال 1216 ق محفوظ ماند و در آن سال پس از تهاجم و غارت وهابيان محراب و آثار آن محو شد . ^{( 3 )} در اين بازسازي بناي مسجد و حرم نوسازي شد ، گنبدي نيم دايره اي بر فراز ضريح قرار گرفت كه بر چهار طاق در چهار سمت استوار بود و سمت بيروني هر يك از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اثير ، همان ، 10/177 .

2 . مدرسي ، همان ، 259 .

3 . همان ، 284 ، 285 .

108

اين طاق ها را رواقي تشكيل مي داد . اين گنبد ، به لحاظ شكل هندسي ، زيبا و بسيار ماهرانه ساخته شدو تجلي معماري اسلامي بود . ^{( 1 )} نحوه قرار گرفتن گنبد و رواق ها به گونه اي بود كه گردش زائران به دور ضريح و مزار شهيدان ممكن بود ولي امروزه چنين امكاني براي زيارت مزار آنان نيست .

فرزندان اويس جلايري از آثار خود كتيبه هاي ديگري هم بر جاي گذاشتند از جمله كتيبه اي به پهناي شصت سانتي متر بر روي ديوار حرم ثبت است و حكم « اويس بن . . . » در آن به چشم مي خورد . اين كتيبه بر لايه زيرين ديوار جديد قرار دارد كه براي تقويت ديوار قديمي روي آن ساخته شده است .

سلطان احمد جلايري ، هم چنين ، ايوان روبه روي صحن ، معروف به ايوان طلا ، و مسجد صحن ، واقع در اطراف حرم را ساخت . در آن دوران ، آينه و خاتم كاري ها و كاشي هاي كاشاني با منظره هاي طبيعي اوج معماري اسلامي را در رواق ها و حرم به نمايش گذاشت . كتيبه اي از كاشي با آيه و سوره هاي قرآن كريم ، به خط ثلث ، بر روي ديوار رواق ها جلوه زيبايي به حرم بخشيد . ^{( 2 )} به فرمان سلطان احمد ، دو گل دسته حرم نيز با آجرهاي زرد كاشاني تزيين و تاريخ بنا بر ساقه مناره ها به زبان فارسي و در قالب حروف ابجد ( عدد 793 ) ثبت شد . ^{( 3 )} غازان خان و اولجايتو ، از ايلخانان مسلمان و شيعه مغول ، به زيارت كربلا رفته هديه هاي فراواني به آن بقعه و بارگاه تقديم كردند . ارغون شاه نيز با كندن كانال و مجراهايي آب فرات را به داخل كربلا هدايت كرد تا كار كشاورزي رونق يابد و بناهاي متبركه آن سامان آباداني گيرد . ^{( 4 )} اولجايتو ، كه نام مسلماني اش سلطان محمد خدابنده بود و به شيعه گرايش يافت ، قصد آن داشت تا قبر امام حسين ( عليه السلام ) و امام علي ( عليه السلام ) را از كربلا و نجف به ايران و پايتخت اش سلطانيه منتقل سازد لذا گنبد و مقامي در سلطانيه ، نزديك زنجان ، بر پا كرد و مكاني را براي دفن جنازه هاي انتقالي قرار داد . اما عالمان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان ، 83 ، 84 .

2 . بنگريد بحث مناره در همين فصل .

3 . آل طعمه ، همان ، 85 .

4 . موسوي زنجاني ، همان ، 84 .

109

شيعه او را از اين كار بازداشتند و حرمت نبش قبر را براي او بيان كردند و او از اين تصميم منصرف شد . ابن بطوطه ، كه در اين دوران به شخصه حرم و بقعه مبارك را ديده است ، از قنديل هاي زرين و سيمين بر روي ضريح و پرده هاي حرير بر درهاي آن سخن مي گويد . ^{( 1 )} در 904 ق ، قبل از آغاز حكومت صفويه ، وقف نامه اي به آن تاريخ روي سنگي در داخل ضريح مزار شهيدان قرار داشت كه در سال هاي اخير كشف شده است . در اين سنگ نبشته وقف نامه فردي به نام شيخ امين الدين مبني بر وقف زمين ها و املاك مجاور زمين هاي جعفريات در شمال حرم امام حسين ( عليه السلام ) ثبت شده است . ^{( 2 )}

پادشاهان صفوي ، كه ترويج كننده مذهب تشيع بودند ، در بسياري از سرزمين هاي زير سلطه خويش به تعمير و ساخت بناهاي مربوط به امامان شيعه و امام زاده ها و سادات و تكريم آنان پرداختند . شاه اسماعيل صفوي ، مؤسس سلسله صفوي ، از كساني بود كه در اين راه تلاش زيادي كرد . او در 914 ق به تزيين حرم امام حسين ( عليه السلام ) پرداخت . ^{( 3 )} صندوقي از خاتم بسيار نفيس و گران بها روي قبر مطهر قرار داد و تمامي رواق هاي حرم را با فرش هاي گران بهاي ايراني پوشاند و دوازده چلچراغ شيشه اي و طلايي ، از جنس طلاي خالص ، به حرم تقديم كرد . از جمله كارهاي مهم شاه اسماعيل در تزيين حرم ، طلا و آينه كاري رواق ها و آرايش حرم با سنگ هاي مرمر و رخام در 920 ق بود كه قبل از آن به صورت گچ و آجر بود . ^{( 4 )} او هم چنين دستور داد حاشيه هاي ضريح را طلاكاري كنند .

شاه عباس صفوي از ديگر پادشاهان صفوي است كه در تزيين حرم اقدام هاي شاه اسماعيل را تداوم بخشيد . او ضريح مسي بر قبر مطهر ساخت و آن را با پرده هاي حرير قيمتي پوشاند . گنبد حرم را از قسمت نماي خارجي نوسازي كرد و از داخل نيز با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن بطوطه ، سفرنامه ، 273 .

2 . آل طعمه ، همان ، 86 .

3 . دايرة المعارف تشيع ، 1/75 ـ 77 .

4 . آل طعمه ، همان ، 98 ـ 99 .

110

كاشي هاي زيبا به آن زينت داد . مال فراواني در اختيار متولي و خادمان حرم قرار داد ^{( 1 )} و صندوق زيبايي بر قبر مطهر نصب كرد كه تاكنون باقي است . ^{( 2 )}

شاه صفي نيز ضمن زيارت حرم ، دستور داد مسجد پشت سر را توسعه داده ، رواق شمالي را بنا كردند كه به رواق شاه معروف شد . هم چنين به دستور او ديوار صحن از سمت شمال خراب شد و مساحت آن گسترش يافت . اين كار را وزير شاه صفي به نام قزاق خان بيگلربيگي انجام داد . او در سراسر ديوار شمالي حجره ساخت و مقابل هرحجره ايواني ايجاد كرد كه با كاشي هاي گران بهايي تزيين شده بود . اين ايوان به « صافي صفا » معروف است . ^{( 3 )} شاه سليمان صفوي در 1048 ق به توسعه مسجد پشت سر و صحن از سمت شمال و احداث رواق شمالي پرداخت . راضيه سلطان بيگم دختر شاه سلطان حسين نيز هزينه اي براي تعمير و تزيين ضريح مطهر تقديم كرد . ^{( 4 )}

نادر شاه افشار در 1135 ق بودجه فراواني براي نوسازي حرم امام حسين ( عليه السلام ) اختصاص داد و خودش كربلا را زيارت كرد و فرمان داد بناهاي موجود را تزيين كنند . او هديه هاي گران بهايي به گنجينه حرم هديه كرد . ^{( 5 )} پادشاهان عثماني نيز با وجود داشتن مذهب تسنن به مقبره ها توجه ويژه اي داشتند و چون در آن دوران كربلا و ديگر شهرهاي عراق زير سلطه پادشاهان عثماني بود ، آباداني آن شهر را وجهه همت خود قرار مي دادند ؛ سلطان سليمان قانوني پس از زيارت بقعه امام حسين ( عليه السلام ) به مرمت و سفيد كاري و گچ كاري خارجي گنبد دستور داد . او براي جبران خسارت هاي مردم كربلا و جلوگيري از طغيان رود فرات سدي ساخت كه به سد سليمانيه معروف شد . اين كار به دنبال فعاليت هاي آباداني غازان خان در كربلا صورت گرفت . او دستور داد محصول زمين هاي آبياري شده با اين سد به فقيران كربلا اختصاص يابد . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان 101 ـ 102 .

2 . در اين مورد بنگريد به بحث مربوط به ضريح مطهر در همين فصل .

3 . مدرسي ، همان ، 318 .

4 . غلامحسين مصاحب ، دايرة المعارف فارسي ، 2195 .

5 . شيخ جعفر محبوبه ، ماضي النجف و حاضرها ، 1/221 .

6 . مدرسي ، همان ، 203 ، 202 .

111

بعدها سلطان مراد سوم عثماني نيز علي پاشا ، والي بغداد ، را مأمور نوسازي آستانه كرد .

3 ـ بازسازي حرم و بقعه در عصر قاجار

عمده ترين بازسازي ها و توسعه و تزيين حرم در عصر قاجار صورت گرفت كه اثرهاي آن هم چنان تا عصر حاضر باقي مانده است . نخستين اقدام ، طلا كردن گنبد به دستور آقامحمد خان قاجار در 1211 ق بود . ^{( 1 )} دو سال بعد ، حرم از سمت شمال توسعه يافت و ديوار حائل مسجد شمالي و روضه برداشته شد . اين كار را سيد محمد مهدي شهرستاني انجام داد . در 1216 ق ، حرم دست خوش تجاوز و هجوم وهابيان قرار گرفت و ضريح و رواق آن ويران شد و اشياء نفيس آن به غارت رفت . وهابيان ، به رهبري سعود ، كه از انديشه هاي محمد بن عبد الوهاب مؤسس مذهب وهابيت پيروي مي كردند ، حرم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را در مدينه و بقيع غارت كردند و مزار و بارگاه بقيع و شهيدان اُحد را ويران ساختند . آنان در آن سال با حدود دوازده هزار نيروي نظامي به شهر مقدس كربلا هجوم آوردند و سه هزار نفر از ساكنان و زائران را به قتل رساندند . ^{( 2 )} در 1217 ق حرم از سمت غربي گسترش پيدا كرد و مزار سيد ابراهيم مجاب در داخل رواق و شبستان قرار گرفت . اين كار را سيد علي طباطبايي صاحب رياض انجام داد . اين دو بزرگوار حرم را از شرق و شمال با ادغام مزار شهيدان و مسجد شمالي و اندكي نيز از سمت جنوب وسعت بخشيدند . ^{( 3 )} در اين دوران محمد حسين خان يزدي ، بر اساس كتيبه اي كه از خود به جاي گذاشته ، ظاهراً تعميراتي را در قبر مطهر انجام داده است . در مقابل چهار گوشه قبر شريف اين عبارت ديده مي شود : « وافقه الموفق بتوفيقات الدارين ابن محمد تقي خان اليزدي ، محمد حسين ، سنه 1222 ق » .

در سال هاي 1227 و 1250 ق فتحعلي شاه قاجار به نوسازي بناي فرسوده حرم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اديب الملك ، سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 159 .

2 . غلامحسين مصاحب ، دايرة المعارف فارسي ، 2195 ؛ هم چنين بنگريد : محامي عباس المزاوي ، تاريخ العراق بين احتلالين ، 1935 ، ج6/144 ـ 150 .

3 . مدرسي ، همان ، 481 .

112

پرداخت و پوشش طلاي گنبد آن را بازسازي كرد . او ضريح نقره اي جديد براي قبر مطهر ساخت و داخل ايوان گنبد را طلا كاري كرد و تمامي آن چه را كه وهابيان تخريب كرده بودند ، بازسازي كرد . نماينده او در اين طرح ابراهيم خان شيرازي بود . او هم چنين در 1232 ق ، فرمان داد تا روي ضريح مسي مرقد ، كه شاه عباس ساخته بود ، ضريح نقره اي بسازند و صندوق خاتم روي مرقد را با چوب ساج روكش كنند . اين صندوق را هم آقا محمد خان نصب كرده بود . در اين دوران ، كربلا ديواري محكم با چهار دروازه داشت ؛ 1 ) دروازه بغداد در شمال كربلا 2 ) دروازه خيمه گاه در جنوب 3 ) دروازه نجف اشرف در مشرق 4 ) دروازه حُرّ در مغرب . ^{( 1 )}

در 1285 ق ، ناصرالدين شاه نيز كوشش هايي براي توسعه ، ترميم و تزيين بقعه انجام داد . ^{( 2 )} او خود به زيارت عتبات آمد و شرح كامل اين سفر را در سفرنامه عتبات خود نگاشت . ^{( 3 )} وي صحن را از سمت غربي آن توسعه داد و گنبد و بخشي از پوشش طلاي آن را بازسازي كرد . هم چنين ايوان بزرگي را در سمت قبله احداث كرد كه به نام خود او ، ايوان ناصري ، مشهور شد . اين كار را شيخ عبد الحسين تهراني انجام داد . در همان دوران داخل حرم تعمير و حجره هاي صحن از نو ساخته شد . ^{( 4 )}

در 1296 ق احمد معمار نامي بر ايوان بيروني ديوار رواق غربي ، مقابل پنجره فولاد ، تعميراتي انجام داد و بالاي پنجره كتيبه اي با اين عنوان از خود به جاي گذاشت : « عمل اوستاد احمد المعمار 1296 ق » .

در 1300 ق صحن امام حسين ( عليه السلام ) و نيز كاشي كاري رواق هاي سه گانه شرق ، غرب و شمال توسط عبدالله بن قوام با كمك مالي محمد صادق تاجر شيرازي اصفهاني الاصل انجام شد و كتيبه اي به همين مضمون بر بالاي مقبره شمالي ، يعني مقابل ضريح امام ، با تاريخ 1300 ق به يادگار ماند . از آن زمان تا 1360 ق ، توسعه و بازسازي چنداني در حرم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عضد الملك ، سفرنامه عضد الملك به عتبات ، 161 .

2 . محمد حسن خان اعتماد السلطنه ، تاريخ منتظم ناصري ، 3 ، 315 .

3 . ناصر الدين شاه قاجار ، سفرنامه عتبات ؛ به كوشش علي دهباشي .

4 . سيف الدوله ، سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه ، 232 ؛ مير عبد اللطيف شوشتري ، تحفة العالم ، 308 .

113

صورت نگرفت . ولي بعد از آن تا عصر حاضر ، همواره تلاش ها و اقدام هاي فردي و متفرقه اي براي تزيين ، توسعه و بازسازي حرم انجام شده است از جمله در 1360 ق سيف الدين طاهر ، از متمولان هند ، يكي از مناره ها را كه خراب شده بود از نو ساخت و سپس هر دوي آن را طلا كاري كرد . در 1367 ق ، خانه ها و مدرسه هاي ديني مجاور صحن از جمله جامع يا مدرسه ناصري تخريب شد كه آن را ناصرالدين شاه در 1301 ق ساخته بود و در سمت غربي صحن امام حسين ( عليه السلام ) قرار داشت . از شمال به مدرسه زينبيه و درب ساعت و از جنوب به مدرسه صدراعظم نوري ، معروف به صدر ، متصل بود . اين مسجد و دو مدرسه را عبدالرسول خالصي تخريب كرد . ^{( 1 )} براي اين تعميرات ، كاميون هايي حامل 55 تن سنگ مرمر از يزد از سوي سيد محمدآقا يزدي و مصطفوي و شصت كاميون از طرف جمعي از بازرگانان تهران ارسال شد . اين مرمرها همه در كف حرم مطهر و تمامي ديوارهاي داخل آن تا ارتفاع سه متر كار گذاشته شد و در 1368 ق عمليات روكاري با سنگ مرمر به پايان رسيد . ^{( 2 )} در اين توسعه ، علاوه بر مدرسه ها ، آثار ديگري از جمله جامع رأس الحسين و مقام رأس الحسين ، مدرسه و مسجد سردار حسن خان ، كه محمد حسن خان قاجار پدر آقا محمد خان در 1180 ق ساخته بود ، همه به دستور عبدالرسول خالصي ويران شد . هم چنين تكيه بكتاشيه ، ^{( 3 )} ورودي باب قاضي الحاجات و مأذنه هاي مزار پادشاهان آل بويه تخريب شد . تمامي اين تخريب ها به منظور ايجاد يك فلكه بود كه پشتوانه علمي و تاريخي و آثار فرهنگي را اين گونه دست خوش تخريب قرار داد . ^{( 4 )} در 1370 ق ، مرحوم صبري هلالي به خطاطي آيه هاي قرآن ( سوره دهر ) بر حرم پرداخت . ضلع شرقي حرم در اين سال ساخته شد و ايوان ها و طاق ها نيز با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مدرسي ، همان ، 409 .

2 . همان ، 475 ـ 476 .

3 . تكيه بكتاشيه در دوره سلطه عثماني ها براي صوفيه و فرقه بكتاشيه به عنوان خانقاه ساخته شد . گويند نسب اين سلسله به سلمان فارسي مي رسد . آنان از متصوفه سني هستند ( ناصر الدين شاه ، سفرنامه عتبات ، 115 ) .

4 . مدرسي ، همان ، 477 .

114

كاشي هاي زيبا و نفيس تزيين گرديد . يك سال بعد ، بناي گنبد و پوشش طلاي آن مرمت شد و در 1373 ق ، سقف رواق هاي حرم به طور كامل بازسازي و كاشي هاي معرّقي از اصفهان زينت بخش حرم شد و قسمت بالاي ايوان ناصري طلاكاري شد . ده سال بعد ، هيأت نوسازي حرم ، نماي ديوارهاي بيروني حرم را با سنگ هاي ايتاليايي و ايوان ها را با كاشي تزيين كردند .

در سال 1388 ق ستون هاي سنگي از ايران وارد شد . سقف قديمي ايوان را برداشتند و ستون ها را نصب كردند . اين كار دو سال به طول انجاميد و پس از آن به بناي جديد ايوان طلا پرداختند . در 1394 ق طرح نوسازي و هماهنگ سازي صحن شريف تدوين شد . اين طرح شامل احداث مجدد ايوان ، خراب كردن ضلع غربي صحن و تزيين ديوارها با كاشي بود كه اجراي آن تا 1396 ق طول كشيد . ^{( 1 )} هم اكنون سير مراحل توسعه و بازسازي حرم و بقعه شريف حسيني ابعاد و زاويه هاي حرم را اين گونه روشن ساخته است :

صحن حرم امام حسين ( عليه السلام ) محدوده مستطيلي شكلي را در بر مي گيرد كه ضلع شمال به جنوب آن از سمت بيرون 125 و ضلع شرق به غرب آن 95 متر است . اين محدوده همه بناهاي حرم را در خود جاي داده و در داخل يك صحن به مساحت 385 متر مربع قرار دارد . حرم و بقعه در وسط اين صحن قرار دارد كه با كاشي هاي گران قيمت پوشانده شده است . ارتفاع حرم دوازده متر ، طول دو ضلع شمالي و جنوبي 55 متر و طول ضلع شرقي و غربي آن 445 متر است . حاشيه ديوارهاي حرم از سمت بيرون با آيه هاي قرآن تزيين شده است . طول حرم 40/10 و عرض آن 10/9 متر است . كف داخل آن سنگ مرمر است و ديوارها نيز كاشي كاري شده و به آيه هاي قرآن ؛ سوره هل اتي ، يس و سوره هاي كوچك با خط ثلث سفيد در متن كاشي لاجوردي مزين شده است . اين تزيين ها در سال هاي 1363 تا 1369 ق انجام گرفت كه در صفحه هاي پيشين به آن اشاره شد . ( تصوير شماره 25 و 26 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان ، 90 ـ 92 .

115

و ـ آثار و اماكن حرم مطهر

1 ـ صندوق و ضريح امام حسين ( عليه السلام )

در عصر آل بويه ، عضد الدوله براي نخستين بار در 371ق ضريحي از جنس چوب ساج و تزيين شده با عاج را روي قبر امام حسين ( عليه السلام ) نصب كرد و قبر را با پارچه هاي گران بهاي ديباج پوشاند . ^{( 1 )}

در 620 ق مؤيدالدين محمد قمي ، وزير شيعي الناصر لدين الله عباسي ، صندوقي از چوب بر روي قبر قرار داد و آن را با پارچه هاي گران قيمت پوشاند . ^{( 2 )} شاه اسماعيل صفوي در932 ق صندوق بسيار زيبايي از خاتم بر روي قبر نهاد . پس از آن ، شاه عباس صفوي براي نخستين بار ، ضريحي از مس بر فراز قبر و روي صندوق ياد شده گذاشت و ضريح را با پرده هاي حرير قيمتي پوشاند . ^{( 3 )} در 1153 ق ، گوهرشاد خانم ، دختر سلطان حسين صفوي و همسر نادر شاه ، صندوقي از خاتم بر روي قبر گذارد . گفته اند صندوق كنوني همان صندوقي است كه همسر نادر شاه روي قبر قرار داده بود . ^{( 4 )} برخي نيز گفته اند اين صندوقي است كه شاه طهماسب صفوي در 1123 ق به حرم هديه كرده است . اين صندوق در اثر تهاجم وهابيان در 1216 ق آتش گرفت و بخشي از آن سوخت . در 1225ق به توصيه شيخ جعفرآل كاشف الغطاء و به دستور « خان جان » قاجاري صندوق را با پوششي از نقره ترميم كردند و با پارچه حرير پوشاندند . ^{( 5 )} روي صندوق به اين موضوع چنين اشاره شده است :

« بعد تكسير اعداء الله في سنة 1216 ق قام بتجديده خان القاجار 1225 ق كتبه صالح الكلكاوي » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جعفر الخليلي ، موسوعة العتبات المقدسه ، 8/182 .

2 . مدرسي ، همان ، 259 .

3 . آل طعمه ، همان ، 98 .

4 . مدرسي ، همان ، 260 .

5 . آل طعمه ، همان ، 100 .

116

آقا محمد خان نيز ضريحي از نقره بر فراز قبر نصب كرد ^{( 1 )} و درهاي ورودي را ، كه از رواق به داخل حرم باز مي شد ، با نقره تزيين نمود . ^{( 2 )} پس از چندي ، ناصرالدين شاه ، كه به شخصه به زيارت كربلا مشرف شده بود ، دستورهايي براي تعمير و بازسازي حرم صادر كرد ؛ ضريحي از نقره ساخت و آن را روي قبر گذاشت . بدين گونه قبر مطهر داراي دو ضريح بيروني و داخلي شد . نام هديه كننده ضريح بيروني ، يعني ناصرالدين شاه ، بر آن ثبت شده است . روي درِ آن ، پنجره نقره اي كوچكي است و بر بالاي آن اين عبارت ديده مي شود : قال رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) « الحسن و الحسين سيدي شباب اهل الجنه و ابوهما خيرٌ منهما » اين ضريح ، ضريح مسين شاه عباس را در خود جاي داده است . ^{( 3 )} ناصر الدين شاه كه خود داخل آن شده ، ضريح و قبر را چنين توصيف مي كند : « من و ميرزا حسن كليد دار جسارت كرده توي ضريح حضرت رفته از ضريح هم درب كوچك ديگر بود ميرزا حسن باز كرد ، شمعي در دست داشت دور قبر منور با آجر فرش شده بود كه پا روي آجر گذاشته شود . من از طرفي ميرزا حسن از طرفي به زحمت زياد رفتيم . ميرزا حسن متصل شمع را كج مي كرد . من از دست او گرفتم . من به طور عجيبي روي آجرها نشسته بودم جا تنگ بود . سرم به تخته ضريح مي خورد . جاي نشستن تنگ و بسيار مشكل بود . ميرزا حسن تخته روي قبر مطهر را كشيد . دست برده دو سه مشتي تربت صحيح از روي قبر مطهر برداشتم » . ^{( 4 )}

در پايين پاي آن ، ضريح ديگري متصل به ضريح بيروني قرار گرفته كه به علي اكبر ، فرزند دلاور امام حسين ( عليه السلام ) ، تعلق دارد . در 1355 ق ، سيف الدين طاهر ، از داعيان اسماعيلي ، پنجره اي از نقره براي مرقد مطهر ساخت و آن را از هند به كربلا فرستاد كه بر بالاي آن نوشته شده بود :

« ان الداعي الي حب آل محمد الطاهر بن ابي محمد الطاهر سيف الدين نجل سيدنا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ناصر الدين شاه ، همان ، 119 .

2 . سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه ، 231 .

3 . اديب الملك ، سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 160 .

4 . ناصر الدين شاه ، همان ، 120 .

117

محمد برهان الدين من بلاد الهند سنه خمس و خمسين و ثلث مائة بعد الالف 1355 ق » . ^{( 1 )}

در 1360 ق استاد محمد صنيع خاتم شيرازي ، از استادان برجسته خاتم كاري ، صندوق مطهر را تعمير كرد .

در طول تاريخ ، همواره پادشاهان و بزرگان ، چراغ دان هاي گران قيمتي از طلا و نقره به داخل ضريح مبارك هديه مي كردند . يك جفت شمعدان طلاي بسيار بزرگ از سوي سلطان عبدالمجيد خان عثماني به حرم هديه شده است . بعضي از قنديل هاي آويزان شده از جنس طلا و نقره ، از هند و جاهاي ديگر آمده است . ^{( 2 )} امروزه طول ضريح مطهر به پنج پنجره و عرض آن نيز به چهار پنجره تقسيم مي شود . هر قسمت هشتاد سانتي متر عرض دارد . اما بخشي كه مرقد علي اكبر ( عليه السلام ) در آن است ، يعني پايين پاي آن حضرت ، از ضريح تنها يك بخش و از طول دو بخش را در بر مي گيرد . طول ضريح مرقد امام حسين ( عليه السلام ) 5/5 و عرض آن 5/4 متر است و طول آن قسمت كه قبر علي اكبر ( عليه السلام ) را در خود جاي داده 6/2 و عرض آن 4/1 متر است . ارتفاع ضريح به 5/3 متر مي رسد و بر بالاي آن در چهار گوشه ، چهار گويچه شكلي است كه طول هر يك نيم متر و زر اندود است . ^{( 3 )} بر روي ضريح ، ديوارهاي صحن ، حرم و گل دسته ها آثاري از گلوله ديده مي شود كه حاصل تهاجم نيروهاي بعثي به شيعيان متحصن در مرقد در 1370 ش است . اين شيعيان عليه حكومت وقت قيام كرده بودند .

بربالاي سر مبارك آن حضرت ، بيرون ضريح ، سنگ قهوه اي رنگي به نشانه جايگاه دفن سر آن حضرت نصب است . برخي گفته اند شمر ملعون سر مبارك امام ( عليه السلام ) را روي آن جدا كرد . بر اساس روايت هاي موجود ، امام سجاد ( عليه السلام ) سر مبارك امام حسين و برخي از شهيدان را به كربلا بازگرداند و در كنار جسدهاي پاك شان به خاك سپرد . بر اساس روايتي ديگر ، سر مبارك امام در بالاي قبر پدر بزرگوارش امام علي ( عليه السلام ) در نجف دفن شده است . امام صادق ( عليه السلام ) در اين مكان نماز مي گزارد و توصيه مي كرد كه بر سر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان ، 100 .

2 . سيف الدوله ، همان ، 231 ؛ ابن بطوطه ، همان ، 273 .

3 . آل طعمه ، همان 100 ـ 101 .

118

مبارك امام حسين ( عليه السلام ) ، در اين مكان نماز گزارده شود ^{( 1 )} برخي نيز گفته اند سر آن حضرت را به عسقلان مصر بردند و در آن جا دفن كردند . امروزه ، در شهر قاهره در مسجدي به نام مسجد الحسين ( عليه السلام ) ضريحي با عنوان رأس الحسين قرار دارد كه مردم آن شهر پيرامون آن دعا و زيارت مي خوانند و سوم شعبان ، روز تولد امام حسين ( عليه السلام ) ، را ده روز جشن مي گيرند و احترام خاصي به اين مكان مي گذارند .

قبر و ضريح علي اكبر ( عليه السلام )

محل دفن جوان شجاع و دلاور امام حسين ( عليه السلام ) در پايين پاي آن حضرت است . ضريح امام حسين ( عليه السلام ) ، چنان كه شرح آن در صفحه هاي پيشين رفت ، به صورت شش ضلعي است كه دو ضلع پايين آن به علي اكبر و شهيدان بني هاشم تعلق دارد . اين قسمت به ضريح بيروني قبر امام حسين ( عليه السلام ) وصل شده و 6/2 متر طول و 4/1 متر عرض دارد . بنابر اين از عرض يك بخش و از طول دو بخش را در بر مي گيرد و دو ضلع از آن را به خود اختصاص مي دهد . ( تصوير شماره 27 )

2 ـ مزار شهيدان بني هاشم

مزار شهيدان بني هاشم در كنار مزار علي اكبر و پايين پاي مبارك امام حسين ( عليه السلام ) قرار دارد . بر اساس روايات ، بني اسد وقتي شهيدان را به خاك سپردند جنازه هاي شهيدان بني هاشم را ، كه در يك خيمه توسط امام حسين ( عليه السلام ) جمع آوري شده بود ، پايين پاي آن حضرت دفن كردند و سپس چند متر پايين تر از آن ديگر شهيدان كربلا ، غير از بني هاشم ، را به خاك سپردند . ^{( 2 )}

3 ـ قبرهاي ديگر شهيدان كربلا

تمامي شهيدان كربلا ، به جز حضرت ابوالفضل ، حربن يزيد رياحي و حبيب بن مظاهر ، در نزديكي قبر حضرت امام حسين ( عليه السلام ) به خاك سپرده شده اند و قبرهاي آنان در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد زيارت مخصوص امير المؤمنين كه در آن به دفن سر امام حسين ( عليه السلام ) در اين مكان اشاره شده است .

2 . دايرة المعارف تشيع ، 3/363 .

119

سمت جنوب شرقي ضريح امام حسين ( عليه السلام ) ، به فاصله چند متري آن قرار دارد . اكنون اين قبرها ، كه در داخل يك اتاقك دوازده متري و حاوي صندوق خاتم است ، پنجره اي از نقره به طول پنج متر دارد و آرامگاه را مشخص مي كند . بر بالاي اين پنجره ، اسامي حدود 120 تن از شهيدان كربلا ، همراه با زيارت نامه مخصوص بر روي كتيبه اي از كاشي هاي آبي نقش بسته است . قبل از توسعه جديد حرم ، يعني تا 1213 ق ، اين قبرها بقعه اي جداگانه داشت و از حرم امام حسين ( عليه السلام ) مستقل و مجزا بود به گونه اي كه طواف پيرامون آن ميسر بود . سخن ابو حمزه ثمالي اين مطلب را تأييد مي كند : « سپس از حرم مطهر خارج شو و در مقابل قبور شهدا بايست » . ^{( 1 )} كساني كه قبل از توسعه آن را ديده اند توصيف شان به همين گونه است . ^{( 2 )} در 1213 ق ، عمليات توسعه جديد آغاز شد و به دليل زياد بودن زائران و تنگيِ مكان زيارت ، سيد علي طباطبايي و آيت الله شهرستاني براي تأمين رفاه زائران ديوار آن بقعه را برداشتند و راهروي درِ ورودي رواق جنوبي به مزار شهيدان را بستند و در قسمت شمالي آن ، ضريحي از چوب ساج قرار دادند سپس ديوار حائل را برداشتند و آن را به حرم متصل كردند . با اين كار امكان طواف پيرامون مزار شهيدان از بين رفت اما فضاي زيارتي مناسبي ايجاد شد . در 1230 ق از سوي ملا محمد صالح برغاني ضريحي از برنج با كتيبه نقره اي حاوي شعرهاي محتشم كاشاني بر آرامگاه شهيدان نصب شد و صندوقي از خاتم نيز در داخل آن قرار گرفت . در اوايل قرن چهاردهم ، انيس الدوله ، همسر ناصرالدين شاه ، ضريح نقره اي به طول حدود 80/4 در پنج شبكه و ارتفاع 70/1 براي آرامگاه شهيدان تقديم كرد . اين ضريح به جاي ضريح قبلي نصب شد و هم اكنون نيز در همان مكان باقي است . در 1361 ق صندوق خاتم كاري اين آرامگاه به كوشش محمد صنيع خاتم شيرازي تعمير شد و ديوارهاي مجاور ضريح را هنرمندان تواناي ايراني آينه كاري كردند . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 28 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مدرسي ، شهر حسين ، 347 .

2 . همان جا .

3 . دايرة المعارف تشيع ، 1/44 ؛ مدرسي ، همان ، 423 .

120

4 ـ رواق ها و شبستان هاي حرم مطهر

ضريح و روضه امام حسين ( عليه السلام ) از چهار سو به وسيله رواق هايي بسيار زيبا و وسيع احاطه شده است . هر يك از اين رواق ها حدود چهل متر طول و حدود پنج متر عرض دارد و ارتفاع ديواره هاي آن نيز به دوازده متر مي رسد . اين رواق ها ، هر يك ، به نامي خاص معروف اند . باني اوليه برخي از آن ها عضدالدوله ديلمي است كه در دوره هاي بعد ترميم ، بازسازي و تزيين شده است .

1 ـ 4 ـ رواق غربي ( رواق ابراهيم مُجاب )

اين رواق در غرب ضريح قرار دارد و عمران بن شاهين آن را بنا كرده است كه تا مدت ها به نام خود او معروف بود . ^{( 1 )} پس از چندي ، به سبب دفن يكي از فرزندان امام كاظم ( عليه السلام ) ، يعني سيد ابراهيم مُجاب ، به آن نام مشهور شد . در قسمت جنوبي رواق ، دري است كه به طرف صحن باز مي شود و باب ابراهيم مجاب نام دارد و قبر و ضريح ابراهيم مجاب در شمال غربي آن واقع است . دراطراف مرقد او سادات و عالمان زيادي از جمله سيد رضي و شريف و مرتضي و ديگران دفن اند . اين رواق در گذشته در داخل صحن بود ولي با توسعه حرم ، در داخل قرار گرفته است . از اين رواق يك در ديگر نيز به داخل صحن باز مي شود كه به باب حبيب بن مظاهر معروف است .

مرقد ابراهيم مُجاب

ابراهيم مجاب فرزند امام موسي كاظم ( عليه السلام ) و به روايتي فرزند محمد العابد بن موسي بن جعفر ( عليه السلام ) است . پدرش ، محمد العابد ، برادر تني امام رضا ( عليه السلام ) بود . او در 247 ق به زيارت امام حسين ( عليه السلام ) شتافت و نخستين علوي بود كه در كربلا ساكن شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عمران بن شاهين يكي از راهزنان در بطائح بود كه عضد الدوله ديلمي سپاهيانش را به سوي او فرستاد و وي فرار كرد و به حرم امام علي ( عليه السلام ) پناهنده شد ( ابن اثير ، الكامل ، 8/76 ) و نذر كرد كه اگر از دست عضد الدوله رهايي يابد دو رواق براي امام علي ( عليه السلام ) و امام حسين ( عليه السلام ) بسازد . عضد الدوله كه به زيارت امام علي ( عليه السلام ) آمده بود از جرم عمران در گذشت و او را حكومت بطائح داد ؛ او نيز نذر خود را ادا كرد . ( عبدالكريم ابن طاووس ، فرحة الغري ، 67 )

121

او كه از بينايي محروم بود كنار ضريح سيد الشهداء ( عليه السلام ) آمد و با صداي بلند بر ابا عبدالله چنين سلام كرد : « السلام عليك يا جدّاه » . گفته مي شود از درون ضريح صدايي شنيد كه پاسخ او را مي داد : « و عليك السلام يا ولدي » . چون پاسخ سلام خود را از امام حسين ( عليه السلام ) شنيده بود به ابراهيم مجاب معروف شد . ^{( 1 )}

امروزه بر مزار آن بزرگوار صندوقي از چوب ساج و ضريحي از برنز با ابعاد 2×2 متر و به ارتفاع دو متر قرار دارد . ^{( 2 )} ( تصوير شماره 29 )

2 ـ 4 ـ رواق شرقي ( رواق فقيهان )

رواق شرقي يا رواق فقيهان به طول 45 و عرض پنج متر با سنگ هاي مرمر در ديواره ها و كف ، محل نماز و عبادت زائران است و هم چون ديگر رواق ها ، با آينه هايي زيبا تزيين شده است . از اين رواق دري به سوي صحن و دو در به سوي حرم باز مي شود . در دوره اي ، به سبب دفن آقا باقر وحيد بهبهاني ، از فقهاي اصولي در اين جا ، به نام رواق « آقاباقر » معروف بود ^{( 3 )} از آن جا كه فقيهان و دانشمندان در اين رواق دفن اند آن را رواق فقيهان ناميده اند . اين رواق به وسيله دودر به صحن متصل است ؛ يكي از آن ها كنار كفش داري آل طعمه و روبه روي مسجد سيد كاظم رشتي است و ديگري كنار كفش داري آل وهاب قرار دارد كه در آن شاعري به نام سيد عبد الوهاب ( ف 1322 ق ) دفن است و در مقابل اش باب علي اكبر واقع شده كه رواق را به حرم وصل مي كند . معروف ترين فقيهاني كه در آن مكان دفن شده اند ؛ شيخ محمد باقر اصولي ، سيد علي طباطبايي ، صاحب رياض العلماء ، شيخ يوسف آل عصفور ، سيد كاظم رشتي ، سيد احمد بن كاظم رشتي ، آل كمونه و كليد دار هستند .

3 ـ 4 ـ رواق جنوبي ( رواق حبيب بن مظاهر )

اين رواق به سبب وجود مرقد حبيب بن مظاهر ، يار با وفاي امام حسين ( عليه السلام ) در كربلا ، به اين نام مشهور شده است . پايين ديوارها و كف آن با سنگ هاي مرمر سنگ فرش و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محسن الامين ، اعيان الشيعه ، 2/242 . برخي نيز او را ابراهيم ضرير ناميده اند .

2 . آل طعمه ، همان ، 148 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 2/345 .

3 . آل طعمه ، همان ، 147 ـ 148 .

122

بالاي ديوارها از نيمه تا سقف و نيز تمامي سقف آن آينه كاري است و چهل چراغي بزرگ از سقف آن آويزان است . اين رواق روبه روي روضه ، سمت جنوب غربي ضريح ، واقع شده و باب القبله حرم به اين سمت باز مي شود . اين در نقره اي حاصل كار حاجي حسين خان صدر اصفهاني است . ^{( 1 )} ميرزا تقي خان امير كبير در اين رواق دفن شده اند .

قبر و ضريح حبيب بن مظاهر

حبيب بن مظاهر از صحابه و ياران با وفاي امام علي ( عليه السلام ) است . او در دوران حكومت آن حضرت عضو شرطة الخميس ( نيروهاي انتظامي ) و در جنگ هاي جمل ، صفين و نهروان نيز حاضر بود و در رأس قبيله بني اسد ، از قبيله هاي حامي اهل بيت و خاندان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، قرار داشت . حبيب بن مظاهر از كساني است كه براي حمايت از امام حسين ( عليه السلام ) و قيام او در كوفه تلاش كرد و خود نيز به سپاه امام در كربلا پيوست . در حالي كه حدود 75 سال سن داشت و موها و ريش هايش سفيد بود فرماندهي جناح چپ سپاه را بر عهده گرفت و در يك جنگي نابرابر شهيد شد . قبيله بني اسد هنگام دفن شهيدان كربلا حبيب را ، كه از بزرگان آنان بود ، در ده متري قبر امام حسين ( عليه السلام ) به طور مستقل و جداگانه به خاك سپردند . بعدها ، اين مرقد در داخل روضه امام حسين ( عليه السلام ) و در رواق شرقي قرار گرفت . در وسط رواق محاذي مسجد بالا سر بر فراز قبر او ضريحي از نقره ، كه محمد باقر كلكته چي تبريزي در 1362 ق ساخته بود ، به جاي ضريح برنجي اهدايي مادر آقا خان محلاتي نصب شده است . ^{( 2 )} اديب الملك مقام جايگاه دفن او را چنين مي ستايد : « سعادت آن پيرمرد شهيد آن قدر بوده است كه ضريح وي در بقعه قرار يافته و زائران به هنگام ورود به حرم و خروج از آن ، پيرمرد با سعادت را زيارت مي كنند » . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 31 )

4 ـ 4 ـ رواق شمالي ( رواق پادشاهان )

اين رواق را شاه صفي ساخته است و چون پادشاهان قاجار در آن دفن هستند آن را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه ، 231 ـ 230 .

2 . همان ، 149 .

3 . سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 164 .

123

رواق پادشاهان ناميده اند . شاه صفي ، كه به زيارت حرم مطهر آمده بود ، ضمن بخشش هاي فراوان براي خادمان و فقيران شهر دستور داد تا اين رواق را احداث كنند . ^{( 1 )} ايواني نيز بيرون آن ساخت كه به « صافي صفا » معروف شد . قبر مظفرالدين شاه ، محمد علي شاه ، احمد شاه و محمد حسن ميرزا ، از پادشاهان ايران ، در اين رواق قرار دارد كه البته مكان آن دقيقاًمشخص نيست . ^{( 2 )} همه اين رواق ها به وسيله هفت در به داخل صحن باز مي شوند . اين درها عبارت است از : 1ـ باب حبيب بن مظاهر 2 ـ باب القبله 3 ـ باب صاحب الزمان 4 ـ باب علي اكبر 5 ـ باب الكرامه 6 ـ باب ابراهيم مجاب 7 ـ باب رأس الحسين .

مرقد امير كبير ، صدر اعظم عصر ناصر الدين شاه و عماد الدوله ، نوه فتحعلي شاه روبه روي باب الكرامه است .

5 ـ خزانه و گنجينه حرم

در سمت شمال روضه مطهر خزانه حرم واقع شده كه انبوهي از اشياي اهدايي پادشاهان و بزرگان ايران و هند و . . . را در خود دارد . در اين خزانه انواع جواهر ، آثار و ادوات ، قنديل هاي طلايي ، ظرف هاي طلا و نقره ، پارچه هاي زربافت و ابريشمي ، ترمه هاي زيبا ، عتيقه جات و كاشي هاي گران قيمت و قديمي نگه داري مي شود .

در غرب خزانه نيز كتاب خانه حرم قرار دارد كه ميراث گران بهاي فرهنگ و تمدن اسلامي را در خود جاي داده است و قرآن هاي خطي نفيس و كهن در آن نگه داري مي شود . ^{( 3 )} قرآني به خط امام سجاد ( عليه السلام ) و دست خطي از علي ( عليه السلام ) در آن جا بود كه روي قبر گذاشته بودند و ناصرالدين شاه شخصاً آن ها را در داخل ضريح ديده است . ^{( 4 )}

6 ـ گنبد مطهر

برفراز قبر و ضريح حضرت امام حسين ( عليه السلام ) گنبد زيبا و مرتفعي وجود دارد كه از دور جلوه اي خاص به كربلا بخشيده است و عظمت هنري و معنوي آن چشم هر بيننده اي را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مدرسي ، همان ، 318 .

2 . در اين مورد بنگريد به صفحات بعد در همين فصل .

3 . همان ، 127 ـ 126 .

4 . سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات ، 118 .

124

خيره مي كند و دل ها را مجذوب خويش مي سازد . نخستين گنبدي كه بر فراز مرقد امام ساخته شد در زمان منتصر عباسي بود . او پدرش متوكل را به قتل رساند و به ساختن بقعه و بناي حرم پرداخت . اين گنبد ، كه تا 273 ق پا برجاي بود ، رو به ويراني نهاد و در آن سال محمد بن زيد علوي ، از علويان طبرستان ، به صورت باشكوهي آن را بازسازي كرد . ^{( 1 )} چندي بعد ، عضدالدوله ديلمي ، آن را تزيين كرد . اين گنبد در 407 ق در آتش سوخت و بخشي از آن تخريب و توسط ابن سهلان تعمير شد . در دوران حكومت جلايريان ، كه از دست نشانده هاي ايلخانان مغول بودند ، اين گنبد را از نو بر روي چهار طاق و در چهار جهت استوار و به صورت بسيار زيبا و شكل هندسي ماهرانه اي ساختند و روح معماري اسلامي را در آن به نمايش گذاشتند . شاه عباس صفوي آن رااز نماي بيروني بازسازي كرد و به كاشي كاري و نماي داخلي آن پرداخت و با نقش ها و خط هاي زيبا ، به اسامي امامان دوازده گانه شيعه مزين ساخت .

در 941 ق سلطان سليمان قانوني ، از پادشاهان عثماني و سني مذهب ، نماي خارجي گنبد را با گچ مرمت و سفيد كاري كرد . ^{( 2 )} پس از آن آقا محمد خان قاجار در 1211 ق آن را با پوششي از طلا زراندود كرد . ^{( 3 )} حدود بيست سال بعد طلاها دچار آسيب و زنگ زدگي شد . ساكنان كربلا ، با ارسال نامه اي ، از فتحعلي شاه مساعدت خواستند . شيخ جعفر كاشف الغطاء به عنوان نماينده آنان ، با شاه و سران و مردم نيكوكار شهرهاي ايران ارتباط برقرار كرد . سر آخر ، به دستور فتحعلي شاه در 1232ق پوشش گنبد عوض شد و طلاي بهتري در آن به كار رفت . ^{( 4 )} ناصرالدين شاه قاجار در 1273 ق دوباره پوشش طلاي گنبد را بازسازي كرد و كتيبه اي در سمت راست آن با اين عبارت نگاشت :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مدرسي ، همان ، 234 .

2 . جعفر الخليلي ، موسوعة العتبات المقدسه ، 8/160 .

3 . سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 159 . آقا محمد خان كه دچار سكته شده و سلامتي خود را بازيافته بود به عبدالرزاق خان حاكم كاشان دستور داد با تعدادي مهندس و زرگر گنبد امام حسين ( عليه السلام ) را به طور كامل طلا كاري و زر اندود كنند ( مدرسي ، همان ، 345 ) .

4 . مدرسي ، همان ، 403 .

125

« تذهيب القبة الحسينيه علي عهد السلطان ناصر الدين شاه قاجاري ، كتبه محمد حسين الشهير بالمشهدي 1273 ق و جدد بناها و قسم من تذهيبها في سنه 1273 ق » . ^{( 1 )} اين گنبد حدود 37 متر ارتفاع دارد . در بالاي آن ميله اي از طلا نصب شده و بر فراز آن چراغ نوراني قرار دارد . در قسمت ازاره گنبد ، دوازده پنجره نور و هوا را به داخل حرم منتقل مي كند . به گفته عبدالصالح آل طعمه ، توليت حرم ، در اين گنبد 7526 خشت طلا به كار رفته و مجموع سطح طلا كاري شده آن 301 متر مربع است . ^{( 2 )} در طرف ديگر گنبد اين كتيبه به چشم مي خورد : « و قد تشرف بتعمير هذه القبة المباركة الشريفة المنوره بعون الله تعالي السلطان الاعظم و الخاقان الاعدل السلطان بن سلطان ناصر الدين شاه قاجاري خلد الله ملكه » .

قسمت بيروني ساقه گنبد با آيه هايي از سوره منافقون به خط ثلث زينت بخش اين معماري اسلامي است كه به خط شيخ جواد علي است و تاريخ 1371 ق را در خود دارد . در رأس قسمت خارجي آن نيز كتيبه اي حاوي سوره فجر ديده مي شود . ^{( 3 )}

7 ـ مناره ها و مأذنه ها

نخستين مناره مرقد امام حسين ( عليه السلام ) را منتصر عباسي در 247 ق ساخت . او پس از تخريب بارگاه امام حسين ( عليه السلام ) توسط پدرش ، متوكل ، به بازسازي بنا پرداخت و مناره اي براي راهنمايي زائران و به عنوان نشاني براي آن مرقد برپا كرد . در 747 ق به هنگام بازسازي و توسعه حرم سلطان احمد جلايري ، از حاكمان جلايريان و دست نشانده هاي ايلخانان مغول ، دو مناره براي حرم ساخت كه عبارت اند از :

1 ـ 7 ـ منارة العبد

سلطان احمد جلايري در 767 ق به مرجان امين الدين بن عبد الله ، حاكم بغداد ، دستور داد تا ضمن بازسازي حرم دو مناره براي آن بسازند . منارة العبد يكي از آن ها بود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان ، 173 . براي انجام بازسازي و تذهيب گنبد ، ناصرالدين شاه ، شيخ عبدالحسين تهراني را با مال و ثروت فراواني به كربلا اعزام داشت ( مدرسي ، همان ، 306 ) .

2 . همان جا .

3 . همان جا .

126

كه در 793 ق با تلاش اويس جلايري تكميل شد . اين مناره با آجرهاي زرد كاشاني تزيين شد و در ساقه آن به زبان فارسي و با حروف ابجد تاريخ 793 ق ثبت است . ^{( 1 )} قطر اين مناره بيست و ارتفاع آن چهل متر بود كه پس از مناره ملويه متوكل در سامراء نخستين مناره در عراق بود . منارة العبد با زيبايي اعجاب آميز خود زينت بخش گنبد حرم بود ^{( 2 )} كه در زاويه شمال شرقي حرم قرار داشت و در 982 ق توسط شاه طهماسب صفوي بازسازي شد . در 1308 ق در گل دسته آن شكافي ايجاد شد كه دوباره آن را تعمير كردند . اما در 1354 ق اين مناره زيبا و مقاوم به بهانه انحراف و كجي در آن به دستور نخست وزير وقت عراق ، ياسين هاشمي ، تخريب شد . به گفته آل طعمه كه خود و خاندانش از متوليان حرم مطهر بوده اند : « هدف وي از اين كار دست يافتن به درآمدي بود كه از محل موقوفات مرجان امين الدين و از رهگذر اجاره دادن ابنيه و اراضي وقفي به دست مي آمد . در جريان اين تخريب ، به سكه هاي مسي مربوط به دوران جلايري و صفوي دست يافتند كه آن ها را به « دار الآثار القديمه » بغداد سپردند . . . » . ^{( 3 )}

2 ـ 7 ـ مناره جنوبي

در فاصله ده متري جنوب گنبد ، در ديوار قبله و برابر منارة العبد ، مناره ديگري در 786 ق توسط سلطان احمد جلايري ساخته شد . ارتفاع آن به 25 متر و قطر آن به 4 متر مي رسد . وي گل دسته را با كاشي هاي زرد كاشاني آراست . در 1237 ق نصف بالاي آن را همسر محمد شاه ، دختر مصطفي خان ( عموي ناصر الدين شاه ) به طلا آراست ^{( 4 )} و در 1373 ق اين گل دسته به هنر نمايي محمود هادي طلا كاري شد .

3 ـ 7 ـ مناره غربي

اين مناره سمت قبله و در زاويه غربي ديوار آن ساخته شده است . در 1356ق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان ، 85 .

2 . مدرسي ، همان ، 460 ـ 461 .

3 . آل طعمه ، همان ، 86 ـ 87 ؛ عبد الجواد كليد دار ، تاريخ كربلا و حائر الحسين ، 240 .

4 . ناصر الدين شاه ، سفر نامه ناصر الدين شاه به عتبات ، 119 ؛ سيف الدوله ، سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه ، 230 .

127

اندكي كج شد و سلطان سيف الدين طاهر بودجه اي براي تخريب و بازسازي آن اختصاص داد . اما چون شالوده و اساس آن محكم بود آن را از اساس و پايه تخريب نساخت و به مرمت بخشي از آن بسنده كرد . تعداد خشت هاي طلايي دو گل دسته اي كه سلطان احمد جلايري ساخته بود به 8024 مي رسد . ^{( 1 )} اكنون ، تنها اين دو مناره طلايي زينت بخش حرم است . ( تصوير شماره 33 )

8 ـ ايوان هاي حرم مطهر

از زماني كه توسعه صحن حرم در دوره قاجار آغاز شد ، ايوان هايي در چهار ضلع صحن تعبيه گرديد كه راه هاي ورودي به داخل روضه مقدس را تشكيل مي دهند . علاوه بر ايوان هاي اصلي و بزرگ ، در اطراف صحن نيز حدود 65 ايوان وجود دارد و داخل آن ها حجره هايي براي اسكان طلبه ها يا دفن پادشاهان ، حاكمان ، عالمان و بزرگان ساخته شده است .

ايوان هاي بزرگ و اصلي عبارت است از :

1 ـ 8 ـ ايوان طلا ( جنوبي )

اين ايوان از ساير ايوان ها بزرگ تر است . طول آن به 36 متر مي رسد و سراسر حرم را از سمت قبله دربر گرفته است . دوازده ستون با ارتفاع متفاوت ، سقف آن را نگه داشته اند . ستون هاي وسط چهار متر و ستون هاي طرفين سه متر ارتفاع دارد . اين ستون ها در دوران گذشته از چوب جنگل هاي هند ساخته شده بود و چون رطوبت و موريانه آن ها را فرسوده ساخت ، يكي از نيكوكاران ايراني به نام محسن قنبر رحيمي در 1389 ق آن ها را به ستون هاي سنگي تبديل كرد . ^{( 2 )} ستون هاي مياني سيزده و ستون هاي جانبي نُه متر ارتفاع و قسمت مياني ايوان حدود ده متر عرض دارد . اين ايوان به وسيله سه باب به داخل روضه راه دارد ^{( 3 )} يك باب در وسط به طول چهار و عرض دو متر و دو باب ، از دو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان ، 179 .

2 . آل طعمه ، همان ، 154 .

3 . اديب الملك ، سفرنامه اديب المك به عتبات ، 159 .

128

طرف ، به عرض 70/1 متر . هر دوي آن ها داراي روكش طلا و مزين به آيه ها و اشعار است كه سردار جان بن سردار خان وقف كرده است . ^{( 1 )} ديوارهاي اين ايوان به دستور يكي از همسران فتحعلي شاه قاجار در 1232 ق با طلاي خالص زر اندود شد ^{( 2 )} و كاشي هاي بسيار زيبا به قسمت هاي فوقاني آن ها افزوده گشت . سقف ايوان نيز با آيه هايي از قرآن كريم به خط سيد صادق آل طعمه مزين است . در زمان هاي قبل شمعدان بزرگي به سقف اين ايوان آويزان بود .

2 ـ 8 ـ ايوان ناصري ( غربي )

اين ايوان در ضلع غربي حرم واقع است و چون ناصر الدين شاه قاجار آن را ساخته بود به نام او معروف شد . اندكي بعد ، سلطان عبد الحميد ثاني ، پادشاه عثماني ، آن را بازسازي كرد و نام آن به « ايوان حميدي » تغيير يافت . ارتفاع آن پانزده ، طول پايه آن هشت و عرض آن پنج متر است . اين ايوان در 1275 ق بنا شده است و سقف ايوان كاشي كاري شده و با شعرهايي مزين است . بر پيشاني آن عبارت « عمل استاد احمد شيرازي 1296 ق » ديده مي شود . ^{( 3 )}

3 ـ 8 ـ ايوان شمالي

درسمت شمال حرم ايوان بزرگي قراردارد كه آن راشاه صفي ساخته است و به همين دليل در ابتدا نام « صافي صفا » داشت . اين ايوان در گذشته هاي دور به « ايوان ليلو » معروف بود . زيرادرويشان درآن جا تكيه داشتند ومراسم عزاداري امام حسين ( عليه السلام ) را برپا مي كردند . در اين ايوان باني آن و چند تن از عالمان و انديشمندان به خاك سپرده شده اند . ^{( 4 )}

9 ـ صحن حرم

گنبد و بارگاه سالار شهيدان هم چون نگيني در ميان انگشتري قرار دارد كه جلوه اي خاص به آن بخشيده است . پيرامون و گرداگرد حرم را صحني وسيع احاطه كرده است . بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مدرسي ، همان ، 403 .

2 . همان جا ، 402 .

3 . آل طعمه ، همان جا .

4 . آل طعمه ، همان جا .

129

اين صحن نام « جامع » و « مشهد » نيز اطلاق مي شود كه از داخل به شكل مستطيل و دو طبقه و از بيرون به شكل بيضوي است . ارتفاع ديوارهاي آن به دوازده متر مي رسد كه تا دومتر آن با سنگ و بقيه با كاشي تزيين شده و كتيبه ها و آيه هاي قرآني زينت بخش آن است . قبل از توسعه جديد حرم ، مدرسه ها و مسجدهايي پيرامون آن قرار داشت كه به داخل صحن راه مي يافتند . اين اماكن در توسعه خيابان هاي مجاور به كلي تخريب شد . ^{( 1 )} بناي بخش شمالي آن توسط شاه طهماسب صفوي ساخته شده است و پيش از آن ، داراي ضلع شرقي ، غربي و جنوبي بود . مساحت صحن 82×158 متر يعني 1500 متر مربع با 65 ايوان و حجره است . ^{( 2 )} اين حجره ها در دوران ناصري و به دستور وي تعمير شد . ^{( 3 )} صحن با هفت در به بيرون راه مي يابد و كف آن در 1375 ق با سنگ هاي سياه معدني فرش شده است . ^{( 4 )} در گذشته تكيه اي با نام « تكيه بكتاشيه » در داخل صحن ، سمت راست باب القبله ، قرار داشت كه عبد المؤمن دده ساخته بود و صوفيان ترك در عصر عثماني در آن گرد هم مي آمدند . اين تكيه در توسعه هاي جديد از بين رفت .

1 ـ 9 ـ صحن صغير ( كوچك )

در جوار صحن اصلي و سمت شرقي آن صحن كوچكي قرار داشت كه به وسيله راهرويي به هم وصل مي شد . اين صحن را صحن صغير مي ناميدند . مساحت آن 48 متر مربع و داخل آن با كاشي هاي زيبا تزيين شده بود . تاريخ بناي آن به دوران عضد الدوله ديلمي ( قرن چهارم هجري ) مي رسيد و چند تن از پادشاهان آل بويه در آن به خاك سپرده شدند . ^{( 5 )} اما اين صحن در تعميرات بعدي از ميان رفت و به صحن اصلي پيوست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان ، 182 به نقل از عبد الجواد كليد دار ، تاريخ كربلا و حائر الحسين ، 242 .

2 . غلامحسين مصاحب ، دايرة المعارف فارسي ، 2195 .

3 . ناصر الدين شاه ، همان ، 115 .

4 . مدرسي ، همان ، 451 .

5 . آل طعمه ، همان ، 182 .

130

10 ـ درهاي صحن

صحن شريف حسيني اكنون داراي ده در است كه زائران به وسيله آن ها به داخل صحن و مرقد مطهر راه مي يابند . اين صحن تا عصر قاجار تنها شش در داشت . ^{( 1 )}

1 ـ 10 ـ باب القبله

باب القبله قديمي ترين درِ صحن و درِ اصلي است كه به ايوان طلا باز مي شود و چون سمت قبله قرار دارد آن را باب القبله ناميده اند . اين دَرب در 1275 ق به دست احمد گواد ساخته شده و كتيبه اي در ضلع غربي آن حاكي از اين تاريخ است . ^{( 2 )} ارتفاع آن حدود پانزده و كف آن هشت متر است و دري از چوب مرغوب ساج به ارتفاع شش و عرض چهار متر بر آن قرار دارد . ساعت بزرگي بر بالاي آن نصب است و پايين آن ، اين عبارت ديده مي شود : « السلام عليك يا ابا عبد الله » . سوره « والشمس » بر قسمت فوقاني دروازه به خط محمد مكاري زينت بخش آن است . ^{( 3 )} اين در را باب الذهب نيز ناميده اند و در دو طرف آن چهارده حجره تحتاني و فوقاني قرار دارد . ^{( 4 )}

2 ـ 10 ـ باب قاضي الحاجات

باب قاضي الحاجات در برابر سوق العرب است و به ياد حضرت مهدي ( عج ) آن را چنين ناميده اند . ارتفاع آن پنج و عرض آن 5/3 متر است . دري به ارتفاع چهار و عرض سه متر بر آن تعبيه شده كه آن را در 1286 ق ساخته اند . ^{( 5 )} اين در با آيه هايي از قرآن مزين است .

3 ـ 10 ـ باب الشهداء

در ميانه ضلع شرقي و راه مرقد حضرت ابوالفضل واقع است و آن را به ياد شهيدان كربلا « باب الشهداء » ناميده اند . ارتفاع آن به چهار و عرض آن به سه متر مي رسد . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اديب الملك ، همان ، 159 .

2 . پيشين ، 186 .

3 . مدرسي ، همان ، 452 .

4 . اديب الملك ، همان ، 159 .

5 . آل طعمه ، همان ، 187 .

6 . همان جا .

131

آيه هايي از قرآن با خط زيبا بر اين در نقش بسته است . در گذشته ، دو درِ صحن صغير و باب الصافي جاي آن قرار داشت .

4 ـ 10 ـ باب الكرامه

باب الكرامه در دورترين نقطه ضلع شمال شرقي صحن و كنار باب الشهدا است و به سبب كرامت امام حسين ( عليه السلام ) باب الكرامه ناميده شده است . چهار متر ارتفاع و سه متر عرض دارد و با آيه هايي از قرآن تزيين شده است . ^{( 1 )}

5 ـ 10 ـ باب السلام

اين دروازه در وسط ضلع شمالي واقع است و چون مردم از آن جا به امام حسين ( عليه السلام ) سلام مي دادند به باب السلام معروف است . چهار متر طول و سه متر عرض دارد و آيه هايي از قرآن بر آن نقش بسته است .

6 ـ 10 ـ باب الرجاء

در ميان باب القبله و باب قاضي الحاجات دري است كه آن را ، به اميد برخورداري از فضل و كرامت الهي ، باب الرجاء مي خوانند . كتيبه اي از بيرون با آيه هايي از قرآن آن را جلا بخشيده است . قوس ايواني كه بر فراز آن است با كاشي هاي زيبا همراه با آيه هاي قرآن به خط ثلث تزيين شده است . ارتفاع دروازه به حدود پنج و عرض آن به 5/3 متر مي رسد . ^{( 2 )}

7 ـ 10 ـ باب السّدرة

اين دروازه به ياد درخت سدري كه نشانگر قبر بود و هارون الرشيد آن را از بيخ بركند ، به « باب السدره » معروف شد . در دورترين نقطه ضلع شمال غربي صحن قرار دارد و ارتفاع آن به چهار و عرض آن به سه متر مي رسد . اين دروازه پيش از آن بر « باب القبله » نصب شده بود و در 1385 ق به اين مكان منتقل شد . ^{( 3 )} بالاي اين در با آيه هايي از قرآن تزيين شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، 188 .

2 . آل طعمه ، همان ، 188 .

3 . آل طعمه ، همان ، 189 .

132

8 ـ 10 ـ باب السلطانيه

در سمت غرب صحن ، دروازه اي به وسيله يكي از پادشاهان عثماني ساخته شد كه آن را « باب السلطانيه » نام نهادند . ^{( 1 )} ارتفاع آن چهار و عرض آن سه متر است و آيه هايي از قرآن زينت بخش آن است . مدرسه حسن خان سردار مقابل اين در قرار دارد .

9 ـ 10 ـ باب رأس الحسين

اين دروازه روبه روي سر مقدس ( بالاسر ) امام حسين ( عليه السلام ) باز مي شود و آن را باب رأس الحسين ( عليه السلام ) خوانده اند . محل آن به وسيله كاشي هاي زيبايي تزيين شده است . ارتفاعش به چهار و عرضش به سه متر مي رسد و ساعت زنگ دار بزرگي نيز بر بالاي آن نصب است . ^{( 2 )} هم چنين در بالاي اين باب آيه هايي از قرآن با تاريخ 1372 ق نگاشته شده است .

10 ـ 10 ـ باب الزينبيه

در جنوب غربي صحن يعني نزديك تل الزينبيه ساخته شده است و به سبب نزديكي به آن مكان به « باب الزينبيه » معروف است . ارتفاع آن چهار و عرض آن سه متر است و با آيه هايي از قرآن مزين شده است . ^{( 3 )}

شايان ذكر است همه اين ده درب اكنون به فلكه اي باز مي شود كه در 1368ق احداث شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان جا .

2 . آل طعمه ، همان ، 190 .

3 . همان جا .

133

11 ـ تل زينبيه

روز عاشورا ، به هنگام نبرد و درگيري ، حضرت زينب بر بالاي تپه اي مشرف بر ميدان نبرد حضور مي يافت و شاهد جان فشاني هاي دلاور مردان و آزادگان و ياران حسين ( عليه السلام ) بود . اين تل ، كه يادآور حضور آن بانوي فداكار است ، در سمت جنوب غربي صحن مطهر واقع شده است و به طور تقريبي پنج متر از كف صحن حرم بالاتر است و حدود 35 متر تا مقتل و قتل گاه فاصله دارد . اين مكان را به صورت اتاقي ساخته اند كه با چند پله به آن راه است و گنبدي از كاشي آبي بر آن استوار است . تل زينبيه در سال هاي اخير بازسازي شده است . ^{( 1 )} ( تصوير شماره 35 )

12 ـ قتلگاه

قسمت پاياني سمت چپ رواق جنوب غربي ، يعني در امتداد آرامگاه حبيب بن مظاهر ، به وسيله دري به سالن باريكي مرتبط است كه در آن يك اتاق نُه متري قرار دارد . در ديوار سمت قبله آن يك پنجره نقره اي تعبيه شده است . اين مكان اندكي گود است و ديوارهاي آن آينه كاري و نقاشي شده است . در همين مكان شريف ، نواده رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) شهيد شده است . از اين جا دري است كه به جاي گودتري راه دارد . گويند آن جا محلي است كه حضرت سيد الشهداء از اسب بر زمين افتاد و چون در زمان هاي پيشين خاك زيادي براي تبرك بر مي داشتند بسيار گود شد . بعدها آن مكان را پر كردند و دري روي آن قرار دادند . ^{( 2 )} ( تصوير شماره 36 )

13 ـ خيمه گاه

در منطقه نبرد ، خيمه ها و چادر هايي براي سكونت خاندان امام حسين ( عليه السلام ) و يارانش بر پا شده بود . مكان استقرار خيمه ها حدود سيصد متر ، يا كمي بيشتر ، با ميدان جنگ فاصله داشت . امروزه ، در جنوب غربي حرم مطهر و 250 متري صحن ، مكاني را به مساحت دو هزار متر مربع ديوار كشي كرده اند و در وسط آن ساختماني شبيه خيمه اي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . زماني ، سرزمين خاطره ها ، 116 .

2 . اديب الملك ، همان ، 164 .

134

نقشه ؟ ؟ ؟

135

بزرگ ساخته اند كه چهارصد متر مربع مساحت دارد . وسط ساختمان ، سمت قبله ، جايگاه امام سجاد ( عليه السلام ) و محل عبادت آن حضرت است . در قسمت ورودي در بزرگي است كه با چند پله به سطح خيمه گاه مي رسد . بعد از در ورودي ، سمت راست و چپ شانزده فرورفتگي قوسي شكل همانند كجاوه در دو طرف با آجر ساخته اند كه نشان از شانزده كجاوه اي است كه خانواده هاي شهيدان كربلا را از آن جا به سوي كوفه بردند . در قسمت پاياني و سمت راست ساختمان ، كه حدود 5/1 متر گودتر است ، غرفه اي حدود بيست متر قرار دارد كه محل عبادت اهل بيت بود . ^{( 1 )} بر سردر و آستان ورودي خيمه گاه شعرهايي از سيد حسين علوي كربلايي روي سنگ مرمر نقش بسته است . ^{( 2 )} در زير خيمه گاه چاهي است كه به چاه حضرت عباس ( عليه السلام ) مشهور است و مردم از آب آن مي نوشند و صورت خود را مي شويند . ^{( 3 )} فاصله خيمه گاه تا تل زينبيه پانصد متر است . برخي مكان اصلي قتل گاه را در نزديكي مستشفي حسين ( بيمارستان امام حسين ( عليه السلام ) ) مي دانند . ^{( 4 )} اين نظر بر اساس شواهد صحيح تر است ، زيرا تا قبل از قرن چهاردهم كساني كه خيمه گاه را ديده اند آن را در جايي كه اكنون بيمارستان امام حسين ( عليه السلام ) است ذكر كرده اند . ^{( 5 )} قبر احمد بن محمد معروف به بن فهد حلي ، از فقيهان بزرگ اماميه در ( 757 ـ 841ق ) در بقعه اي جداگانه در جنوب خيمه گاه قرار دارد . ^{( 6 )} ( تصوير شماره 37 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . زماني ، همان ، 116 ـ 117 .

2 . آل طعمه ، تراث كربلا ، 111 ـ 112 .

3 . اديب الملك ، همان ، 157 .

4 . مدرسي ، همان ، 335 ؛ آل طعمه ، همان ، 88

5 . آل طعمه ، همان جا .

6 . اديب الملك ، همان ، 157 .