بخش 7

159

فصل چهارم : كاظمين ، بغداد ، مدائن

161

1 ـ كاظمين

الف ـ موقعيت جغرافيايي و تاريخي

از ديگر شهرهاي زيارتي و مهم عراق كاظمين است كه در مجاورت شهر بغداد ، سمت غرب رودخانه دجله ، قرار دارد واز لحاظ اداري تابع شهر بغداد است و مناره هاي طلايي آن از داخل شهر بغداد نمايان است . امروزه ، اين شهر به سبب توسعه بغداد به آن وصل شده است . از آن جا كه اين شهر در حدود يك كيلومتري رود دجله واقع است ، آب و هواي نسبتاً معتدلي دارد و ميزان بارندگي آن در سال زياد است . گاهي نيز بادهاي تندي در اين منطقه ميوزد و سيلاب عظيمي راه مي افتد . به دنبال اين تغيير آب و هوايي ، دجله نيز طغيان مي كند و مزرعه هاي اطراف را به كام خود مي كشد و گاهي هم شهر را دچار آسيب جدي و تخريب مي كند . بارها در طول تاريخ ، اين شهر با بادهاي تند ، تگرك و باران هاي سيل آسا و هم چنين زلزله هاي مخرب روبه رو بوده است . ^{( 1 )} گاهي مشهد و مقبره هاي امامان نيز براثر اين حادثه هاي طبيعي آسيب ديده و تخريب مي شد از جمله سال هاي 569 ق ، 573 ق ، 613 ق و 1042 ق ، كه همواره خليفه ها و حكم رانان به بازسازي آن پرداخته اند . ^{( 2 )} سابقه تاريخي كاظمين در جوار بغداد به عصر ساسانيان مي رسد . از آن جا كه بغداد در آن عصر شهري مذهبي و جايگاه خدا يعني « بَغ » بود . در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ميرزا عباس فيض ، تاريخ كاظمين و بغداد ، 97 و 98 ـ 100 .

2 . همان جا .

162

اين زمان ، حاشيه بغداد به « تسوج » معروف بود ^{( 1 )} كه بعدها كاظمين به جاي آن شكل گرفت . در جنگ نهروان به سال 37 ق به دستور امام علي  ( عليه السلام ) شهيدان جنگ را در اين مكان به خاك سپردند كه آن را « مقبرة الشهداء » ناميدند . در عصر عباسي ، به هنگام توسعه و احياي بغداد و انتخاب آن به عنوان پايتخت ، اين قبرستان به « شونيزي » معروف بود و خليفه منصور آن جا را براي دفن بزرگان و خاندان عباسي در نظر گرفت و از آن پس به نام گورستان قريش شهرت يافت . ^{( 2 )}

از زماني كه بغداد به عنوان پايتخت انتخاب شد ، اين منطقه حاصل خيز با آب وهواي مطلوب و باغ هاي پرميوه به عنوان تفريح گاه خليفه هاي عباسي مورد استفاده آنان قرار گرفت . از زمان شهادت امام كاظم ( عليه السلام ) و امام جواد ( عليه السلام ) و دفن آن دو امام در اين منطقه ، خليفه ها و اميران شيعي همواره به آباداني اين شهر و مرقدهاي واقع شده در آن همت گماشتند . اين منطقه از آن پس ، محل سكونت بسياري از شيعيان و دوست داران اهل بيت شد . آل بويه ، از حكم رانان شيعي بغداد ، همواره نسبت به آباد كردن اين شهر و مزارات آن بذل توجه داشتند و بارها شهر و خانه هاي آن را ، كه براثر سيل ، زلزله و نيز جنگ ها و درگيري هاي داخلي و مذهبي دچار ويراني و آتش سوزي شده بود ، مرمت و بازسازي كردند . ^{( 3 )}

منتصر عباسي در اين منطقه بر روي دجله پل بزرگي ساخت كه « جسر جديد » ناميده مي شد و اين امر ارتباط بين دو طرف رودخانه را آسان مي كرد . در اين دوران ، يعني 640 ق ، شهر كاظمين توسعه يافت و بسياري از شيعيان در جوار مرقد مطهر آن دو امام ساكن شدند و خانه ها ، بازارها و دكان ها ساختند و مكان هايي هم براي سكونت زائران برپا كردند . بدين گونه در يك قرن بعدي كاظمين از نظر توسعه و عمران به صورت شهري مستقل درآمد و از بغداد جدا شد . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، 5/163 .

2 . همان جا .

3 . جعفر خليلي ، آشنايي با عتبات مقدسه ، 80 .

4 . فيض ، همان ، 115 ـ 120 .

163

در 651 ق ، در جريان حمله هولاكو به بغداد ، كاظمين نيز از تخريب بي نصيب نماند و رو به ويراني رفت . به ويژه مرقد امامان شيعه آسيب شديد ديد . چندي گذشت تا اين كه علاء الدين جويني ، حكم ران بغداد ، به مرمت و بازسازي شهر و مقبره امامان پرداخت و همه را بازسازي كرد . ^{( 1 )} اندكي از اين بازسازي نگذشته بود كه رود دجله طغيان كرد و به بخش هايي از شهر ، به ويژه حرم امامان شيعه ، آسيب وارد ساخت و در 726 ق ، سلطان ابوسعيد بهادرخان ، از ايلخانان مغول ، به ترميم و بازسازي شهر و حرم هاي مطهر همت گماشت . بعدها براي حفاظت شهر از طغيان دجله و نيز جلوگيري از تهاجمات خارجي پيرامون شهر ديوار كشيدند .

ب ـ تاريخچه حرم كاظمين

به هنگام انتخاب بغداد به عنوان پايتخت در دوره خلافت منصور ، در جوار اين شهر باغ هايي وجود داشت كه به شونيزيه معروف بود . منصور در 145 ق اين باغ را به عنوان مقبره خانوادگي خود انتخاب كرد و آن را « مقابر قريش » ناميد . نخستين كسي كه در اين قبرستان دفن شد جعفر فرزند منصور عباسي بود كه در 150 ق از دنيا رفت . در 179ق ، امام موسي كاظم ( عليه السلام ) براساس دستور هارون ، از مدينه به بغداد آمد و در آن شهر زنداني شد و سپس در 183 ق به دستور خليفه توسط زندان بانش ، سندي بن شاهك ، مسموم شد و به شهادت رسيد . ايشان را در همان مقابر قريش ، مكاني كه خود قبل از آن خريده بود ، به خاك سپردند . ^{( 2 )}

امام كاظم ( عليه السلام ) چهارمين فردي بود كه در اين مقبره دفن مي شد . قبل از ايشان جعفر و سپس عيسي نوفلي در آن مكان به خاك سپرده شده بودند و سومين نفر ، خليفه امين ، فرزند هارون بود كه مادرش ، زبيده خاتون ، برقبر او بقعه اي بنا كرد . با نظر امام جواد ( عليه السلام ) و به دستور مأمون بر روي مرقد امام كاظم ( عليه السلام ) بقعه اي ساختند و از آن پس بيشتر دولت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . موسوي الزنجاني ، جوله في اماكن المقدسه ، 110 .

2 . دايرة المعارف تشيع ، 1/107 .

164

مردان در اين قبرستان خاك شدند و هريك براي خود مقبره و بقعه اي اختصاص دادند . ^{( 1 )}

امام جواد ( عليه السلام ) در 220 ق به دستور معتصم عباسي و توسط ام الفضل ، دختر مأمون و برادر زاده معتصم ، كه عنوان همسري آن حضرت را داشت ، مسموم و شهيد شد . ايشان را نيز در جوار قبر جدشان ، امام موسي بن جعفر ( عليه السلام ) ، دفن كردند . ^{( 2 )}

بر قبر آن دو بزرگوار بقعه و عمارتي بنا كردند و آن را كاظميه ناميدند . از آن پس مقابر قريش نام خود را به كاظميه تغيير داد . در كنار اين بقعه ، مسجدي به نام مسجد باب التبن يا مسجد كاظميه قرار داشت كه شيعيان از داخل اين مسجد قبر آن دو امام را زيارت مي كردند و به همين سبب بقعه امامين به مشهد باب التين نيز معروف شد . آن هنگام براي مرقد آن دو امام گنبد و بنايي با چند حجره ساخته و خادماني را براي اداره آن انتخاب كرده بودند . در جوار اين بقعه باغي بود كه به زبيده خاتون ، همسر هارون الرشيد ، تعلق داشت . اين باغ محل سكونت شيعيان شده بود و آن ها در آن جا وسايل و تسهيلات لازم را براي زائران مرقد فراهم مي كردند . ^{( 3 )}

در سال 336 ق به امر احمد بن بويه ملقب به معز الدوله ، از پادشاهان شيعي آل بويه ، عمارت قبلي آستان خراب شد و از نو بقعه اي با شكوه بنا گرديد و برفراز هر دو قبر ضريحي جداگانه از چوب ساج نصب شد . همچنين برفراز آن مقبره ها ، يك گنبد بزرگ برافراشتند و داخل حرم را تزيين كردند . پس از او ، عضدالدوله ديلمي همانند ساير مزارات امامان شيعه ، تغييرات زيادي در حرم انجام داد و آن را توسعه بخشيد . اين كار را به سال 369 ق انجام داد و ديواري گرداگرد شهر كشيد . بيمارستاني نيز بين كاظمين و بغداد ساخت كه خدمات درماني به زائران اين مزار ارائه كرد . از آن زمان ، كاظمين به عنوان يك شهر در كنار بغداد جايگاهي ويژه يافت . ^{( 4 )}

در 441 ق ، به دنبال درگيري هاي شيعه و سني در محل كرخ بغداد آتش سوزي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فيض ، همان ، 30 .

2 . حسيني الجلالي ، مزارات اهل البيت و تاريخهما ، 114 .

3 . دايرة المعارف تشيع ، 1/107 .

4 . پيشين ، 1/107 ـ 108 ؛ حسيني الجلالي ، همان ، 108 .

165

عظيمي رخ داد كه به مشهد كاظمين سرايت كرد و آسيب زيادي به بقعه مطهر رسانيد . ابوالحرث ارسلان بساسيري با كمك ابونصرفيروز ، فرزند ابي كاليجار ، به بازسازي و مرمت آستان و مناره ها پرداختند و داخل حرم را تزيين و صحن شريف را بازسازي كردند و دو صندوق برمزار دو امام نصب كردند . ^{( 1 )}

در 490 ق ، مجد الملك ابوالفضل براوستاني وزير شيعي بركيارق ، از پادشاهان سلجوقي ، به تعمير و بازسازي حرم پرداخت و بناهاي جديدي به اطراف آن افزود . ^{( 2 )} ديوارهاي آستان را با كاشي تزيين كرد و در شمال آن مسجدي بزرگ ساخت و دو مناره زيبا و يك مكان بزرگ براي استراحت زائران و سكونت آنان احداث كرد .

صحن و حرم شريف براثر طغيان رود دجله در 569 ق دچار آسيب شد و خليفه عباسي ، الناصر لدين الله ، به همت وزير شيعي اش مؤيد الدين محمد قمي در 575 ق تعميراتي در آن انجام داد و حجره هايي در اطراف صحن ساخت . ^{( 3 )} او در اطراف آستان خانه هايي براي زائران و فقيران بناكرد كه به « دار الضيافه » مشهور شد . علاوه برآن حجره هاي اطراف صحن را در 608 ق به مدرسه علوم ديني تبديل كرد . خليفه عباسي در چند سال بعد ، كه دوباره حرم براثر طغيان دجله دچار آسيب شد ، به بازسازي آن پرداخت و خرابي ها را ترميم كرد . ^{( 4 )} در زمان فرزندش ، الظاهر ، نيز حرم مطهر دچار آتش سوزي شد و بسياري از لوازم و نفايس آن در آتش سوخت و حتي به ضريح گنبد و مناره ها خساراتي وارد شد كه خليفه به بازسازي آن پرداخت . ^{( 5 )}

هنگام تهاجم هولاكو خان مغول به بغداد در 656 ق ، شهر كاظمين دست خوش تاراج و حريق شد . اما دو سال بعد وزير وي ، عطاملك جويني ، به هنگام حكومتش بر عراق به بازسازي و جبران خسارت وارده به مشهد كاظمين پرداخت ^{( 6 )} و ديوارهاي آستان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فيض ، همان 89 .

2 . موسوي الزنجاني ، جوله في اماكن المقدسه ، 109 ؛ حسيني الجلالي ، همان ، 115 .

3 . دايرة المعارف تشيع ، همان ، 1/108 .

4 . همان ، 1/108 .

5 . حسيني جلالي ، همان ، 115 ؛ موسوي زنجاني ، همان ، 110 .

6 . مصاحب ، دايرة المعارف فارسي ، 2143 .

166

را با كاشي تزيين كرد . يك سده بعد ، دوباره براثر طغيان دجله ، حرم رو به تخريب و ويراني رفت و سلطان اويس جلايري به ترميم و تعمير آن اقدام كرد . ديوارهاي صحن را با كاشي هاي زيبا تزيين و سپس دو صندوق خاتم كاري بر روي قبرهاي مقدس نصب كرد و به جاي يك گنبد ، كه در عصر آل بويه ساخته شده بود ، دو گنبد برفراز قبرهاي مطهر ساخت . اما بازهم چند سال بعد ، يعني در 776 ق ، دجله طغيان كرد و خرابي هاي زيادي در مشهد كاظمين به بار آورد . ^{( 1 )} اين بارهم سلطان اويس با تلاش وزيرش به رفع ويراني ها پرداخت و قسمت هاي تخريب شده را مرمت كرد . كاروان سرايي هم براي سكونت زائران ساخت . ^{( 2 )}

عمده ترين بازسازي ها و تعميرات آستان كاظمين در دوران صفويه انجام شد . شاه اسماعيل صفوي ، در 926 ق ، تمامي بناهاي حرم را خراب كرد و بناي زيبا و با شكوهي شامل رواق در چهار سو ، صحن ، حرم و دو گنبد جديد كاشي كاري شده ساخت . مسجدي با شكوه و با ستون هاي ضخيم در شمال حرم احداث كرد كه اكنون هم پابرجاست و به نام مسجد صفوي اشتهار دارد . دو صندوق زيبا از خاتم براي قبر دو امام ساخت و داخل حرم را با آويزها و قنديل هاي قيمتي و فرش هاي نفيس آراست . درهاي حرم و رواق ها را نيز با نقره پوشش داد . ^{( 3 )} امروزه ، كتيبه اي از آن اقدام ها بانام شاه اسماعيل هم چنان موجود است . سلطان محمد خدابنده ، برادر وي ، كه در اين سال ها در عراق حكومت مي كرد ، كارهاي او را تكميل كرد . سليمان قانوني پس از تسخير عراق و سلطه عثماني ها بر بغداد ، منبري زيبا از آجر و پوششي از كاشي به مسجد صفوي تقديم كرد . شاه عباس صفوي ، براي نخستين بار ، ضريحي از فولاد برفراز قبرهاي امامان ساخت و حرم و روضه مطهره را تزيين كرد . در 1045 ق ، شاه صفي نيز چهار مناره در گوشه هاي صحن ساخت كه اكنون هم پا برجاست . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . موسوي الزنجاني ، همان ، 111 .

2 . دايرة المعارف تشيع ، 1/110 ؛ فيض ، همان ، 121 .

3 . موسوي الزنجاني ، همان ، 112 .

4 . فيض ، همان ، 122 .

167

در عصر قاجار هم توجه خاصي به مشهد كاظمين شد ، آقا محمد خان قاجار تعميرات و بازسازي هاي عمده اي در حرم انجام داد . او در 1211 ق دو گنبد آستان را ، از پايين تا بالا ، با طلاي ناب پوشانيد . ايوان رواق جنوبي را نيز طلا كاري كرد و كف حرم و صحن را با سنگ هاي مرمر فرش كرد . خانه هايي را در اطراف صحن خريداري كرد و صحن را توسعه داد . ^{( 1 )}

فتحعلي شاه قاجار در 1221 ق ، داخل رواق ها را آينه كاري و كاشي كاري كرد و طلاهاي مناره ها را تجديد كرد . اين كار در 1229 ق به اتمام رسيد . بيست و شش سال بعد ، معتمد الدوله منوچهر خان گرجي ، از دولت مردان عصر قاجار ، ايوان رواق جنوبي ، شرقي و غربي را طلا كاري كرد . در 1282 ق شيخ العراقين ، وكيل امير كبير ، از ثلث ماترك ميراث وي تعميراتي در آستان انجام داد و به بازسازي و تذهيب ايوان ها و آينه كاري حرم و رواق ها و كاشي كاري صحن پرداخت . يك سال بعد ، ناصر الدين شاه ضريحي از نقره بر دو مزار مطهر ساخت و آن را جاي گزين ضريح فولادي عصر صفوي كرد . برخي ديگر از دولت مردان دوره قاجار از جمله فرهاد ميرزا ، فرزند عباس ميرزا ، نيز در بازسازي و توسعه حرم نقش داشتند . ^{( 2 )}

امروزه ، حرم و آستان كاظمين بيش از 14514 متر مربع مساحت دارد . طول آن 123 و عرض آن 115 متر است . حرم به صورت مستطيل ساخته شده و با فضاهاي اطراف در مجموع بيش از 26 هزار متر مربع است . در هر حال ، بخش زيادي از حرم و آستان از بناهاي شاه اسماعيل صفوي است و براساس كتيبه اي سال 926 ق ، تاريخ پايان بنا است . ( تصوير شماره 47 )

1 ـ صندوق و ضريح

در دوران آل بويه ، معزالدوله روي قبرهاي امامين كاظمين صندوقي از چوب ساج نصب كرد و اين صندوق در آتش سوزي سال 441 ق سوخت . ارسلان بساسيري ، از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دايرة المعارف تشيع ، 1/109 .

2 . همان جا ؛ موسوي الزنجاني ، همان ، 113 .

168

حاكمان و اميران شيعي بغداد ، در جريان بازسازي حرم دو صندوق جديد روي قبرها گذارد و در 629 ق ، المستنصر آخرين خليفه عباسي يك صندوق زيبا بر قبر امام جواد نصب كرد . اين دو صندوق تا عصر سلطان اويس جلايري ، يعني 769 ق ، باقي بود و در آن سال به سبب فرسودگي و آسيب ديدگي ، دو صندوق نو و زيبا با خاتم كاري زيبا جاي گزين آن ها شد .

شاه اسماعيل صفوي در قرن دهم هجري ( 926 ق ) دو صندوق بسيار زيبا و خاتم كاري شده بر روي قبر دو امام نصب كرد . صندوق روي قبر امام جواد ( عليه السلام ) ، كه امروزه هم چنان موجود است ، از شاهكارهاي هنري آن عصر است و به لحاظ ريز نقش و پركار بودن آن ، از همه صندوق هاي نصب شده بر قبرهاي عتبات زيباتر و جذاب تر است و شاهكار و زيبايي آن را تنها مي توان با چشم مسلح ديد . قسمت ها و تكه هاي بسيار ريز عاج ، كه يك دهم ميلي متر است ، در داخل چوب هاي صنعتي و آبنوس كار شده و گل هاي منبّت از عاج با شاخه هاي گل نيم ميلي متري از جلوه ها و شاهكارهاي هنر اسلامي و ايراني است كه همه هنرمندان را به حيرت واداشته است . اين صندوق 5/2 متر طول ، 83/1 متر عرض و 5/1 متر ارتفاع دارد و مساحت آن بيش از 182000 سانتي متر مربع است . ^{( 1 )}

صندوق امروزين مزار مطهر امام موسي كاظم ، كه از عصر صفوي هم چنان باقي مانده ، و توسط استاد صنيع خاتم ترميم شده است . از لحاظ هنري و ريزكاري و پرنقشي به پاي صندوق قبر امام جواد ( عليه السلام ) نمي رسد . اين صندوق بيش از 152000 سانتي متر مربع مساحت دارد و از صندوق قبر امام جواد كوچك تر است . كتيبه هايي دارد كه در 1324 ق شمسي كاري شده است . ^{( 2 )} ناصرالدين شاه آن صندوق ها را ديده و اظهار مي دارد كه با نقره تزيين شده است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عماد الدين حسين اصفهاني ، تاريخ جغرافيايي كربلاي معلي و اماكن متبركه و عتبات عاليات ، 118 ـ 120 .

2 . همان ، 121 .

3 . ناصرالدين شاه ، سفرنامه ناصرالدين شاه به عتبات ، 97 .

169

اما براي نخستين بار ، معز الدوله ديلمي ، در 336 ق ضريحي از چوب ساج برفراز دو قبر نصب كرد ^{( 1 )} و در عصر شاه عباس ، اين ضريح جاي خود را به يك ضريح فولادي داد . ^{( 2 )}

در 1283 ق ناصر الدين شاه ضريحي از نقره براي قبر دو امام ساخت و روي ضريح فولادي نصب كرد . ^{( 3 )} حدود يك قرن بعد ، در 1324 ق ، بانو سلطان بيگم ، دختر مشير الملك شيرازي ، ضريحي ديگر از نقره ساخت و به جاي ضريح ناصر الدين شاه ، كه فرسوده شده و نقره هاي آن از بين رفته بود ، گذارد . ^{( 4 )} كه امروزه هم چنان موجود است و 250 هزار مثقال نقره در آن به كار رفته است . هجده پنجره دارد و كتيبه هايي در نوار بالاي آن قرار يافته كه با سوره هاي قرآن و اسماء الهي تزيين شده است .

اين ضريح هفت متر طول ، پنج متر عرض و 5/3 متر ارتفاع دارد . درب ورودي ضريح وسط ضلع شرقي آن واقع شده و در فاصله بين دو صندوق قبر باز مي شود . روي در كنده كاري ها و قلم زني هاي بسيار عالي انجام شده است . بر گوشه هاي بالايي ضريح هشت گلدان بزرگ از فولاد حاوي آيه و حديث فراوان قرار دارد كه از آثار شاه سلطان حسين صفوي و باقي مانده ضريح فولادي عصر صفويه است . ^{( 5 )}

گفتني است قبر شريف امام موسي بن جعفر در قسمت جنوبي و قبله ضريح و قبر امام جواد در قسمت شمالي داخل ضريح قرار دارد . قسمت غربي فاصله اندكي با ديوار دارد و قسمت شرقي داراي فضايي باز به عنوان محل اجتماع و زيارت زائران است .

ضريح مزبور در وسط روضه اي قرار دارد كه از چهار قسمت ، رواق ها آن را احاطه كرده اند . اطراف اين روضه به طور كلي تا سقف آينه كاري شده و كتيبه هايي با خط ثلث

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دايرة المعارف تشيع ، 1/107 .

2 . فيض ، همان ، 122 .

3 . دايرة المعارف تشيع ، 1/109 .

4 . ميلاني ، همان ، 133 .

5 . فيض ، همان ، 45 ، 46 .

170

روي كاشي هاي گرداگرد روضه نوشته شده و تاريخ 929 ق روي آن ديده مي شود . اين كتيبه ها از آثار عصر صفوي است . در داخل روضه قنديل بزرگي به سقف آويزان بوده است كه در آن نهايت ظرافت و هنر به كار رفته است . اين قنديل از تزيينات نفيس عصر معزالدوله ديلمي است و از طلاي ناب ساخته شده است . روي كتيبه هاي اطراف روضه مطهر ، نام هاي شاه اسماعيل و فتحعلي شاه ديده مي شود . ( تصوير شماره 48 )

2 ـ رواق ها

در چهار سمت روضه و ضريح مبارك ، چهار رواق قرار دارد كه تمامي آن ها از پايين تا نيمه از سنگ و بقيه تا سقف آينه كاري شده است . طول اين رواق ها از شمال به جنوب چهل متر ، مركب از هفت چشمه و عرض شرقي و غربي آن سي متر ، مركب از پنج چشمه است كه در برخي از آن ها عالمان شيعه و محدثان دفن شده اند .

1 ـ رواق باب المراد : اين رواق به دستور ناصر الدين شاه قاجار آينه كاري شده و در قسمت شرقي قرار دارد . آن را رواق شرقي نيز مي گويند . رواق باب المراد در برابر ايوان شاه اسماعيل صفوي است و در آن شيخ مفيد و ابن قولويه ، دو تن از محدثان و متكلمان شيعه ، به خاك سپرده شده اند .

2 ـ رواق باب القريش : اين رواق در جنوب ضريح قرار دارد و به دستور سلطان محمد رشادخان مرمت و بازسازي شده است .

3 ـ رواق شمالي : در شمال ضريح مطهر واقع است .

4 ـ رواق غربي : اين رواق در برابر رواق شرقي است و به سبب دفن خواجه نصير طوسي در آن به رواق خواجه نصير نيز شهرت دارد .

3 ـ درهاي رواق ها

از اين چهار رواق شش در به روضه مطهر باز مي شود كه همه از طلا و نقره است ، دو درب در كنار مقبره شيخ مفيد در رواق شرقي ، دو درب از طرف رواق غربي و مقبره خواجه نصير طوسي ، يك درب از رواق شمالي و يكي از رواق جنوبي . از اين شش در سه در به حرم امام كاظم و سه در نيز به حرم امام جواد ( عليه السلام ) اختصاص دارد . هريك از اين

171

درها از لحاظ هنري بسيار بديع و داراي كنده كاري هاي زيبا و نقش هاي مختلف و خط هاي عالي است . علاوه بر آن ، اين رواق ها از طريق هشت درب ، به صحن مرتبط مي شود . نخستين آن سمت رواق جنوبي واقع شده داخل چارچوب نقره اي است و در 1283 ق از سوي سيد ميرزا باباي اصطهباناتي اهداء شده است . خطوط كنده كاري شده روي آن به خط استاد ميرزا محمد علي طبيب شيرازي است . در حاشيه هر لنگه كتيبه اي مزين به آيه هاي سوره مباركه دهر و فجر به خط نستعليق كنده كاري شده است . روي اين در تاريخ 1284 ق ، با حروف ابجد به شعر ، هم چنين نام واقف آن حك شده است . ^{( 1 )}

دومين درب در رواق جنوبي و حاوي كنده كاري ها و نقش هاي بسيار زيبا است . اين در را عماد الدوله ، والي كرمانشاه ، در 1285 ق وقف كرده است . روي آن نام كاتب ، صنعت گر و واقف آن همراه با اسم هاي جلاله و امامان معصوم به خط ثلث ديده مي شود .

سوّمين درب نقره اي رواق جنوبي را حاج محمد علي افضل شوشتري وقف كرده است وروي آن تاريخ 1399 ق ، كتيبه ها ، خطوط زيباي نستعليق ، آيه و شعر ديده مي شود .

درب چهارم در رواق شرقي از ايوان طلاي ناصري واقع شده و به باب المراد معروف است . واقف آن شاهزاده فرهاد ميرزا معتمدالدوله و سال نصب آن 1294 ق است . روي لنگه هاي در نام واقف ، تاريخ وقف و نيز نام خطاط آن به چشم مي خورد .

پنجمين درب در رواق شرقي ، مجاور قبر شيخ مفيد ، قرار داد كه داراي كنده كاري ها و خطوط عالي است . واقف آن حاج محمد جواد تاجر و سال وقف آن 1314 ق است . آيه هاي قرآني و شعر فارسي زينت بخش اين در است . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فيض ، همان ، 197 .

2 . فيض ، همان ، 203 ـ 208 .

172

ششمين و هفتمين درب در رواق غربي و در مجاورت قبر خواجه نصير طوسي قرار دارد . واقف آن نامعلوم ولي تاريخ وقف آن 1337 ق است . كتيبه هاي زيبا و مزين به آيه و حديث روي آن ديده مي شود .

درب هشتم در رواق شمالي قرار دارد كه حاج عبدالنبي تاجر كازروني در 1340ق وقف كرده است . روي آن آيه و شعرهاي كنده كاري شده ، نام واقف ، كاتب و هنرمند سازنده آن ثبت شده است .

در داخل حرم و مسجد آن ، منبري بسيار زيبا و قديمي از آجرهاي تراشيده شده قرار دارد كه امروزه جايگاه سخنران و خطيب نماز است . روي آن تاريخ 956 قمري ديده مي شود كه نشان از قدمت پانصد ساله دارد . اين منبر را سلطان سليمان عثماني ساخته و به مسجد تقديم كرده است . تا 1340 ق اهل سنت در اين مسجد نماز مي گزاردند تا اين كه شيخ مهدي خالصي در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شيعيان برگزار شد . اين مسجد را شاه اسماعيل صفوي در 926 ق بنا كرده است . ^{( 1 )}

4 ـ گنبد و مناره ها

برفراز حرم امامين كاظمين دو گنبد با پوشش طلا قرار يافته است . در قرن سوم هجري ، نخستين بار ، گنبدي برفراز آن دو قبر ساخته شد . ^{( 2 )} پس از آن در قرن چهارم ، معز الدوله ديلمي گنبد و بقعه قبلي را خراب كرد و عمارت با شكوهي به جاي آن ساخت و گنبدي برفراز حرم برپا كرد . در زمان خلافت الظاهر به سبب آتش سوزي كه در كاظمين رخ داد گنبد نيز دچار آسيب شد و اين خليفه به بازسازي گنبد پرداخت . ^{( 3 )}

در عصر ايلخانان مغول ، سلطان اويس جلايري ، گنبدي به گنبد باقي مانده از عصر آل بويه افزود و حرم كاظمين را دو گنبده كرد و شاه اسماعيل صفوي آن دو گنبد را كاشي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فيض ، همان ، 249 ، 250 .

2 . دايرة المعارف تشيع ، 1/107 .

3 . حسيني جلالي ، همان ، 115 .

173

كاري كرد .

شاه اسماعيل صفوي قبه هاي ياد شده را با خشت هاي طلا آراست ^{( 1 )} و آقا محمدخان قاجار پوشش طلاي فرسوده آن را تجديد و مرمت كرد ^{( 2 )} و از پايين تا بالا آن را طلا كرد . اين دو گنبد در دو متري هم واقع است و بر روي آن ها كتيبه و مقرنس ديده نمي شود . ارتفاع آن ها 5/14 متر و از پايين تا نوك 29 متر و مساحت قسمت پايين آن ها 29 متر است . تذهيب و تزيين محيط داخلي گنبد در دوران شاه اسماعيل انجام شده است . و آينه كاري داخل گنبد نيز از ميرزا شفيع صدر اعظم است . ^{( 3 )}

اكنون مرقد مطهر دو امام ، چهار مناره دارد . نخستين بار معز الدوله ديلمي يك مناره برفراز قبر آنان ساخت كه در يك آتش سوزي آسيب ديد و سپس توسط ارسلان بساسيري تجديد بنا شد . ^{( 4 )}

مجد الملك براوستاني ، وزير بركيارق ، دو مناره ديگر براي حرم ساخت . اين مناره ها در دوران شاه صفي ، جانشين شاه عباس ، تجديد بنا و با كاشي هاي زيبا آراسته شد كه اكنون هم پا برجاست . ^{( 5 )} آقا محمد خان قاجار اين مناره ها را با خشت هاي طلا آراست ^{( 6 )} و تعداد آن ها را به چهار رساند . فتحعلي شاه نيز طلاهاي فرسوده آن ها را با طلاهاي جديد عوض كرد . پادشاهان عثماني از جمله سلطان سليم نيز در ساخت يك مناره و ترميم برخي از آن ها نقش داشتند و كتيبه هايي از خود برجاي گذاشته اند .

اين چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و داراي پنج متر ارتفاع و چهار متر محيط است . ارتفاع آن ها در زمان هاي پيشين حدود نُه متر بود كه به مرور از ارتفاع آن كاسته اند . ^{( 7 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فيض ، همان ، 237 ؛ سيف الدوله ، سفرنامه سيف الدوله به مكه ؛ 212 .

2 . ناصر الدين شاه ، شهريار جاده ها ، 96 ؛ ابوطالب خان ، مسير طالبي ، 400 .

3 . ناصرالدين شاه ، همان ، 97 .

4 . فيض ، همان ، 89 .

5 . فيض ، همان ، 122 .

6 . دايرة المعارف تشيع ، 1/109 .

7 . فيض ، همان ، 240 .

174

5 ـ صحن و ايوان ها

صحن كاظمين در زمره صحن هاي بزرگ عتبات است و به صحن نجف اشرف شباهت دارد و به لحاظ وسعت و مساحت بزرگ تر از آن است . طول صحن 370 و عرض آن 350 متر است و حرم مطهر در داخل اين صحن مستطيل شكل با طول 230 متر و عرض 150 متر قرار دارد . ^{( 1 )} براي نخستين بار عضدالدوله ديواري پيرامون حرم كشيد و در حقيقت صحني براي حرم ايجاد كرد . در آتش سوزي سال 441 ق ، صحن نيز آسيب ديد و ارسلان بساسيري آن را تجديد كرد . ^{( 2 )} اين صحن دوباره در 569 ق براثر طغيان دجله خراب شد و خليفه الناصر لدين الله آن را بازسازي كرد و حجره هايي پيرامون آن ساخت و پس از چندي آن ها را به مدرسه هاي ديني تبديل كرد . ^{( 3 )} ارتفاع حجره هاي تحتاني شش متر و ارتفاع غرفه ها تا سطح صحن 5/11 متر است . همه آن ها در يك حلقه قرار دارد .

سلطان اويس جلايري ديوارهاي آن را با كاشي هاي زيبا تزيين كرده است . در دوره صفوي و قاجار نيز ديوارهاي صحن از نو كاشي كاري و تزيين شده است .

در دوره قاجار ، محمد حسين خان قراگوزلوي همداني آن را توسعه داد . ^{( 4 )} صحن كاظمين از سه طرف ساختمان ها و خانه ها را در احاطه خود دارد و تنها ضلع شمالي حرم به مسجد جامع صفوي وصل است و اين مسجد هم به ديوار صحن چسبيده است . در هريك از ضلع هاي سه گانه شرقي ، غربي و جنوبي بيست باب حجره و يك ايوان مرتفع و مجلل ساخته شده است . ضلع شمالي آن ده باب حجره دارد . چهار جانب صحن را هفتاد حجره با كاشي هاي بسيار زيبا و ممتاز احاطه كرده است . ^{( 5 )} اين حجره ها در زمان هاي پيشين مدرسه علميه و محل سكونت طلبه ها بود و اكنون قبرستان هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جعفر خليلي ، همان ، 85 .

2 . فيض ، تاريخ كاظمين و بغداد ، 89 .

3 . دايرة المعارف تشيع ، 1/108 .

4 . سيف الدوله ، همان ، 213 .

5 . فخرالملك اردلان ، از حريم تا حرم ، 38 ؛ فيض ، همان ، 129 ـ 130 .

175

خانوادگي است .

مجموع مساحت صحن ، حرم و حاشيه هاي آن 26 هزار متر مربع است . صحن امروزي كاظمين كار معتمد الدوله فرهاد ميرزا ، عموي ناصر الدين شاه ، است . او بناي سابق را خراب و خانه هاي مجاور را خريداري كرد و به صحن افزود و ديوارهاي آن را بلندتر از گذشته ساخت . اين كار شش سال طول كشيد و صحني بسيار عظيم و عالي احداث شد . ^{( 1 )} صحن ياد شده را در عصر حاضر با سنگ هاي مرمر فرش كردند . اين صحن در دوره قاجار داراي هفت در بود كه اكنون هم موجود است . يك در نيز علامه شهرستاني به عنوان سمبل و نماد درهاي بهشت ، كه در قرآن آمده است « لها ثمانية ابواب » ، ^{( 2 )} به آن افزود :

1 ) باب القريش

2 ) باب القبله

3 ) باب المراد

4 ) باب صاحب الزمان

5 ) باب فرهاديه

6 ) باب آئينه

7 ) باب مسجد صفوي . ^{( 3 )}

از ابتداي دوره قاجار اين صحن داراي سه درب اصلي بود زيرا مادام ديولافوا ، كه از آن ديدن كرده ، مي گويد : « سه درب اصلي آن در انتهاي صحن قرار دارد » . ^{( 4 )}

در سرتاسر صحن تا ديوار مسجد صفوي كتيبه اي همانند كمربند قرار دارد . اين كتيبه به خط ثلث بر روي كاشي هاي لاجوردي به عرض نيم متر و شامل برخي از سوره هاي قرآن است از جمله سوره جمعه ، فتح ، دهر ، الضحي ، غاشيه ، كه عنوان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فيض ، همان ، 126 ؛ دايرة المعارف تشيع ، 109 .

2 . فيض ، همان ، 48 ، 127 .

3 . سديد السلطه كُبابي ، سفرنامه سديد السلطنه ، التوفيق في الطريق ، تصحيح احمد اقتداري ، 240 .

4 . مادام ديولافوا ، سفرنامه مادام ديولافوا ، 569 .

176

كتيبه نويس آن « كتبه تراب اقدام الزائرين نصر الله مشهدي خادم الروضة الرضوي 1298ق » در پايان نوشته ها به چشم مي خورد . ^{( 1 )}

بر پيشاني غرفه ها و ايوان ها نيز كتيبه هايي به همين خط و شكل كشيده شده است . در آن ها نيز سوره هاي قرآن با تاريخ 1298 ق ديده مي شود و هريك از ايوان ها سوره اي خاص را در برمي گيرد . صحن دو عدد ساعت بزرگ و زيبا دارد كه يكي بر فراز ايوان داخلي سه درب جنوبي و ديگري بربالاي ايوان دروني سه درب شرقي استقرار يافته است . اين دو ساعت را شاهزاده اعتماد الدوله فرهاد ميرزا نصب كرد . او كف زمين صحن را سنگ فرش كرد و سرداب هاي آن را براي دفن مرده ها مهيا ساخت . ^{( 2 )}

صحن مطهر داراي سه ايوان بزرگ و زيبا است ؛ يكي روبه روي باب القبله ، ديگري روبه روي باب المراد و سومي در برابر باب القريش واقع است و به ايوان جنوبي ، ايوان شرقي و ايوان غربي شهرت دارد . دو ايوان كوچك در دو طرف باب الذهب قرار دارد كه مزين به كاشي هايي باخط كوفي است . ايوان هاي بزرگ مياني شانزده متر ارتفاع دارد .

طول دهنه هر ايوان چهار و عرض آن دو متر است . ايوان هاي تحتاني باسنگ سياه به ارتفاع يك متر پوشيده شده است . ايوان جنوبي در 1255 ق توسط معتمد الدوله منوچهر خان گرجي طلاكاري شده و بر بالاي آن نام دوازده امام ثبت است . ايوان شرقي نيز با اموال اميركبير طلاكاري شد . ^{( 3 )} اين ايوان ها امروزه نشان از هنر و معماري عصر قاجار دارد . هر سه ايوان بزرگ از لحاظ تذهيب ديوارها ، سقف ، مقرنس ها و آينه كاري ها و نقاشي هاي زيبا چشم نواز است . ايوان ناصري در 1285 ق با روكش طلا تزيين يافته است . ^{( 4 )} مادام ديولافوا زيبايي اين ايوان ها و صحن را همانند منظره دلپذير كاخ چهل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فيض ، همان ، 131 ـ 132 .

2 . فيض ، همان ، 127 .

3 . دايرة المعارف تشيع ، 109 .

4 . فيض ، همان ، 40 ـ 41 .

177

ستون اصفهان توصيف مي كند . ^{( 1 )}

علاوه برايوان هاي سه گانه ، ايواني از آثار عصر صفويه در ضلع شرقي رواق و برابر مقبره شيخ مفيد قرار دارد كه امروزه متروك مانده است و كتيبه اي به خط ثلث به نام شاه اسماعيل به تاريخ 926ق بر آن ديده مي شود . كاشي هاي بسيار معرق و گره سازي هاي زيبا با خط هاي سفيد و سياه اين ايوان را به لحاظ هنري از ديگر ايوان هاي عصر قاجار ممتاز مي سازد و كتيبه ديگري به خط كوفي در بالاي آن قرار دارد كه با خطي بسيار خوب و زيبا از كاشي هاي بريده مشكي شكل گرفته است . ^{( 2 )} در زمان هاي پيشين ، اين ايوان ورودي اصلي رواق شرقي بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مادام ديولافوا ، همان ، 571 .

2 . فيض ، همان جا .