بخش 4

80

5 ـ ساير مساجد تاريخي و مشهور دمشق

پس از فتح دمشق ، حكّام اسلامي و بزرگان شهر در طي قرون مختلف ، اهتمامي ويژه به بناي مساجد داشتند و اكنون هزاران مسجد در اين كشور بيانگر سير تحولات فرهنگي و تمدّن اسلامي در آن است كه در اين جا پس از جامع اموي به چند مسجد مشهور و تاريخي اشاره مي گردد :

1 . مسجد السّادات

از كهن ترين مساجدِ دمشق ، پس از جامع اموي ، « مسجد السادات » است .
مكان آن قبل از اسلام همانند جامع اموي كليسا بوده و پس از فتح دمشق
به مسجد تبديل شد . اين مسجد در قرن سيزدهم هجري بازسازي شده است .
« مسجد الصغير » و « جامع الحمادي » از اسامي ديگر آن است ، ^{( 1 )} داراي مناره اي كوچك بوده و در نزديكي « باب توما » ـ در محله مسيحي نشين دمشق ـ قرار دارد و دير لاتين نيز كنار آن واقع است .

2 . جامع بابُ المُصَلّي

يكي از مساجد بسيار قديمي دمشق ، كه هم زمان با مسجد السادات و پس از جامع اموي ساخته شده ، جامع باب المصلي است . بناي كنوني آن از عصر سلجوقي و سال 497

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قتيبه شهابي ، اسواق دمشق ، ص287

81

هجري است . اين مسجد در « سوق المصلي » يعني بين السويقه و ميدان يرموك در مسير باب الصغير ساخته شده است . ^{( 1 )}

3 . مسجد الاقصاب = القصباين مسجد در سمت « باب الفراديس » و خيابان اصلي مسير حرم حضرت رقيه و حدود پانصد متر پايين تر از « سوق العماره » قرار دارد . در اين مكان سرهاي شهداي « مرج عذراء » يعني حجر بن عدي و يارانش را به خاك سپرده اند . ^{( 2 )} اسامي هفت تن از شهدا بر كتيبه اي در بالاي اتاقكي ، كه در سمت راست راهروي مسجد است ، ديده مي شود . اين مسجد امروزه به « جامع منجك » نيز معروف است . بناي آن را به امير ناصر الدين بن منجك نسبت مي دهند كه وي مكان آن را تخريب و جامع بزرگي در سال 721 به جاي آن ساخت . ^{( 3 )} گفتني است بدن هاي اين شهدا در مرج عذراء كنوني ، در 36 كيلومتري دمشق قرار دارد . ^{( 4 )}

4 . مسجد ابيّ بن كعب انصاري

مسجد ابي بن كعب انصاري به سال پانصد هجري ساخته شده است
و داراي دوگنبد سبز و يك مناره كوچك است . ديوارهايش كوتاه و با سنگ هاي
سفيد و سياه كه گويا در دوره عثماني ترميم گشته است . مكان آن در
يكصد متري باب شرقي و كنار ميدان باب شرقي است . ^{( 5 )} امروزه در آن نمازهاي
پنجگانه اقامه مي گردد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ص434

2 . نعيمي ، الدارس في تاريخ المدارس ، ج2 ، ص264 ؛ حجر بن عدي و يارانش از شيعيان خاص امام علي ( عليه السلام ) بودند كه توسط زياد بن اميه به شهادت رسيدند .

3 . پيشين ، ج2 ، ص332

4 . بنگريد به ص 160 از كتاب حاضر .

5 . يوسف بن عبدالهادي ، ثمار المقاصد في ذكر المساجد ، ص191

82

5 . جامع قيمريه

اين جامع كه ابتدا مدرسه بوده ، در 665 هجري به وسيله امير « سيف بن فوارس قيمري » ، حاكم دمشق ساخته شده است . اكنون مدرسه اي براي طلاب و مسجدي براي عامه است . مكان آن در سوق القيمريه ، حدود ده متر بالاتر از جامع فتحيه است . بازار قيمريه در سمت شرق جامع اموي و در كوچه « رابعة العدويه » قرار دارد كه از در شرقي جامع اموي مي توان به آن بازار راه يافت .

6 . جامع ابي دردا

مسجد ابي دردا در داخل قلعه دمشق ( كنار بازار حميديه ) است . ^{( 1 )} مسجدي است بسيار كوچك كه در گوشه شمال شرقي آن مقام صحابي پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) قرار دارد . بر ديواره اين مسجد كتيبه اي با تاريخ 333 هجري و به خط كوفي است كه اشعاري در مورد ابو دردا بر آن حك شده است . اكنون از پشت ديوار بيروني قلعه ، مقام ابو درداء را مي توان زيارت كرد .

7 . جامع هشام

اين مسجد به وسيله « قاضي بدرالدين بن هرمز » به سال 831 ساخته شد . ^{( 2 )} مناره آن از زيباترين مناره هاي دوران مماليك بوده است كه اكنون به علت وجود سقف بازار به سختي ديده مي شود . مكان مسجد هشام در سوق مدحت پاشا ( اول بازار ) در پشت « خان الدكه و سوق الصدف » قرار دارد .

8 . جامع جرّاح

اين مسجد به وسيله « ملك اشرف موسي ايوبي » به سال 631 هجري ساخته شده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد دهمان ، في رحاب دمشق ، ص80 ؛ يوسف بن عبدالهادي ، همان كتاب ، ص190

2 . قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص260

83

است . ^{( 1 )} جامع جراح داراي گنبد و مناره اي است و بر سر در ورودي ، كتيبه اي به خط كوفي ديده مي شود كه از قرن هفتم هجري است . مكان آن در خيابان منتهي به « باب الصغير » ( شارع جراح ) واقع و درِ قبرستان مجاور باب الصغير نيز در كنار آن باز مي شود .

9 . جامع درويشيه

اين مسجد به وسيله « درويش احمد پاشا » والي عثماني دمشق در قرن دهم هجري ساخته شد . ^{( 2 )} جامع بزرگي است كه داراي صحن مستطيل شكلي بوده و مقبره درويش پاشا نيز در آن قرار دارد . مكان جامع درويشيه در محله « درويشيه » و « شارع المستقيم » و حدود دويست متر بالاتر از مدخل بازار حميديه در نبش خيابان قرار دارد . در سمت راست محراب آن كتيبه اي به تاريخ 488 هجري ديده مي شود .

تصوير شماره 17

10 . جامع سيباهيهساخته « امير سيباي بن بختجا » آخرين نايب السلطنه عهد مملوكي سال 919 هجري است . ^{( 3 )} اين مسجد در پايان جنوب شرقي بازار درويشيه در شارع مستقيم و پشت مدخل بازار مدحت پاشا بوده و جامع درويشيه نيز كمي بالاتر از آن است .

11 . جامع نقشبنديه

اين مسجد در 981 هجري به وسيله « مراد پاشا » والي عثماني دمشق براي فرقه نقشبنديه ساخته شد . ^{( 4 )} روبه روي اين مسجد « مقبره شيخ حسن جباوي » ( متوفاي 914ق . ) است كه از اقطاب و بزرگان « فرقه سعديه » بوده است . مكان جامع نقشبنديه در خيابان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص260

2 . يوسف بن عبدالهادي ، همان كتاب ، ص216 ؛ قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص354

3 . قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص373

4 . قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص417

84

« ميدان » و كمي بالاتر از درب غربي مقبره باب الصغير و در مدخل سوق الساروجيه است .

13 . جامع احمديه

ساخته « شمس احمد پاشا » والي عثماني دمشق در 1260 هجري است ^{( 1 )} . اين مسجد در سمت غربي « سوق الحميديه » پشت ديوار جنوبي قلعه دمشق قرار دارد كه امروزه به جامع حميديه ـ مدرسه احمديه و خانقاه احمديه نيز معروف است .

14 . جامع سنانيه

جامع سنانيه از بناهاي عثماني است كه توسط سنان پاشا ، والي دمشق در 999 هجري ساخته شد . ^{( 2 )} جامع مذكور در سوق الجابيه و شارع سعد زغلول كمي بالاتر از مدخل سوق الحميديه قرار دارد و جامع درويشيه نيز پايين تر از آن است .

تصوير شماره 18

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ص7

2 . پيشين ، ص381

85

6 ـ مدارس و دار القرآن هاي تاريخي دمشق

به علّت اهميت و اعتباري كه اسلام نسبت به علم و آموزش علوم ، بهويژه علوم اسلامي و در مجموع تعليم و تربيت قائل است ، از هنگام نفوذ اسلام در شام و از جمله در دمشق براي تعليم قرآن ، حديث و علوم شرعي ، مدارسي ساخته شد . ساخت مدارس از سوي حكام ، امرا و علما بهويژه در قرون چهارم تا هفتم هجري به اوج خود رسيد . در اين مدارس ، دارالقرآن ها و دارالحديث ها ، جوانان و نوجوانان به كسب علوم شرعي و فراگيري قرآن و حديث اشتغال يافتند . انبوه اين مدارس در دمشق و ساير شهرهاي شام ، دليلي بر اهميت فراوان قرآن و حديث و امر تَعلّم در اين سرزمين است . طُلابي در آن مدارس به كسب علم پرداختند كه پس از چندي ، خود عالم بزرگي شده و نقش بسزايي در پيشرفت وتوسعه علوم اسلامي داشتند . قديمي ترين مدرسه يا دارالقرآني كه در دمشق ساخته شد ، « مدرسه الرشائيه » بود كه در 444 هجري توسط « رشاءبن نظيف بن ماشاءالله » احداث گرديد ^{( 1 )} و به زودي يكي پس از ديگري دارالقرآن ها و دارالحديث ها در دمشق ساختند كه در مجموع به بيش از پانصد عدد مي رسيد .

هر يك از فرقه هاي اهل سنت ؛ براي خود مدرسه اي ساخته و به تعليم و آموزش فقهِ مذهب خويش مي پرداختند كه نام اين مدارس و تاريخچه آن در منابع اختصاصي آن آمده ^{( 2 )} و ذكر هريك از آن ها از محدوده مبحث ما خارج است . در اين جا تنها به چند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد كرد علي ، غوطه دمشق ، ص124 ؛ نعيمي ، دورالقرآن بدمشق ، تحقيق صلاح الدين المنجد ، ص15 به بعد .

2 . نكـ : نعيمي ، الدّراس في تاريخ المدارس و همچنين دور القرآن بدمشق ؛ يوسف بن عبدالهادي ، ثمار المقاصد في ذكر المساجد .

86

نمونه از مدارس مشهور و تاريخي دمشق اشاره مي گردد كه بنيانگذاران آن از سلاطين و علماي بزرگ ^{( 1 )} بوده و خود بعدها در آن مدارس مدفون شده اند .

الف ) مدارس

1 . مدرسه نوريه كبري

از قديمي ترين مدارس دمشق است كه به دستور « نورالدّين محمود زنگي » ( ملقب به شهيد ) يكي از امراي بزرگ شام و از فاتحين جنگ هاي صليبي در 556 هجري ساخته شد . اين مدرسه كه از آن به عنوان دارالحديث استفاده مي شد ، اوّلين دارالحديث بر روي زمين بوده است . ^{( 2 )} اكنون پس از گذشت بيش از هشت قرن ، همچنان محل تدريس طلاب است . مدرسه مذكور در دو طبقه با حجره هاي فراوان و دو شبستان بزرگ ـ كه در يكي از آن ها نماز جماعت برگزار مي شود ـ ساخته شده است . مقبره باني آن ؛ يعني نورالدّين شهيد نيز در آن جا است كه از طريق پنجره اي در بازار خياط هاي سابق آن را زيارت مي كنند . مكان مدرسه نوريه در پشت جامع اموي ، در سمت چپ ، انتهاي بازار حميديه و در شارع ^{( 3 )} نورالدّين واقع است . اين شارع به « سوق الخياطين و سوق العصرونيه » نيز معروف است .

2 . مدرسه عادليه كبرييكي ديگر از مدارس مشهور و قديمي دمشق توسط « ملك عادل سيف الدين ابي بكربن ايوب » برادر سلطان صلاح الدين ايوبي ، فاتح جنگ هاي صليبي در 612 هجري ساخته شده است . اين مدرسه نقش بسيار مهمي در رشد وتوسعه علوم شرعي و اسلامي داشته است . در اين مكان ابوشامه الروضتين خويش را تأليف كرده و مورخ و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي اطلاع از بيوگرافي بانيان اين مدارس به بخش قبور سلاطين شام از كتاب حاضر مراجعه شود .

2 . ابن حوراني ، زيارات الشام ، ص26

3 . منظور از شارع در اين مباحث كوچه است ؛ زيرا بسياري از كوچه هاي باريك و كوچك دمشق نام شارع يعني خيابان بر آن نهاده شده است .

87

نسّاب معروف « ابن خلكان » ، كتاب و فيات الاعيان را به رشته تحرير در آورده است . ابن خلدون جامعه شناس بزرگ اسلامي و ابن مالك صاحب الفيه نيز در اين مدرسه به تدريس پرداخته اند . ^{( 1 )}

ملك عادل ، باني مدرسه ، كه به سال 615 هجري وفات يافت ، در حجره واتاق سمت چپ مدرسه مدفون شد . در يكي از شبستان هاي مدرسه ، كرسي و كتابخانه استاد شهير معاصر دمشق مرحوم « محمد كرد علي » صاحب كتاب خطط الشام و غوطه دمشق قرار دارد . مدرسه در دو طبقه و چندين حجره براي طلاب ساخته شده است . در قرون بعدي و در عصر حاضر آن را بازسازي كرده اند .

در 1919م . مدرسه مذكور محل موزه ملي دمشق و سپس محلّ فرهنگستان شد و اكنون به عنوان مدرسه علميه از آن استفاده مي شود . نماي بيروني آن ، از سنگ است و گنبدي با رنگ قرمز دارد . مكان آن در سمت راست درِ شرقي جامع اموي ـ كه به سوي بازار حميديه باز مي شود ـ و در نبش « شارع الكلاسه و سبع طوالع » قرار دارد . مدرسه ظاهريه نيز مقابل آن است .

3 . مدرسه ظاهريه كبري

يكي ديگر از مدارس قديمي و مشهور دمشق است كه توسط « ملك ظاهر بَيْبَرس بُنْدُقداري » يكي از امراي بزرگ شام و از فرمانروايان و فاتحان جنگ هاي صليبي به سال 676 هجري ساخته شده است . ^{( 2 )} مدرسه ظاهريه بعدها به بزرگترين كتابخانه دمشق به نام « دارالكتب الظاهريه » تبديل شد كه در آن هزاران نسخه خطي و نفيس نگهداري شده و هم اكنون نيز پا برجاست . تمامي نسخ خطي آن فهرست نويسي شده و فهرست آن به چاپ سپرده شده است .

تعميرات اندكي در اين مدرسه صورت گرفته و قرار است به موزه ملي دمشق تبديل شود . داخل مدرسه مذكور ـ در سمت راست درِ ورودي ـ قبر ملك ظاهر بيبرس باني آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اكرم العلبي ، خطط دمشق ، ص141 ؛ احمد دهمان ، في رحاب دمشق ، ص92

2 . احمد دهمان ، همان كتاب ، ص112 ؛ نعيمي ، الدارس في تاريخ المدارس ، ج1 ، ص257

88

قرار دارد كه در آن محراب و گنبدي از سنگ و گچ ساخته و ديوارهاي آن نقاشي شده است . مدرسه از دو طبقه تشكيل شده و علاوه بر محلّ كتابخانه ، مكاني براي تدريس طلاب نيز در آن وجود دارد .

مكان مدرسه ظاهريه در مقابل مدرسه عادليه ؛ يعني در شمال غربي جامع اموي و نبش شارع كلاسه و سبع طوالع است . در سمت راست آن نيز حمام ظاهريه ـ يكي از قديمي ترين حمام هاي دمشق ـ واقع شده است .

تصوير شماره 19

4 . مدرسه عزيزيه

اين مدرسه به فرمان ملك عزيز ، فرزند سلطان صلاح الدين ايوبي ساخته شد ^{( 1 )} و مقبره صلاح الدين نيز در آن قرار دارد . اكنون مردم از مقبره و محل دفن صلاح الدين كه در اتاقك كوچكي است ، ديدار مي كنند و قرن هاست از حالت مدرسه خارج شده است . اين مدرسه كه كوچك و داراي گنبدي قرمز است . در خارج باب شماليِ جامع اموي و سمت چپ آن واقع شده و تقريباً حدود پنجاه متر با درِ شمالي جامع فاصله دارد . در صحن و حياط مدرسه قبر سه افسر از دوره عثماني ها است كه در سقوط هواپيما كشته شده اند . قبر دكتر صالح شهبندي يكي از مقامات سوريه نيز كه در 1359 هجري به شهادت رسيده در كنار آن ها است .

5 . مدرسه سميساطيه

اين مدرسه خانه « عمر بن عبدالعزيز » حاكم اموي بوده كه به دست ابوالقاسم عليّ بن محمد معروف به « سميساطي » ، از بزرگان و رؤساي دمشق به مدرسه و خانقاه تبديل شد . وي در 453 هجري وفات يافت و در خانقاه خود مدفون گشت . اين خانقاه براي فقراي صوفي وقف شده بود . ^{( 2 )} كتيبه اي به خط كوفي ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نعيمي ، همان كتاب ، ج1 ، ص290

2 . ابن عماد ، شذرات الذهب ، ج1 ، ص95 ؛ نعيمي ، همان كتاب ، ج2 ، ص118 ؛ مطيع الحافظ ، الجامع الأموي ، ص28

89

كه بر بالاي اين مدرسه نصب گرديده ، از باني و مالك آن ياد كرده است . در اين مدرسه علماي اهل تصوّف به زاويه و تهذيب مي نشسته اند .

مدرسه سميساطيه در كنار درِ شمالي جامع اموي معروف به « باب الناطفيين » و سمت راست كسي است كه از جامع خارج مي شود . مدرسه ياد شده اكنون به « معهد الدراسات الشرعيه » تبديل شده و جوانان در آن به تدريس مشغول اند .

تصوير شماره 20

6 . مدرسه جوزيه

اين مدرسه توسط « محي الدين ابوالفرج يوسف بن عبدالرحمان بن جوزي » ، معروف به سبط بن جوزي ، مورخ مشهور در قرن هفتم هجري بنا شده است . و خود در اين مدرسه تدريس مي كرده است . اين مورخ به همراه « المستعصم » آخرين خليفه عباسي به دست هلاكو خان مغول كشته شد . ^{( 1 )}

اكنون اين مكان كه به جامع و مسجد الجوزه معروف است ، در خيابان اصلي مسير حرم حضرت رقيه ( جنوب آن ) ، كمي پايين تر از بازار العماره قرار دارد . اين مدرسه در 840 ق . به مسجد تبديل شد و مناره آن در 1078ق . تعمير گرديد .

7 . مدرسه جُقْمُقيه

اين مدرسه كه به فرمان « امير سيف الدين جقمق » ، از امراي شام به سال 822 ق . بنا شد ، تيمور لنگ آن را به آتش كشيد ولي بار ديگر ترميم گرديد . ^{( 2 )}

مدرسه ياد شده ، در سمت شمال جامع اموي ، در « شارع الكلاسه و باب البريد » واقع است كه درِ شمالي جامع اموي به آن گشوده مي شود . مدرسه جُقمقيه مدفن « امير سيف الدين جقمق » است و مدرسه اي است بزرگ كه اكنون به « معهد العلوم الشرعيه للجمعية القراء » تبديل شده است كه تابلو در ورودي آن از اين امر حكايت مي كند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ج2 ، صص40 ـ 23

2 . نعيمي ، همان كتاب ، ج1 ، ص374

90

تاريخ تأسيس آن ، سال 1356ق . مي باشد . در كنار مدرسه جقمقيه بقاياي ستون هاي معبد ژوپيتر ديده مي شود .

8 . مدرسه شاميه

به وسيله « دختر نجم الدين ايوب » و خواهر توران شاه ايوبي به سال 587 هجري بنا شده است . ^{( 1 )} در صحن اين مدرسه ، قبور فرزندش حسام الدين و همسرش محمد بن شيركوه و برادرش توارن شاه نيز قرار دارد . مكان آن در خيابان يوسف العِظَمه و نزديكي هتل هاي محل استقرار ايرانيان و زير پل هوايي است . كه انتهاي اين پل به قلعه و بازار حميديه منتهي مي شود .

ب ) دار القرآن ها

1 . دارالقرآن الرشائيه

از قديمي ترين دارالقرآن هايي كه در دمشق ساخته شد ، دارالقرآن الرشائيه است كه به سال 400 يا 444ق . به وسيله « شيخ رشا بن نظيف بن ماشاءالله » بنا گرديد . ^{( 2 )} اين مدرسه از ابتدا براي تعليم قرآن در نظر گرفته شد و بعدها در 820 هجري مدرسه اخنائيه به جاي آن احداث گرديد كه اكنون موجود و در خارج باب شمالي جامع اموي و كنار مدرسه سميساطيه است . قاضي القضاة اخنايي شافعي نيز در اين مكان مدفون است .

2 . دارالقرآن صابونيه

اين دارالقرآن به وسيله « احمد بن سليمان بن محمد البكري الصابوني » به سال 868 هجري ساخته شد . و آن داراي گنبد و مناره بوده و ديواره هايش از سنگ است . ^{( 3 )} اكنون علاوه بر تعليم قرآن ، نماز جماعت نيز در آن بر پا مي شود . دارالقرآن صابونيه در خارج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ج1 ، ص227

2 . نعيمي ، همان كتاب ، ج1 ، ص9 ؛ اكرم العلبي ، خطط دمشق ، ص66

3 . محمد كرد علي ، غوطه دمشق ، ص124

91

« باب الجابيه » در شارع ميدان و روبه روي درِ غربي مقبره باب الصغير است .

3 . دارالقرآن افريدونيه

اين مكان به دست فريدون العجميِ ايراني ، از تجار خيّر و مشهور دمشق در 749ق . بنا شد و خود نيز در آن مدفون گشته است . اين دارالقرآن در خارج باب الجابيه و نرسيده به دارالقرآن صابونيه ، و در غرب باب الصغير است . ^{( 1 )} 0

4 . دارالقرآن تنكزيه

در 728 هجري به فرمان « امير تنكز » نايب مملوكي دمشق ساخته شد و در 1329ق . « شيخ كامل القصاب » آن را مرمّت كرد . ^{( 2 )} مقبره امير تنكز نيز در همين مكان است . اين مدرسه در شرق بازار « البزوريه » در شارع مستقيم است .

5 . دارالقرآن الاسعريّه « خواجه ابراهيم اسعري » ، از تاجران بزرگ دمشق به سال 817 ق . آن را ساخته است . بعدها باني اين مدرسه در همان مكان مدفون گرديد . ^{( 3 )} اين دارالقرآن در كنار « جامع ماردانيه » به سمت محله محي الدين ساخته شده و اكنون نيز جوانان در آن به تعليم قرآن مشغول اند .

6 . دارالقرآن تفتازانيه

« شريف تفتازاني » از علماي معروف دمشق در سال 767ق . آن را بنا كرده و تاج الدين سبكي در اين مدرسه مشغول به تدريس بوده است . مدرسه مذكور در شمال « مدرسه بادرائيه » در محله بادرائيه است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اكرم العلبي ، همان كتاب ، ص60

2 . قتيبه شهابي ، اسواق دمشق ، ص239

3 . اكرم العلبي ، همان كتاب ، ص56

4 . پيشين ، ص61

92

7 ـ قبرستان باب الصغير

قبرستان باب الصغير ، از قبرستان هاي بسيار مهم و تاريخي دمشق است . اين گورستان در نزديكي « باب الصغير » ، واقع است كه از دروازه هاي اصلي شهر قديمي دمشق به شمار مي رود . اين مكان مدفن ده ها نفر از امام زادگان ، صحابه گرانقدر پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، سرهاي شهداي كربلا ، علماي بزرگ اسلام و شيعه ، سادات جليل القدر ، مورخان و محدثان و صدها تن از بزرگان و رجال اسلامي است . در اين مبحث به مشهورترين قبور آن اشاره مي گردد .

الف ) قبور فرزندان گرامي ائمه اطهار ( عليهم السلام )

1 . قبر سكينه دختر امام حسين ( عليه السلام )

« آمنه » ، ملقّب به « سكينه » يكي از دختران حضرت امام حسين ( عليه السلام ) بود كه در حادثه جان فزاي كربلا حضور داشت . مادر وي « رباب بنت امرءالقيس بن عدي بن اوس بن جابر بن كعب بن عليم بن جناب » بوده است . ^{( 1 )} سكينه با عبدالله بن حسن ( عليه السلام ) يا حسن بن حسن ( عليه السلام ) ازدواج كرد ، ليكن همسرش قبل از زناشويي با او در كربلا به شهادت رسيد . ^{( 2 )} او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مصعب بن زبير ، كتاب نسب قريش ، ص59 ؛ ابن صباغ مالكي ، الفصول المهمه في معرفة احوال الائمه ، ص185 ؛ مجلسي ، بحار الانوار ج15 ، ص329 ؛ حسن الأمين ، دائرة المعارف الاسلاميه الشيعيه ، ج2 ، ص25

2 . ابن منظور ، مختصر تاريخ دمشق ابن عساكر ، ج20 ، ص359

93

به همراه خواهرش فاطمه و عمه اش زينب و ساير اهل بيت امام حسين ( عليه السلام ) به اسارت در آمده و به دمشق وارد شد . او در سال 117 هجري ؛ يعني در سن هفتاد وچند سالگي وفات يافت . ^{( 1 )}

مرحوم محسن امين محلّ دفن او را مدينه دانسته است . و اين قبر را از آنِ سكينه دختر يكي از امراي دمشق مي داند كه البته بايد گفت هيچ منبعي به دفن سكينه دختر امام حسين در بقيع اشاره نكرده است . ^{( 2 )}

مقبره آن بانو ، گنبدي بزرگ به رنگ سبز دارد كه دو گنبد ديگر نيز اطراف آن هستند . مناره اي به رنگ سبز نيز جلوه اي زيبا به اين قبرستان بخشيده است . در اين زيارتگاه ، دختر امام حسين ( عليه السلام ) ونيز امّ كلثوم ، زينب صغري دخترامام علي ( عليه السلام ) دفن هستند .

ساختمان كنوني اين مرقد ، مربوط به سده پيش است كه به احتمال زياد در آن دوران تجديد بنا شده و بر اساس تابلويي كه بر درِ ورودي نصب گرديده ، در سال 1330ق . نيز مرمت شده است . در داخل شبستان و حجره مذكور ـ و سمت راست ـ ضريحي از چوب و پوشيده از پارچه سبز رنگي ديده مي شود كه به سكينه ( عليها السلام ) تعلّق دارد . سمت چپ آن نيز ضريح ديگري به همان شكل از امّ كلثوم صغري است . در كنار ديوار پلكاني است كه به زير زمين باز مي شود . در آن جا ضريح و تابوت هر دو قبر در دو اتاقك بسيار كوچك ، با سقفي كوتاه قرار دارند . قبر سكينه ( عليها السلام ) به وسيله محفظه اي شيشه اي احاطه شده و سنگ قبري از قرن پنجم هجري ، كه مزين به آياتي از قرآن به خط كوفي عصر سلجوقي و فاطمي است ، ديده مي شود .

2 . قبر امّ كلثوم ، دختر امام علي ( عليه السلام )

در كنار مرقد سكينه ـ دختر امام حسين ( عليه السلام ) ـ قبر امّ كلثوم ، دختر امام علي ( عليه السلام ) است . چنانكه در فصل اوّل گفته شد ، امام علي ( عليه السلام ) چهار دختر با لقب امّ كلثوم داشت : 1 . زينب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محسن الأمين ، اعيان الشيعه ، ج7 ، ص274 ؛ ابن خلكان ، وفيات الاعيان و انباء ابناء الزمان ، ج1 ، ص297

2 . محسن الأمين ، همان جا ، براي اطلاع بيشتر از زندگاني اين بانوي فداكار نكـ : عايشه بنت الشاطي ، سكينه بنت الحسين ، بيروت 1406ق .

94

كبري ( عليها السلام ) 2 . رقيه ، امّ كلثوم كبري نيز كه از فاطمه ( عليها السلام ) بود و در مدينه ـ هنگام حيات امام حسن مجتبي ( عليه السلام )  ـ همراه فرزندش زيد بن عمر در يك روز از دنيا رفت و در بقيع مدفون شد . ^{( 1 )} 3 ـ نفيسه ( امّ كلثوم صغري ) ، همسر عبدالله اكبر بن عقيل 4 . زينب صغري ، همسر محمد بن عقيل . ^{( 2 )} اين مرقد متعلّق به نفيسه و ملقب به ام كلثوم صغري است .

اين بانو در حادثه كربلا ، حضور داشته و به هنگام اسارت ، با خطبه هاي غرّا و كوبنده ، پاسدار خون آن شهدا بوده است . ^{( 3 )}

امّ كلثوم وقتي همراه كاروان اسرا وارد كوفه شد ، چون مردم به زنان اهل بيت نگاه مي كردند ، فرياد زد : آيا از خدا و رسولش شرم نداريد كه اين گونه به حرم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نگاه مي كنيد ؟ ايشان همچنين قبل از ورود به دمشق ، نزد عمر بن سعد رفت و از وي خواست تا زنان حرم را از دري كه مردم كمتري حضور داشته باشند وارد شهر كنند ، ولي او نپذيرفته بود . ^{( 4 )}

گفتني است در قريه داريا ، در اطراف دمشق ، آرامگاهي نيز به نام سكينه دختر امام علي ( عليه السلام ) وجود دارد كه مردمِ محل ، او را از فاطمه ( عليها السلام ) دانسته اند كه اين انتساب به يقين صحيح نيست و حتي امام علي ( عليه السلام ) دختري به نام سكينه نداشته اند .

تصاوير شماره 21 و 22

3 . قبر منسوب به فاطمه صغري دختر امام حسين ( عليه السلام )

فاطمه صغري ـ دختر امام حسين ( عليه السلام ) ـ از « امّ اسحاق ، بنت طلحة بن عبيدالله بن تَيمي » بوده است . ^{( 5 )} وي در سي ام هجري به دنيا آمد و در واقعه كربلا نيز سي سال سن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن سعد ، طبقات الكبري ، ج 8 ، ص 464 ؛ محب طبري ، ذخائر العقبي ، ص 171 . يعني در حقيقت ام كلثوم كبري در واقعه كربلا در قيد حيات نبوده است .

2 . مصعب بن عبدالله زبيري ، كتاب نسب قريش ، ص44

3 . مجلسي ، بحار الأنوار ، ج15 ، ص112 ؛ ابن اثير ، اسدالغابه في معرفة الصحابه ، ج5 ، ص469 ؛ همچنين نكـ : الاحتجاج طبرسي ، بلاعات النساء ابن طيفور و . . .

4 . عبدالرزاق مقرم ، مقتل الحسين أو حديث كربلاء ، صص400 و 477

5 . زبير بن بكار ، كتاب نسب قريش ، ص59 ؛ مجلسي ، همان كتاب ، ج45 ، ص331 ؛ حسن الامين ، دائرة المعارف الاسلاميه الشيعيه ، ج1 ، جزء دوم ، ص25

95

داشته است . ^{( 1 )} لذا مي توان گفت : فرزند ارشد امام حسين ( عليه السلام ) بوده است .

فاطمه صغري زني بزرگوار و داراي مقام عالي ديني و علمي و ادبي بود . به طوري كه پدرش سيدالشهدا به اين امر شهادت داده است و آن هنگامي بود كه حسن مثنّي ؛ يعني برادر زاده او براي خواستگاري يكي از دختران امام حسين ( عليه السلام ) آمد ، حضرت به او فرمود : من فاطمه را براي تو برمي گزينم كه در ظاهر ، به مادرم فاطمه دختر رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) بسيار شبيه ؛ و درعبادت ، تمام شب درنماز و روزها روزه دار ودرشكل ، مشابه حورالعين است . ^{( 2 )}

او از پدر و برادرش ـ زين العابدين ( عليه السلام ) ـ و عمّه اش ـ زينب ـ و نيز عبدالله بن عباس و اسماء بنت عميس حديث روايت مي كرده و امّ جعفر ، ابو المقدام و زهير بن معاويه نيز از او حديث نقل كرده اند . احاديث او در كتب حديثي اهل سنت از جمله در سنن ترمذي ، ابوداود ، ابن ماجه ، نسائي و تأليفات ابن حجر آمده است . فاطمه صغري ابتدا در منزل فاطمه ( عليها السلام ) ـ مادر بزرگش ـ در جوار مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) مي زيست . وقتي وليد دستور تخريب خانه هاي كنار مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) را صادر كرد ، او به خارج مسجد رفت و در آن جا خانه اي ساخت و چاهي حفر كرد كه بركت فراواني داشت . مردم اين چاه را زمزم مي خواندند و از آن تبرّك مي جستند . ^{( 3 )}

فاطمه همانند زينب ، در حوادث كربلا مأمن و پناهگاه اهل بيت بود و در بارگاه عبيدالله ابن زياد و يزيد خطبه هاي غراء خواند . ^{( 4 )} او به سال 110 هجري ، در هشتاد سالگي وفات يافت .

در قبرستان باب الصغير ، پشت قبر سكينه و امّ كلثوم ( عليهما السلام ) قبري منسوب به ايشان است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اثير ، الكامل في التاريخ ، ج4 ، ص35 ؛ ابن حجر ، تهذيب التهذيب ، ج12 ، ص442

2 . عبدالرزاق مقرم ، همان كتاب ، ص405 بنقل از اسعاف الراغبين ، ص202

3 . سمهودي ، وفاء الوفا باخبار دار المصطفي ، ج3 ، ص909

4 . مجلسي ، همان كتاب ، ج15 ، ص331 ؛ طبرسي ، الاحتجاج ، ج2 ، ص302 ؛ سيد عبدالكريم سيد عليخان ، مقتل الحسين بن علي ، صص71 ـ 69

96

كه در داخل يك حجره و اتاقك كوچكي قرار دارد . گنبد آن به رنگ سبز و ديواره هاي آن به وسيله سنگ هاي سياه و سفيد بر پا شده است . در داخل آن تابوتي چوبين ، كه به وسيله پارچه اي سبز پوشيده ، ديده مي شود و در كنار اتاق پلكاني است كه به زير زمين باز مي شود . در آن جا بر سنگ قبر او آية الكرسي با خط كوفي حجاري شده است .

در پايين اين كتيبه جمله اي با عنوان « هذا قبُر فاطِمة بِنْت أَحْمَد بنِ الحُسَينْ الشهيد ( عليه السلام ) » و تاريخ 439 هجري به چشم مي خورد . اين امر ما را در اين كه قبر ياد شده به فاطمه بنت الحسين تعلّق داشته باشد با ترديد مواجه مي سازد ، اگرچه عبارت كوفي نيز صحيح نيست ؛ زيرا امام حسين ( عليه السلام ) فرزند پسري به نام احمد نداشته است . البته در ميان فرزندان ايشان به محمّد نامي نيز اشاره شده كه شايد اين احمد فرزند او يا يكي از نوادگان امام حسين ( عليه السلام ) باشد كه واسطه هاي آن حذف شده است .

از سوي ديگر ، بيشتر منابع روايت مي كنند كه فاطمه صغري در منزل خود ؛ يعني در پشت مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) وفات يافت و در بقيع به خاك سپرده شد . ^{( 1 )} پس به احتمال زياد ، چون روايتي هم مبني بر سكونت فاطمه صغري در دمشق نداريم ، قبر مذكور بايد متعلق به نواده امام حسين ( عليه السلام ) ـ نه دختر او ـ باشد ، والله العالم .

4 . قبر عبدالله بن جعفر الصادق ( عليه السلام )

قبر فرزند گرامي امام صادق ( عليه السلام ) ، كمي بالاتر از قبر فاطمه صغري و در سمت چپ آن است كه گنبدي كوچك به رنگ سبز دارد و داخل آن تابوتي چوبين با محفظه اي فلزي ديده مي شود .

5 . قبر عبدالله بن سجاد ( عليه السلام ) قبر عبدالله بن امام زين العابدين ( عليه السلام ) ـ معروف به عبدالله باهر ـ در كنار ديواره شرقي باب الصغير ، البته در بيرون از قبرستان و پس از درِ اصلي قرار دارد . اين مزار داراي صحن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي تحقيق بيشتر در اين مورد نكـ : به تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره ، تأليف نگارنده اين سطور ، چاپ سازمان حج و زيارت ، نشر مشعر 1372 ، ص260

97

و گنبد سبز و شبستان نسبتاً بزرگي است . اطراف مقبره و مرقد او كه در 1330 هـ . بازسازي شده است ^{( 1 )} ديواري كشيده اندكه آن را از قبرستان جدا ساخته اند .

ب ) مدفن سرهاي شهداي كربلا در باب الصغير

پس از آن كه اهل بيت پيامبر ( عليهم السلام ) را در كربلا به خاك و خون كشيدند ، عمر بن سعد دستور داد سرهاي شهدا را قطع كنند . پس از اين اقدام شنيع ، سرها را ميان قبايل تقسيم كرد تا آنان بدين وسيله به ابن زياد تقرّب جويند . قبيله كنده سيزده سر ، به رياست محمد بن اشعث كندي . قبيله هوازن دوازده سر ، به رياست شمر بن ذي الجوشن . تميمهفت سر . بني اسد شانزده سر و بقيه قبايل تعدادي را ( كه در مجموع به 71 سر بريده مي رسيد ) حمل كردند و وارد كوفه شدند . ^{( 2 )} عبيدالله دستور داد تمامي سرها را از جلويِ كاروان اسرا حركت دهند و به شام ببرند . در شب اول ماه صفر ، كاروان به دمشق رسيد . قبل از ورود آن ، به دستور حكومت يزيد ، شهر را آراستند . زنان و مردان ، هلهله كنان ايستاده و سرهاي مقدس را بر نيزه ها و كاروان مصيبت ديدگان اهل بيت را به دنبال آن مي نگريستند . سر مقدس عباس بن علي ( عليه السلام ) جلوتر از همه و سر مقدس امام حسين ( عليه السلام ) در آخر سرها و در جلو زنان بر نيزه افراشته بود ^{( 3 )} ؛ گويي هنوز عباس بن علي ( عليهما السلام ) جلو دار و علمدار كربلا بود .

امّ كلثوم از رييس قافله خواسته بود سرها را جلوتر از كاروان وارد شهر كنند تا مردم متوجه سرها شده وبه حرم اهل بيت نگاه نكنند . هنگام طلوع آفتاب سرهاي مقدس شهدا و كاروان اسرا از « باب الساعات » وارد مسجد اموي شد . آنگاه به دستور يزيد لعنة الله ، تمامي سرها به مدت سه روز بر دروازه هاي شهر و مسجد اموي آويزان گرديد . امام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يوسف بن عبدالهادي ، همان كتاب ، ص252

2 . عبد الرزاق موسوي المقرم ، مقتل الحسين أو حديث كربلاء ، ص391 ؛ ابن صباغ مالكي ، همان كتاب ، ص197

3 . ابوالحسن شعراني ، دمع السجود ، ص242 ؛ مجلسي ، بحار الأنوار ، همان كتاب ، ج45 ، صص128 ـ 124 ؛ باقر شريف القرشي ، حياة الامام الحسين ( عليه السلام ) ، ج3 ، صص369 ـ 368

98

زين العابدين ( عليه السلام ) پس از چندي ، موافقت يزيد را گرفت تا سرها را به بدن ها ملحق سازد و لذا سر امام حسين ( عليه السلام ) و ساير شهدا را به كربلا برد و به اجساد مطهرشان ملحق كرد . ^{( 1 )}

در عين حال ، چند سر از شهدا را در پيرامون « باب الصغير » به خاك سپردند . امروز اين مكان كه حدود پنجاه متر بالاتر از درِ اصلي قبرستان باب الصغير و سمت چپ كوچه و در حقيقت خارج از قبرستان است ، داراي محوطه اي بزرگ است كه در وسط آن حجره اي كوچك بوده و سرهاي مقدس در اين حجره دفن شده اند .

بر اساس كتبيه سنگي بالاي حجره ، ضريح قبليِ آن را كه از نقره بوده ، فرمانده سپاه فاطمي مصر ؛ يعني جوهر صقلي ساخته كه متعلق به قرن چهارم است . اما در سال هاي اخير به جاي آن ، ضريحي از نقره ساخته اند . هر چند كه بر سقف اين حجره ، اسامي شانزده تن از شهداي كربلا نوشته شده ، ليكن به احتمال قوي تنها سر سه تن از شهداي كربلا در اين مكان به خاك سپرده شده اند . اين سرها عبارت اند از : 1 . سر مقدس حضرت ابوالفضل العباس ( عليها السلام ) 2 . سر مقدّس حضرت علي اكبر ( عليها السلام ) 3 . سر مقدس حبيب بن مظاهر ( عليها السلام ) .

سيد محسن امين ، در 1321ق . كتيبه اي بر بالاي درِ ورودي اين مقام ، با اين عبارت ديده است : « هَذَا رأس عباس و علي بن الحسين ( عليهم السلام ) و حبيب بن مظاهر » . بعدها كه ضريحي بر روي اين محل گذاشته شد ، نام شانزده تن ذكر گرديد . ^{( 2 )} با توجه به اين كه منابع تاريخي شيعه اذعان دارند سرهاي شهداي كربلا به بدن هاي آنان ملحق شده است ، به نظر نمي رسد در اين مكان بيش از سه سر به خاك سپرده شده باشد . والله اعلم بالصواب .

نام سرهايي كه بر سقف گنبد اين مكان ثبت شده ، عبارت اند از :

1 . عباس 2 . علي اكبر 3 . حبيب بن مظاهر 4 . قاسم بن الحسن 5 . عبدالله بن علي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجلسي ، همان كتاب ، ج45 ، ص128 ـ 124 ؛ ابوالحسن شعراني ، همان كتاب ، ص253 ؛ همچنين حسن الأمين ، در دائرة المعارف الاسلاميه الشيعيه ، جزء دوم ، ص32 و هاشم معروف الحسيني در سيرة الائمه الاثني عشريه ، ج2 ، ص80 ، به نقل روايت هاي مختلف در مورد محل دفن سر مقدس امام حسين ( عليه السلام ) پرداخته اند .

2 . سيد محسن امين ، اعيان الشيعه ، ج1 ، ص627 ؛ حسن الامين ، همان كتاب ، ج1 ، ص32

99

6 . عمربن علي 7 . حرّ رياحي 8 . محمد بن علي 9 . عبدالله بن عون 10 . علي بن ابي بكر 11 . عثمان بن علي 12 . جعفر بن علي 13 . جعفر بن عقيل 14 . محمد بن مسلم 15 . عبدالله بن عقيل 16 . حسين بن عبدالله .

تصوير شماره 23

ج ) مقابر صحابه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله )

1 . قبر منسوب به بلال حبشيبلال بن رباح ، از صحابه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و مؤذن آن حضرت ، از بردگان سياه پوستِ خريداري شده از حبشه بود كه به خدمت اميّة بن خلف در آمد و سال ها زير ستم وي به زندگي خويش ادامه داد تا اين كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به رسالت مبعوث گرديد . چون برابري و مساوات از شعارهاي اصلي اسلام بود ، بسياري از بندگان و بردگان ، از آن استقبال كردند تا خود را از ستم و ظلم اربابان و بي عدالتي در جامعه رهايي بخشند . يكي از اين بردگان سياه ، بلال حبشي بود . او به رغم شكنجه هاي طاقت فرسايي كه از مشركان و بهويژه ارباب خود ؛ اميّه مي ديد ، باز از اسلام و آيين خود دست نكشيد . ابوبكر او را از صاحبش خريد و آزاد ساخت .

بلال پس از هجرت پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به مدينه مهاجرت كرد و آن حضرت او را مؤذن خود گردانيد . هنگامي كه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) وفات يافت ، خليفه ( ابوبكر ) ، از بلال خواست تا همچنان اذان بگويد ولي او نپذيرفت و گفت : سوگند خورده ام كه پس از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) براي هيچ كس اذان نگويم .

وقتي لشكر اسلام در مدينه آماده عزيمت براي فتح شام شد ، بلال از ابوبكر اجازه عزيمت خواست . ابوبكر گفت : هر آنچه خواهي كن ولي دوست داشتم نزد من در مدينه مي ماندي و اذان مي گفتي ، بلال نپذيرفت و وارد لشكر شد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اعثم ، الفتوح ، ج1 ، صص97 ـ 96

100

او به دمشق آمد و در « داريا » ، يكي از قريه هاي اطراف دمشق ساكن شد و سرانجام در سال بيست هجري ^{( 1 )} يا به روايتي هفده هجري ^{( 2 )} در دوران خلافت عمربن خطاب ـ در سن 63 سالگي ـ وفات يافت . ^{( 3 )}

در محل دفن بلال اختلاف است . ابن كثير قبري كه در باب الصغير به او منسوب است را صحيح ندانسته و محل دفن وي را همان قريه « داريا » مي داند . او قبري كه اكنون در باب الصغير است ، را از « بلال بن ابي الدرداء » قاضي دمشق دانسته كه فردي عابد و زاهد بوده است . ^{( 4 )} در هر حال ، قبري كه اكنون به نام بلال در باب الصغير معروف است ، كمي بالاتر از قبور سكينه و ام كلثوم قرار دارد ؛ و با قبر منسوب به عبدالله بن جعفر طيار در يك بقعه هستند .

قبر بلال بزرگترين قبرِ داخل اين بقعه است كه در ميان قبور ديگر متمايز و اطراف آن نيز با محفظه اي از شيشه پوشانيده شده است . تاريخ سنگ قبر وي 635 هجري است .

بر بناي مقبره بلال گنبدي است به رنگ سبز و سوّمين گنبد از درِ ورودي قبرستان باب الصغير است . اين گنبد ، در 1007 هجري و 1289 هجري مرمّت شد . در 1361 هجري در آتش سوخت و اداره اوقاف آن را بازسازي كرد . ^{( 5 )}

2 . قبر منسوب به عبدالله بن جعفر بن ابوطالب ( عليها السلام ) كنار قبر بلال قبري منسوب به عبدالله بن جعفر ، همسر حضرت زينب ( عليها السلام ) است كه به قطع ويقين صحّت ندارد ؛ زيرا عبدالله در سال جحاف ، در مكه وفات يافت ^{( 6 )} و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كرد علي ، غوطه دمشق ، ص114

2 . ابن حوراني ، زيارات الشام ، صص44 و 45

3 . پيشين ، همان جا .

4 . كرد علي ، همان كتاب ، ص115

5 . يوسف بن عبدالهادي ، همان كتاب ، ص198

6 . سال جحاف سال هشتاد هجري است كه سيلي به مكه آمد و حاجيان را در خود فرو برد . در اين واقعه عبدالله نود سال داشته است ، ابن حجر ، الاصابه ، ج3 ، ص47 ؛ ابن منظور ، مختصر تاريخ دمشق ابن عساكر ، ج 12 ، ص72 ؛ محب طبري ، ذخائر العقبي ، ص221

101

قبرستان بقيع به خاك سپرده شد . ^{( 1 )} عبدالله اوّلين نوزادي بود كه در حبشه به دنيا آمد و هنگام وفات پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ده سال داشت . پدرش ـ ملقّب به « ذوالجناحين » ـ در غزوه مؤته به شهادت رسيد .

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، عبدالله بن جعفر را از لحاظ شكل ظاهري و اخلاق ، شبيه خود خوانده اند . ^{( 2 )} بعضي وي را در بخشندگي ، هم شأن شمرده اند . ^{( 3 )} او فردي بسيار عابد و با كرامت بود و همواره به همراه همسرش حضرت زينب ، در خدمت امام علي ( عليه السلام ) حاضر و سه تن از فرزندان او به نام هاي عبدالله ، عون و محمد ، در ركاب امام حسين ( عليه السلام ) به شهادت رسيدند . قبر وي بسيار كوچك و بر بالاي آن دو كتيبه به خط كوفي ديده مي شود كه به راحتي قابل خواندن نيست .

3 . قبر منسوب به عبدالله بن ام مكتومعبدالله بن امّ مكتوم صحابي جليل القدر پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و از مسلمانان نخستين است . وي كاتب و حافظ قرآن بود و در موارد بسيار ، به هنگام غزوات پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) جانشيني آن حضرت در مدينه را بر عهده مي گرفت . در كنار ديواره شرقي باب الصغير ؛ يعني درِ دوم آن و به موازات قبور سكينه و امّ كلثوم ـ به فاصله دويست متري ـ اتاق كوچكي ، بدون گنبد وبا سنگ هاي سياه ديده مي شود ، كه برآن نوشته شده : « هذا قبر امّ مكتوم صحابي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) » .

گفتني است كه تنها « كموّنه حسيني » در تأليف خويش ، به نام وي در قبرستان باب الصغير اشاره كرده است . ^{( 4 )} پ و او بايد در مدينه دفن شده باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اثير ، اسدالغابه في معرفة الصحابه ، ج3 ، ص135 . هنچنين نكـ : تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره ، اثر نگارنده اين سطور ، ص326

2 . محب طبري ، همان كتاب ، ص221

3 . ابن حجر ، همان كتاب ، ج3 ، ص47 ؛ ابن منظور ، همان كتاب ، ج12 ، صص78 ـ 72 ؛ ابن اثير ، همان كتاب ، ج 3 ، ص133

4 . كَمّونه حسيني ، آرامگاه هاي خاندان پاك پيامبر و ائمه ( عليهم السلام ) و صحابه و تابعين ، ترجمه عبدالعلي صاحبي ، ص 111

102

4 . قبر اوس بن اوس

اوس بن اوس از ديگر اصحاب پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و از اهل صفّه است كه همواره در مسجد پيامبر مشغول تهجّد و عبادت بود . اوس به شام هجرت كرد و پس از وفات ( در دوران خلافت عثمان ) ، در باب الصغير دفن گرديد . ^{( 1 )} مقبره او اكنون در مقابل مدرسه صابونيه ، در سمت ديواره غربي مقبره باب الصغير است .

5 . واثلة بن اسقع

واثله نيز همراه اوس بن اوس و عمار بن ياسر و ديگران ، در ايوان صفّه در مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) روزگار مي گذراند . وي عمري طولاني داشت و گويند در سن 150 سالگي ـ در دوران خلافت عبدالمك مروان ( سال 83 هجري ) ـ در دمشق از دنيا رفت و در باب الصغير دفن گرديد . او آخرين صحابي بود كه در اين شهر وفات يافت . ^{( 2 )} واثله پس از شهادت امام حسين ( عليه السلام ) به شدّت خشمگين بود و همواره به نقل آيه تطهير ، كه در شأن خاندان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نازل شده ، مي پرداخت . ^{( 3 )}

6 . قبر منسوب به ابان بن عثمان

ابان بن عثمان ، فرزند خليفه سوم و از تابعين است . وي و سه تن ديگر از محدّثان و مورّخان مشهورِ مدينه در قرن اوّل هجري ، پدران تاريخ نگاري اسلامي محسوب شده و بيشتر محدّثان و تاريخ نگاران از نسل تابعين و ديگران به روايات آنان استناد مي كرده اند .

ابان نزد خلفاي اموي بهويژه معاويه احترامي ويژه داشت و به دستگاه خلافت بني اميه نزديك بود .

او در سال 76 هجري ، از سوي عبدالملك بن مروان به حكومت مدينه منصوب شد و به مدت هفت سال در اين سمت باقي ماند . ^{( 4 )} سر انجام به سال 105 هجري در دوران

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص43

2 . پيشين ، ص49

3 . باقر شريف القرشي ، همان كتاب ، ج3 ، ص397

4 . ابن سعد ، طبقات الكبري ، ج5 ، ص151

103

خلافت يزيد بن عبدالملك از دنيا رفت .

در منابع تاريخي ، نام وي جزو مدفونين در باب الصغير ديده نمي شود ولي در سمت چپ مقابر سكينه و عبدالله و حدود دويست متر بالاتر از آنان ؛ يعني پشت مقبره فضّه ، حجره كوچكي است با گنبدي سبز رنگ كه بر ديوار آن نام ابان بن عثمان ديده مي شود .

7 . فضالة بن عبيد

او از صحابه اي بود كه پس از فتح دمشق به اين شهر آمد و در آن جا سكونت گزيد . در دوران معاويه ، كرسي قضاوت در اين شهر را بر عهده داشت و در سال 53 هجري در گذشت . وي را در كنار ابي دردا و امّ دردا دفن كردند . ^{( 1 )}

8 . ابو دردا و امّ دردا

« ابو دردا » عويمر بن مالك بن زيد نيز از صحابه بود . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ميان او و سلمان پيمان برادري بست و در مورد او فرمود : « عُوَيمر حكيم امت من است » ^{( 2 )} وي كه در تمامي غزوه هاي پس از اُحد حضور داشت ، پس از فتح دمشق براي تبليغ اسلام به اين شهر مهاجرت كرد . ابو دردا در عصر خليفه دوم و نيز حكومت معاويه قاضي دمشق بود .

سرانجام در 30 هجري ، در خلافت عثمان وفات يافت و در باب الصغير ، كنار مادرش « ام دردا » مدفون شد . وي در قلعه دمشق مسجد و معبدي داشت كه به معبد ابي دردا معروف بود و همواره در آن جا به عبادت مي نشست . ^{( 3 )}

9 . سهل بن ربيع انصاري

وي نيز از صحابي بزرگوار و از قبيله اوس بود كه در دمشق ساكن شد و در اوايل خلافت معاويه از دنيا رفت . او را در جنوب قبرستان باب الصغير به خاك سپردند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص50

2 . ابن اثير ، اسدالغابه في معرفة الصحابه ، ج5 ، ص185

3 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص31 ؛ همچنين نكـ : مبحث مساجد دمشق در كتاب حاضر .

4 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص51

104

د ) مقابر زنان بني هاشم و منسوبان به خاندان رسالت

1 . قبر فضه ، خادمه بزرگوار فاطمه ( عليها السلام )

« فضه نوبيه » را دختر يكي از پادشاهان حبشه و يا هند دانسته اند . ^{( 1 )} اين بانوي بزرگوار سال ها در خدمت حضرت فاطمه ( عليها السلام ) بود و گفته اند كه بيست سال سخني جز كلمات قرآن از وي شنيده نشده است . طبق نقل مفسّران در تفسير آيه « هَلْ أَتي » ، فضه ، به خاطر شركت در ايثار اهل بيت در دادن غذاي خود به مسكين و يتيم ، مشمول اين آيه قرار گرفته است . علي ( عليه السلام ) در باره اش دعا كرد : « اَلّلهمّ بارِكْ لَنا فِي فِضَّتِنا » .

اين بانو همواره اهل عبادت ، زهد و علم بود و محرم اسرار خاندان رسالت به شمار مي رفت ؛ چنانكه علي ( عليه السلام ) در باره او مي فرمود : « فاطمه از من پيمان گرفت آنگاه كه از دنيا رفت ، هيچ كس را بر مرگ او آگاه نكنم ، جز امّ سلمه ، امّ اَيمن و فضّه را و از مردان . . . » . ^{( 2 )}

بدين گونه فضّه تا پايان عمر فاطمه ( عليها السلام ) خدمتگزار آن حضرت و پس از ايشان در خدمت حسن ، حسين و زينب ( عليهم السلام ) بود . او خاندان نبوت را در كربلا همراهي مي كرد و پس از بازگشت به مدينه ، به احتمال زياد همراه حضرت زينب ( عليها السلام ) به شام بازگشت و پس از وفات ، در باب الصغير به خاك سپرده شد . ^{( 3 )} قبر وي كمي بالاتر از مرقد عبدالله بن جعفر صادق ( عليه السلام ) و حدود يكصد متري سمت چپ آن ؛ يعني در انتهاي ديوار غرب قبرستان واقع است . حجره و مرقد او گنبدي كوچك به رنگ سبز دارد و ديواره هاي آن از سنگ سياه است .

2 . اسماء بنت عُميس ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حجر ، الاصابه ، ج4 ، ص387

2 . فهري زنجاني ، مراقد اهل بيت ، ص41

3 . پيشين ، همان جا .

4 . اسماء بنت عميس ، همسر جعفر بن ابي طالب ـ يكي از مسلمانان فداكار ـ همراه همسرش به حبشه هجرت كرد و در آن جا عبدالله را به دنيا آورد . در سال هفتم هجري به مدينه برگشت . جعفر طيار ، در غزوه موته به شهادت رسيد و لذا اسماء با ابوبكر ازدواج كرد و محمد بن ابي بكر را به دنيا آورد . پس از مرگ ابوبكر به همسري امام علي ( عليه السلام ) درآمد و يحيي و عون از او تولد يافت . محمد بن ابي بكر در سايه تعليم و تربيت علي ( عليه السلام ) يكي از انسان هاي كامل و شجاع و از شيعيان خاص او شد . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مورد اسماء فرمودند « او از زنان بهشتي است » ( نكـ : ابن حجر ، الاصابه ، ج4 ، ص231 ؛ ابن اثير ، اسدالغابه 5/395 ؛ ابن عبدالبر الاستيعاب ، ج4 ، ص236 ؛ طبرسي ، الاحتجاج ، ، ج1 ، ص94 ) . او در حدود سال 40 هجري از دنيا رفت .

105

3 . ميمونه دختر امام حسن ( عليه السلام )

4 . حميده دختر مسلم بن عقيلاين سه بانوي بزرگوار ، در يك حجره و مقبره آرميده اند كه در پشت مقابر سكينه و امّ كلثوم و در سمت چپ قبر عبدالله بن جعفر صادق ( عليه السلام ) واقع است . بر روي حجره آنان ، گنبدي به رنگ سبز و در داخل آن تابوتي بزرگ و چوبين ديده مي شود . حجره مذكور در 1330 هـ . بازسازي شده و به وسيله پلكاني ، به زير زمين داخل آن راه است .

قبر اول از « حميده دختر مسلم بن عقيل » ( متوفاي سال هفتاد هجري ) قبر دوم از « اسماء بنت عميس » ( متوفاي سال 65 هجري ) و سوّمين قبر از ميمونه دختر امام حسن ( عليه السلام ) است .

5 و 6 . قبور منسوب به امّ سلمه و امّ حبيبه ، همسران پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله )

در انتهاي ديواره شرقي ، كمي بالاتر از درِ اصلي قبرستان ، پس از قبر عبدالله بن سجاد ( عليه السلام ) حجره اي است مستقل ، كه در آن ، دو قبر به نام هاي امّ حبيبه و امّ سلمه ، همسران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) قرار داشته است . به يقين مي توان گفت : امّ سلمه و امّ حبيبه در قبرستان بقيع ، در مدينه ، مدفون اند و اين انتساب درست نيست .

هـ ) قبور علما و دانشمندان و زهاد معروف دمشق

در قبرستان « باب الصغير » ده ها تن از علماي بزرگ اسلام ، زهّاد ، فقها ، محدّثان ، اديبان و . . . آرميده اند .

106

1 . شمس الدين الذّهبي ( ف . 748 ق . )

شمس الدين عثمان الذهبي ، از مورّخان و محدّثان بزرگ اسلام و صاحب ده ها اثر تاريخي و حديثي است . مشهورترين اثر او با نام « تاريخ الاسلام » ، در 30 جلد به چاپ رسيده است .

2 . ابن هشام نحوي

احمد بن عبدالرحمان بن هشام الأنصاري ـ دانشمند بزرگِ علم نحو و اديب مشهور ـ در مصر به دنيا آمد و در دمشق وفات يافت . وي در كنار قبر بلال حبشي ، در باب الصغير مدفون است .

3 . ابن رجب حنبلياز محدثان بزرگ و فقهاي دمشق بوده كه ده ها تأليف در حديث و فقه حنابله به رشته تحرير در آورد ؛ « شرح صحيح بخاري » ، « شرح اربعين النوويه » و « طبقات الحنابله » از تأليفات مشهور و مهمّ اوست .

4 . ابن قيم جوزي ( 691 ـ 751 ق . )

ابن قيم جوزي ، صاحب كتاب مشهور « زادالمعاد في هدي خير العباد » ، از فقهاي اسلام است كه در رو به روي « مدرسه صابونيه » ، كنار درِ غربيِ باب الصغير الأولي ، كه به « شارع الميدان » باز مي شود ، به خاك سپرده شده و بر روي سنگ قبر زيباي او ، اشعار و احاديثي حجاري گرديده است .

5 . ابن عساكر ( ف . 571 ق . )

علي بن حسين بن هبة الله بن عبدالله ، معروف به ابن عساكر شافعي دمشقي ،
صاحب كتاب معروف « تاريخ دمشق » ، از بزرگترين نويسندگان و مورخان دمشق
بود . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص51

107

6 . ابن حوراني دمشقي ( ف . 551 ق . )

شيخ ابوالبيان محمد بن محفوظ القرشي ـ شيخ الطائفه بيانيه ـ معروف به « ابن حوراني » صاحب كتاب « زيارات الشام » ، يكي از علما و فقهاي بزرگ دمشق است . كه در كتاب مشهور خود به شرح و توصيف مقابر دمشق بهويژه باب الصغير پرداخته و بخشي از اطلاعاتي را كه در تحقيق حاضر استفاده كرده ايم ، از تأليف او برگرفته شده است .

7 . بهلول ( م . 151 ق . )

در شارع ميدان و كمي نرسيده به درب غربي باب الصغير ـ در داخل محوطه كوچكي ـ تعدادي قبر وجود دارد . يكي از قبور آن ، كه كمي جلوتر از سايرين است ، سنگ نبشته اي به صورت استوانه بر آن قرار داده شده و عبارت هذا قبر بهلول متوفي 151 هجري بر آن ديده مي شود .

8 . ابن مالك نحوي ( م686 ق )

بدرالدّين بن جمال الدين مشهور به « ابن مالك » ، از علما و ادباي بزرگ در علم نحو و ادبيات عرب بود . الفيه او شهرت خاص دارد و همواره در حوزه هاي علميه تدريس مي گردد . ^{( 1 )}

و ) قبور ساير بزرگان تابعين و بازماندگان ائمه اطهار ( عليهم السلام )

1 . خديجه دختر امام زين العابدين ( عليه السلام ) .

2 . محسن بن جعفر بن هادي ( عليه السلام ) كه در دوران خلافت عباسي ، با شكنجه به قتل رسيد .

3 . عبدالله بن محمد بن اطرف ، فرزند امام علي ( عليه السلام ) . 4 . ابوالحسن بن عليّ بن . . . امام زين العابدين ( عليه السلام ) .

5 . حسن بن عبدالله بن . . . عمر بن علي ( عليه السلام ) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص62

108

6 . عبدالله بن امام محمد باقر ( عليه السلام ) . 7 . محمد بن ابو حذيفه عتبة بن ربيعة بن عبد شمس ، والي مصر در دوران علي ( عليه السلام ) و از شيعيان خاص آن حضرت .

8 . عبدالرحمان بن عباس بن عبدالمطّلب .

9 . عبدالمطّلب بن ربيعة بن حارث بن عبدالمطّلب .

10 . رأس محمد بن ابي بكر ( به روايتي ديگر در قاهره است ) . ^{( 1 )}

11 . امّ الحسن ، دختر حمزة بن جعفر الصادق ( عليه السلام ) .

12 . علي بن عبدالله بن عباس .

13 . سليمان بن عليّ بن عبدالله بن عباس و همسرش . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد زكي ابراهيم ، مراقد اهل بيت در قاهره ، ص105

2 . كمونه حسيني ، همان كتاب ، صص114 و 115 ؛ ابن حوراني ، همان جا ؛ مسعودي ، همان كتاب ، حاشيه ، ج2 ، ص118

109

نقشه قبرستان باب صغير