بخش 9

203

فصل هفتم :

استان حَماة

الف ـ مساجد تاريخي حماة

ب ـ قلعه هاي حَماة

ج ـ قصرهاي حماة

د ـ ساير آثار تاريخي حماة

205

استان حَماة

يكي ديگر از شهرهاي تاريخي سوريه ، شهر « حَماة » ^{( 1 )} است كه در 185 كيلومتري شمال دمشق ، 45 كيلومتري شمال حِمص ، و 85 كيلومتري جنوب حلب قرار دارد . سابقه تاريخي اين شهر به قرنها قبل از اسلام مي رسد و نام آن در اشعار جاهلي شاعر عرب امريٌ القيس ديده مي شود ^{( 2 )} . در آن دوران ، شهر يا قريه حَماه يكي از قراي تابعه حِمصبوده است ولي اكنون يكي از استان هاي بزرگ سوريه است ^{( 3 )} .

گرداگرد شهر ، چون ساير شهرها ، ديواري عظيم كشيده شده كه اكنون بعضي از ابواب و پايه هاي آن نيز ديده مي شود . شهر حَماه همانند حِمص در سال هفدهم هجري به دست ابوعبيده بن جراح و با پرداخت خراج به صلح فتح شد . جمعيت استان حماة بر اساس سرشماري 2002م 000,400,1 نفر است . در اين شهر آثار متنوعي از دوران اسلامي و حتي قبل از اسلام وجود دارد . اين آثار عبارتند از :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حَماه در زبان مردم سوريه به معني اُمْ يعني مادر و حماة المرأه يعني مادر همسر . آنان به وابستگان همسر اَحْماء گويند .

2 . ياقوت حموي ، همان كتاب ، ج2 ، ص300

3 . محمد علي پاشاي مصري كه اين شهر را در قرن هيجدهم ميلادي مورد بازديد قرار داده آن را بزرگتر از حمص دانسته و ساكنينش را بي نهايت در دينداري متعصب و جدي ديده است . ( انيس الابيض ، رحلات في بلاد الشام ، ص69 )

206

الف ـ مساجد تاريخي حماة

1 . جامع كبير حماة

اين مسجد كه به جامع الاعلي نيز معروف است و درمركز شهر واقع شده ، قبل ازاسلام معبد بت پرستان بوده و سپس به كليسا و در هفدهم هجري به مسجد تبديل شده است .

جامع كبير صحني بزرگ ودو مناره از آثار دوره سلجوقي ، ساخته ( 529 هـ ) و ( 825هـ ) دارد كه در 529 و 825 ق ساخته و دوران مهدي عباسي ( 169 ق . ) مماليك بازسازي شده است .

2 . جامع ابي الفداء

اين مسجد به دست مورخ مشهور سوريه يعني ابوالفداء ، صاحب تاريخ المختصر كه در سالهاي 710 هـ تا 732 هـ والي اين شهر بوده ساخته شده است . جامع ابي الفداء همچنان زيبايي خود را حفظ كرده و مكان آن كمي بالاتر از جامع كبير است .

3 . جامع نوري

جامع نوري به دستور نورالدين محمود زنگي در 558 هجري بنا گرديده است . داخل شبستان ، منبر زيبايي از سنگ كه ساخته دوره زنگيان ( 559 هجري ) است و در جنوب نيز مناره اي از آثار معماري قرن نهم به چشم مي خورد .

4 . جامع حسنين

اين جامع نيز به دستور نورالدين محمود زنگي همزمان با جامع نوري كه در آن زمان به وسيله زلزله تخريب شد بود تعمير گرديد . جامع حسنين به جامع حسين نيز معروف و در جنوب قلعه حماه قرار دارد .

ب ـ قلعه هاي حَماة

به علت موقعيّت خاص استراتژيكي شهر « حماه » ، همواره براي دفاع از آن و يا

207

ايجاد پايگاههاي نظامي ، در دوران قبل و بعد از اسلام ، قلعه هاي بسيار مستحكم و زيبايي در شهر و اطراف آن ساخته شده كه تمامي آنها امروزه موجود است . اين قلاع
عبارتند از :

1 . قلعه حَماه

اين قلعه سابقه اي بس دراز در تاريخ دارد . بناي آن به سه قرن قبل از ميلاد يعني حدود 2200 سال قبل باز مي گردد . آن را مي توان پس از قلعه مشهور حلب و بصريزيباترين قلاع سوريه دانست . خندقي بزرگ اطراف قلعه را محصور كرده كه در گذشته از آب رودخانه « العاصي » پر مي شده و دشمن را ياراي دستيابي به آن نبوده است .

قلعه به وسيله پلي چوبي به بيرون مرتبط شده كه امروزه پلي از سنگ بر جاي آن قرار گرفته است . در داخل قلعه ، همانند قلعه حلب ، مركزي براي فرمانروا و فرماندهي قلعه ، حمام و خانه هايي ساخته شده بود كه اكنون جز ديواره هاي آن باقي نمانده است . قلعه حَماه در جنگهاي با روم يكي از پايگاههاي نيروهاي سيف الدوله و در جنگهاي صليبي نيز مقر نظامي سپاه اسلام بوده است . اين قلعه يك بار توسط هولاكو و بار ديگر به وسيله تيمور ويران گشته است .

2 . قلعه ابوقبيسبناي آن از دوران رومي ها است و سلاجقه شام و ايوبي ها از آن به عنوان پايگاه نظامي خود در جنگهاي صليبي استفاده كرده و تغييراتي در آن انجام داده اند . اين قلعه زماني نيز در تصرف فدائيان اسماعيلي قرار داشته و به وسيله نجم الدين شعراني در قرن هفتم هجري بازسازي شده است .

3 . قلعه شَيْزراين قلعه در هيجده كيلومتري شمال غربي شهر حماة است كه يكي ديگر از پايگاههاي نظامي سيف الدوله در جنگ با ناكفور فوكاس بوده است .

208

4 . قلعه شميميس

در سي كيلومتري جنوب شرقي حماه قرار دارد . آثار اين قلعه كه در دوران مغول ساخته شده به طور كامل باقي مانده است .

5 . قلعه صفيققلعه مذكور درنزديكي شهر ، « افاميه » قراردارد كه درقرن هفتم هجري بنا شده است .

6 . قلعه مصيافدر چهل كيلومتري غرب حماه ، در شهر مصياف قلعه اي از آثار قرن پنجم هجري است . اين قلعه كه از پايگاههاي اسماعيليان بوده به دست هولاكو تخريب گشته و اكنون جز ديواره هاي آن باقي نمانده است .

7 . قلعه رَحيبَهدر 52 كيلومتري شرق حماه است . بناي آن به نيم قرن قبل از ميلاد مي رسد .

ج ـ قصرهاي حماة

1 . قصرالعظميكي از كاخهاي بسيارزيبايي است كه دردوران عثماني ( 1153ق . ) توسط اسعدپاشاهمزمان با قصر العظم دمشق ساخته شده است . اين قصر امروزه به موزه تبديل شده است .

2 . قصر ابن وردان

اين قصر در شصت كيلومتري شرق حَماه و از آثار روميان است . قصر ابن وردان دو طبقه بوده و كليسا و سربازخانه آن از بين رفته است .

3 . قصر اسرايا

اين قصر در نزديكي « قصر ابن وردان » بوده و از بناهاي رومي است .

209

د ـ ساير آثار تاريخي حماة

1 . دير الصليباين دير كه از آثار قرن چهارم ميلادي است در غرب حماة و در مسير مصياف واقع شده است . اكنون در آن دير مخروبه است و آرامگاهي نيز در آن ديده مي شود .

2 . آسياب هاي آبي

در دوران اسلامي براي توسعه كشاورزي و آبياري ، شهر حماة داراي چندين آسياب آبي بود كه اين آسياب ها بر روي نهر الحامي استقرار يافته بود . در عصر حاضر هنوز يكي از آنها فعال است .

تصوير شماره 57

3 . بيمارستان نوريه

در قرن ششم همزمان با بيمارستان نوري دمشق توسط نورالدين محمود زنگي ساخته شده است .

شهر باستاني اَفامِيَه = فاميهيكي از شهرهاي تاريخي استان حماة كه سابقه اي بس دراز در تاريخ سرزمين شام دارد ، شهر باستاني افاميه است . اكنون خرابه هاي آن در 56 كيلومتري شمال غربي حَماة ديده مي شود . شهر افاميه در تاريخ ايران قبل از اسلام جايگاه خاصي داشته است ، ؛ زيرا در دوران خسرو دوم ساساني از تصرف رومي ها در آمده و از جانب ايران حاكمي بر آن جا گماشته شده است .

بناي اصلي شهر را به سلوكوس اول مؤسس سلسله سلوكيه ـ نسبت داده اند ^{( 1 )} . اين شهر ، در هفده هجري به دست سپاه مسلمانان فتح گرديد . در قرن ششم هجري صليبي ها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج1 ، ص226

210

آن را به تصرف درآوردند ولي نيروهاي نورالدين محمود زنگي آن را آزاد كردند ، اكنون بقاياي اين شهر بويژه ستون ها و سرستون هاي سنگي ، پايه هاي ديواره ها موجود است .

211

فصل هشتم :

استان حمص

الف : جامع و مقبره خالد بن وليد

ب : جامع و قبور فرزندان جعفر طيّار

ج : جامع و مقبره عمر بن عبدالعزيز

د : ساير صحابه مدفون در حمص

213

استان حمص

حِمْصْ يا در عرف مردم سوريه حُمْصْ يكي از شهرهاي قديمي سرزمين شام است كه در 145 كيلومتري شمال دمشق و بين راه دمشق و حلب قرار دارد . از حماة تا اين شهر 45 كيلومتر فاصله است . بناي آن را به مردي به نام « حمص بن مهر بن جان بن مكنف » يا « حمص بن مكنف عمليقي » نسبت داده اند . حمص جزو اقليم چهارم است كه قبل از اسلام در تصرف يونانيان بوده است . در دوران خلافت عمر بن خطاب پس از آنكه ابو عبيدة بن جراح دمشق را فتح كرد ، خالد بن وليد را به سوي حمص فرستاد و خود به دنبال وي آمد . مردم شهر تقاضاي صلح كرده ، امان خواستند ؛ لذا طبق معاهده صلح ، 170 هزار دينار جزيه مقرر شد ^{( 1 )} .

مردم حمص از ابتدا گرايش و تمايل شديدي نسبت به بني اميه داشتند . آنان در جنگ صفين معاويه را ياري داده و عداوت سختي نسبت به امام علي ( عليه السلام ) و شيعه نشان دادند . با اين حال عده اي از غُلات شيعه از فرقه نُصَيريه نيز در اين شهر زندگي مي كنند . حمص در عصر حاضر كه از لحاظ جمعيت سوّمين شهر سوريه است بيشتر اهالي آن سني بوده و تعداد خيلي كمي نيز مسيحي و علوي دارد .

از آنجا كه براي تبليغ اسلام در اين سرزمين ، بسياري از صحابه و قراء به آن رو آورده و ساكن شدند ، ^{( 2 )} امروزه مشاهد و مزارات فراواني از آنان در حمص وجود دارد كه به آن اشاره مي كنيم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان كتاب ، ج2 ، ص304

2 . ملكه ابيض ، التربية والثقافة العربيه ـ الاسلاميه في الشام والجزيره ، ص408

214

الف : جامع و مقبره خالد بن وليد

يكي از آثار باشكوه و جذّاب حمص ، مسجد خالد بن وليد و مقبره اوست . مسجد مذكور در محله خالديه و در مركز شهر ـ خيابان اصلي شهر حمص ـ قرار دارد و نماي زيباي آن چشمها را متوجه خود مي سازد . از بناي نخستين آن اطلاعي در دست نيست ليكن چون اين جا خالد بن وليد به سال 21 هجري مدفون شده است بايد جامع آن نيز همان زمان ساخته شده باشد . با اين وجود روشن است كه اين مسجد در ابتدا توسط ملك ظاهر بندقداري به سال 664 هجري و سپس به وسيله ملك اشرف قلاوون در 691 هجري تجديد و ترميم شد .

در دوران سلطان عبدالحميد عثماني به وسيله ناظم پاشا ـ حاكم شام ـ بناي نخستين آن به كلي تخريب و سپس مسجد بسيار بزرگ و باشكوهي به جاي آن ساخته شد . اين جامع داراي پنج گنبد بسيار زيبا به رنگ خاكستري بوده و مأذنه اي بزرگ به زيبايي آن افزوده است . مسجد خالد را از لحاظ زيبايي و معماري مي توان با مسجد اياصوفيه در تركيه مقايسه كرد كه تركيبي از معماري اسلامي و رومي است . در داخل مسجد و در شبستان بزرگ آن ، مقبره خالد بن وليد فاتح اين شهر قرار دارد كه داراي قبه و ضريحي بزرگ با پايه ها و ديواره هاي مرمرين و ضريحي نقره اي است . قبر وي در گوشه شمال غربي شبستان با پوششي سبز و عمامه اي كه بر آن نهاده شده ديده مي شود . مقبره خالد را همانند مقام رأس يحيي در جامع اموي ساخته اند .

در همين مكان همسر خالد و پسرش عبدالرحمان نيز به خاك سپرده شده اند . ياقوت حموي گويد : بعضي اين قبر را از خالد بن يزيد بن معاويه مي دانند و خالد بن وليد در دو كيلومتري حمص به خاك سپرده شده است ^{( 1 )} . در ضلع شمال غربي شبستان مسجد ، قبر عبيدالله بن عمر ديده مي شود . وي فرزند خليفه دوم و همان كسي است كه در قصاص خون پدر خود سه تن را به قتل رسانيد و امام علي ( عليه السلام ) سوگند خورد كه عبيدالله را بخاطر قتل بيگناهان قصاص خواهد كرد لذا وي به هنگام حكومت علي ( عليه السلام ) از مدينه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . معجم البلدان ، ج2 ، ص203

215

گريخت و نزد معاويه به شام رفت . سرانجام در جنگ صفين در ركاب قاسطين و به دست امام به قتل رسيد .

تصوير شماره 58

ب : جامع و قبور فرزندان جعفر طيّار

كمي بالاتر از جامع خالد بن وليد ، در خيابان سمت چپ اين جامع ـ حدود سيصد متر به سمت جنوب ـ جامع كوچكتري است كه به جامع طيّار معروف است . در شبستان اين مسجد دو قبر وجود دارد كه تابلويي بر بالاي آن نام عبدالله و عبيدالله را به عنوان دو شهيد نشان مي دهد تا آنجا كه مي دانيم جعفر طيار يك فرزند به نام عبدالله داشته كه در مدينه وفات يافته است ودر بقيع به خاك سپرده شده است . شايد اين قبور نوادگان او باشد .

ج : جامع و مقبره عمر بن عبدالعزيز

حدود دويست متر بالاتر از جامع طيّار در سمت چپ خيابان ، جامع عمر بن عبدالعزيز قرار دارد كه مقبره او نيز در داخل شبستان است . بناي آن از به دوران عثماني برمي گردد . قبر عمر بن عبدالعزيز والي عادل اموي با سنگ و پوششي سبز ، بدون ضريح و قبه در حجره اي قرار دارد . بعضي گويند قبر عمر بن عبدالعزيز در نزديكي شهرك معرة النعمان در اطراف حلب است كه قبلاً در مورد دير سمعان و آن شهرك سخن گفتيم ^{( 1 )} .

تصوير شماره 59

د : ساير صحابه مدفون در حمص

1 ـ عمرو بن عبسه .

2 ـ ابو امامه باهلي ، ( م 81 ق . ) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد : تيودور بيشوف ، تحف الانباء في تاريخ حلب الشهباء ، ص27

216

3 ـ عبدالله بن بسرمازني ( م 88 ق . ) .

4 ـ شداد بن شرحبيل .

5 ـ شرحبيل بن اوس كندي .

6 ـ عبدالرحمن بن عميره مزني .

7 ـ عبدالله بن سفيان ازدي صحابي .

8 ـ سعيد بن عامر بن حذيم ( م 20 هجري ) ^{( 1 )} .

همچنين چند تن ديگر نيز در اينجا به خاك سپرده شده اند :

9 ـ قنبر غلام امام علي ( عليه السلام ) كه به دست حجاج كشته شد .

10 ـ سفينه ، مهران بن فروخ ، غلام ايراني پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) .

11 ـ كعب الاحبار ، يكي از راويان يهودي كه در دوران ابوبكر مسلمان شد .

12 ـ هلال بن حرث معروف به ابو حمراء غلام ايراني پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و از شيعيان علي ( عليه السلام ) كه خزانه دار او نيز بوده است ^{( 2 )} .

13 ـ ثوبان ، غلام پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) متوفي 45 هجري .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد ، ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج2 ، ص304

2 . كَمّونه حسيني ، آرامگاههاي پاك خاندان پيامبر و . . . ص103

217

فصل نهم :

استان هاي ساحلي

1 ـ استان طَرطوس

2 ـ استان لاذِقّيَه

219

1 ـ استان طَرطوس

« طرطوس » يكي از استان هاي ساحلي سوريه است كه در 96 كيلومتري « مغرب حمص » قرار دارد . شهر طرطوس كه در ساحل مديترانه قرار دارد ، و بر اساس آمار 2002م ، 720 هزار نفر جمعيت دارد . بانضمام « لاذقيه » در آغاز قرن ششم هجري به تصرف صليبي ها درآمد . در اين شهر آثاري از دوران تسلط صليبي ها موجود است ، از جمله :

الف ـ قلاع طرطوس

1 ـ قلعه حصن

در 35 كيلومتري جنوب شرقي طرطوس است كه در سال 1110 ميلادي به تصرف صليبي ها درآمد . پنج سال بعد آلب ارسلان سلجوقي آن را تصرف و سپس به دست ايوبي ها افتاد . قلعه مذكور بارها بين مسلمانان و روميها دست به دست گشته و سرانجام در سال 1270 ميلادي « ملك ظاهر بيبرس » آن را از رومي ها باز پس گرفت .

2 ـ قلعه يحمور :

بين طرطوس و صافيتا قرار دارد .

3 ـ حصن سليمان :

در شرق طرطوس بوده و از آثار قبل از ميلاد است . در قرن اول ميلادي به معبد الهه زنوس و در دوران روم به كليسا تبديل شده است .

220

4 ـ حصن طرطوس :

از آثار صليبي ها در سال 1183 ميلادي است كه به دست صلاح الدين تسخير گشت .

5 ـ قلعه الخوابي :

در شمال شرقي طرطوس قرار دارد .

ب ـ ساير آثار طرطوس

1 ـ ارادوس :

جزيره اي است در سه كيلومتري مقابل ساحل طرطوس . اين جزيره پايتخت فينيقي ها بوده و اكنون در آن آثاري از آن دوران موجود نمي باشد .

2 ـ تل الكزل :

مركز شهر قديمي « سميرا » بوده و در فاصله 22 كيلومتري جنوب شرقي طرطوس در مسير حمص واقع است . آثاري از دوره قبل از اسكندر مقدوني در آن موجود است .

3 ـ موزه طرطوس :

در آن آثاري از دوره يونان ، روم و اسلام نگهداري مي شود ^{( 1 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عفيف البهنسي ، شام الحضاره ، صص132 ـ 128

221

2 ـ استان لاذِقّيَه

لاذقيه يكي از استان هاي ساحلي سوريه است « بندر لاذقيه » در 348 كيلومتري شمال غربي دمشق و در ساحل مديترانه قرار گرفته است . جمعيت آن بر اساس آمار 2002م ، 000,880 نفر است . اين شهر به همراه حمص در سال هفده هجري فتح گرديد و در دوران ايوبي ها و زنگيان ـ در سال پانصد هجري ـ به اشغال نيروهاي رومي درآمد . هنگامي كه درمساجد لاذقيه اذان بلند مي شد ، روميان دستور مي دادند كليساها ناقوس خويش را به صدا درآورند تا صداي اذان شنيده نشود ^{( 1 )} . سرانجام مسلمانان اين شهر را دوباره فتح كردند . آثاري بسيار زيبا از دوران هاي مختلف در آن باقي مانده است كه عبارتند از :

الف : قلعه صلاح الدين

اين قلعه كه در 22 كيلومتري شرق لاذقيه است به دست روميان ساخته شده بود ، در 1188م توسط صلاح الدين ايوبي تسخير شد . در داخل قلعه ، آثاري از دوره بيزانس و دوره اسلامي مثل مسجد ، مناره ، حمام و . . . موجود است . مسجد قلعه را سلطان قلاوون ساخته است .

تصوير شماره 60

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان كتاب ، ج5 ، ص6

222

ب : ساير قلاع لاذقيه

1 ـ قلعه كهف : در شصت كيلومتري جنوب لاذقيه .

2 ـ قلعه مهالبه : در جنوب قلعه صلاح الدين .

3 ـ قلعه بني قحطان : در بيست كيلومتري شرق شهر جبله .

4 ـ قلعه مرقب : در شصت كيلومتري شهر لاذقيه و نزديك بانياس .